SALMANASAR

(z akad.: „Szulman [asyryjski bóg] jest najwyższy”).

Imię to nosiło pięciu królów asyryjskich, jednak najwyraźniej tylko dwaj z nich mieli bezpośredni kontakt z Izraelem: Salmanasar III i Salmanasar V. A w Biblii wymieniony został właściwie tylko ten ostatni.

1. Salmanasar III objął tron asyryjski po swym ojcu, Aszurnasirpalu II. W jednej z inskrypcji nazywa siebie „królem świata, królem niezrównanym, ‚Wielkim Smokiem’, (jedynym) władcą (czterech) krańców (ziemi)” (Ancient Near Eastern Texts, red. J. Pritchard, 1974, s. 276). Przyjmuje się, że panował ok. 35 lat, z czego przypuszczalnie 31 poświęcił na wyprawy wojenne w celu utrzymania lub rozszerzenia wpływów Asyrii. Wielokrotnie wyruszał na zach. przeciwko aramejskim królestwom w Syrii.

Inskrypcja rzekomo dotycząca Achaba. W inskrypcji utrwalonej na pewnym monolicie Salmanasar III opisuje bitwę pod Karkarem (niedaleko Chamatu w dolinie Orontesu), którą stoczył w szóstym roku swego panowania. Asyryjczycy walczyli z koalicją 12 królów, głównie syryjskich. Jednakże wymieniony wśród nich został też A-ha-ab-bu ^matSir-ʼi-la-a-a. Obecnie większość źródeł podaje, że chodzi tu o „Achaba Izraelitę” (zob. Ancient Near Eastern Texts, s. 279; W. Keller, Śladami Biblii, 1998, s. 226). Udział Achaba w tej bitwie po stronie Syryjczyków powszechnie uważa się za fakt. Niemniej w Biblii nie ma żadnej wzmianki o takim wydarzeniu i mimo pozornego podobieństwa imion istnieją ważkie powody, by wątpić w słuszność utożsamiania A-ha-ab-bu ^matSir-ʼi-la-a-a z izraelskim królem Achabem. W dziele Encyclopædia Biblica (Londyn 1899, t. I, szp. 91) czytamy: „Imię Ahabbu Sir’lai — co do czego zgadza się obecnie większość uczonych — może jedynie oznaczać Achaba z Izraela (albo, jak twierdzi Hommel, z Jizreel)” (kursywa nasza). Wynika stąd, że powyższa interpretacja nie zawsze była tak powszechnie akceptowana jak dzisiaj oraz że tłumaczenie ^matSir-ʼi-la-a-a na „Izraelitę” również bywało podawane w wątpliwość. Warto zauważyć, że nigdzie indziej w asyryjskich inskrypcjach nie określa się północnego królestwa izraelskiego mianem ^matSir-ʼi-la-a-a. Inne asyryjskie napisy z tego okresu nazywają ten kraj Sa-me-ri-na, od stołecznej Samarii, lub Bit Hu-um-ri-ia (kraj Omriego), przy czym wyrażenie to było w użyciu jeszcze sto lat po śmierci króla Omriego (Ancient Near Eastern Texts, ss. 284, 285).

Kroniki Salmanasara donoszą, że w 18 roku swego panowania, czyli 12 lat po bitwie pod Karkarem, walczył on przeciw Chazaelowi z Damaszku, po czym przytaczają jego słowa: „W tym czasie otrzymałem daninę od mieszkańców Tyru, Sydonu i od Jehu, syna Omriego” (Ancient Near Eastern Texts, s. 280). A zatem utożsamienie A-ha-ab-bu z królem Achabem byłoby sprzeczne z chronologią biblijną, z której wynika, iż między śmiercią Achaba a panowaniem Jehu minął okres ok. 14 lat, obejmujący rządy Achazjasza i Jehorama (1Kl 22:51; 2Kl 3:1). Wprawdzie większość komentatorów umieszcza domniemany udział Achaba w syryjskiej koalicji pod koniec jego panowania, ale i tak nie zgadza się to z chronologią biblijną. Dostrzegłszy tę sprzeczność, uczeni Kamphausen i Kittel zasugerowali, że w asyryjskich doniesieniach pomylono Achaba z Jehoramem (A Dictionary of the Bible, red. J. Hastings, 1904, t. I, s. 53). Niemniej w Biblii nie ma wzmianki o jakimkolwiek udziale Jehorama w bitwie pod Karkarem.

Poza tym trudno wytłumaczyć, dlaczego Achab miałby przystępować do takiej koalicji z nieprzejednanymi wrogami Izraela. W związku z tym w dziele The Encyclopedia Americana (1956, t. I, s. 269) podano: „Widzimy [Achaba] w zaskakującym sojuszu przeciw Asyryjczykowi Salmanasarowi (zob.) z odwiecznym wrogiem Benhadadem; można by się raczej spodziewać, że chętnie ujrzałby jego rozgromienie, a ponadto Asyria nie stanowiła bezpośredniego zagrożenia”. Nieco wcześniej Achab stoczył dwie wojny z Syryjczykami i choć potem nastąpiła krótka przerwa w walkach, to jednak w trzecim roku tego okresu Achab po raz ostatni wystąpił przeciw Syrii i poniósł śmierć (1Kl 22:1-4, 34-37). Próby wyjaśnienia, co go skłoniło do sprzymierzenia się z Syryjczykami — czy to dobrowolnie, czy pod przymusem — nie są przekonujące.

Co więcej, wzmianka o wielkiej armii, którą według inskrypcji Salmanasara dysponował A-ha-ab-bu, nie pasuje do tego, co na temat oręża wojennego Izraelitów wynika z Biblii. A-ha-ab-bu miał przyprowadzić „2000 rydwanów” — więcej niż którykolwiek inny z władców tworzących koalicję. Widząc tę trudność, zwolennicy utożsamiania A-ha-ab-bu z królem Achabem tylko komplikują sprawę, gdy taką liczbę rydwanów próbują wyjaśnić jeszcze dziwniejszym sojuszem Achaba z Judą, Tyrem, Edomem, a nawet Moabem (Encyclopædia Biblica, t. I, szp. 92; Encyclopædia Britannica, 1910, t. I, s. 429). Warto zauważyć, że nawet potężny król Salomon posiadał jedynie 1400 rydwanów (1Kl 10:26).

W obliczu powyższych argumentów wydaje się całkiem możliwe, że A-ha-ab-bu ^matSir-ʼi-la-a-a wcale nie znaczy „Achab Izraelita” i że osoby odczytujące tę inskrypcję być może zbyt gorliwie chciały skojarzyć to imię ze znaną postacią historyczną. Warto nadmienić, że w tej samej inskrypcji jest mowa o Musri i choć w innych miejscach wyraz ów określa Egipt, to w tym wypadku tłumacze odrzucają takie wyjaśnienie jako nielogiczne i sugerują, iż nazwa ta „odnosi się chyba do jakiegoś kraju w południowej części Azji Mniejszej” (Ancient Near Eastern Texts, s. 279, przyp. 9). Jak się okazuje, istnieją równie uzasadnione powody, by uważać za nielogiczne łączenie ^matSir-ʼi-la-a-a z Izraelem. Może czas pokaże, że tak jest faktycznie.

Głównymi wodzami syryjskiej koalicji, z którą Salmanasar zmierzył się pod Karkarem, byli najwidoczniej Adadidri, król Damaszku, oraz Irchuleni, król Chamatu. Salmanasar twierdzi, że w tej bitwie odniósł wielkie zwycięstwo, ale jej wynik najwyraźniej nie był tak rozstrzygający, by pozwolić Asyryjczykom na dalsze rozciągnięcie swych wpływów ku zach. Dlatego w następnych latach pojawiają się opisy kolejnych walk z Adadidrim.

Inskrypcje dotyczące Chazaela i Jehu. Zgodnie z proroctwem Jehowy, wypowiedzianym ustami Elizeusza, Chazael, wysokiej rangi dworzanin Ben-Hadada, króla Damaszku, zabił swego pana i sam został królem, najprawdopodobniej pod koniec panowania Jehorama (ok. 917-905 p.n.e.) (2Kl 8:7-15). Potwierdza to inskrypcja Salmanasara III, w której czytamy: „Hadadezer [Adadidri, najwyraźniej Ben-Hadad II z Damaszku] zginął. Tron przejął Chazael, człowiek z ludu [dosł. „syn niczyj”]”. Konflikty z Chazaelem są wymieniane przy 18 i 21 roku panowania Salmanasara; Asyryjczycy zwyciężali, ale nigdy nie zdobyli Damaszku (Ancient Near Eastern Texts, s. 280).

Z kolei na „czarnym obelisku” Salmanasara (znajdującym się obecnie w Muzeum Brytyjskim) widnieje imię izraelskiego króla Jehu (ok. 904-877 p.n.e.) oraz rząd reliefów ukazujących prawdopodobnie wysłannika Jehu, jak klęczy przed królem asyryjskim i ofiaruje mu dary. Inskrypcja brzmi: „Danina Jaua [Jehu], syna Humriego [w znaczeniu następcy Omriego]: otrzymałem srebro, złoto, złotą misę, złoty puchar, złote kielichy, złote dzbany, ołów, laskę królewską” (A. Millard, Skarby czasów Biblii, tłum. M. Stopa, Warszawa 2000, s. 119). O daninie tej nie ma wzmianki w biblijnym sprawozdaniu dotyczącym Jehu. Jeżeli wziąć pod uwagę sytuację opisaną w 2 Królów 10:31-33, jest całkiem możliwe, iż takie wydarzenie miało miejsce, jednak nie można wykluczyć, że chełpliwi władcy asyryjscy niekiedy przedstawiali w swych inskrypcjach lub na płaskorzeźbach rzeczy całkowicie zmyślone.

2. Salmanasar V był następcą króla Tiglat-Pilesera III. Źródła świeckie mówią niewiele o jego panowaniu. Najprawdopodobniej został wymieniony pod imieniem Ululai jako król panujący pięć lat nad Babilonem (Ancient Near Eastern Texts, s. 272, przyp. 4). Poza tym Józef Flawiusz cytuje historyka Menandra, który opisuje, jak Salmanasar V oblegał Tyr (Dawne dzieje Izraela, IX, XIV, 2). Oprócz tego głównym źródłem informacji o tym królu jest Biblia.

Dominacja nad Izraelem. Za panowania izraelskiego króla Hoszei (ok. 758-740 p.n.e.) Salmanasar V najechał Palestynę i podporządkował sobie Hoszeę, zmuszając go do płacenia corocznej daniny (2Kl 17:1-3). Ale po jakimś czasie ten przestał ją płacić i okazało się, że spiskuje z So, królem Egiptu (zob. SO). Za karę Salmanasar uwięził Hoszeę, a następnie rozpoczął oblężenie Samarii. W końcu po trzech latach to dobrze obwarowane miasto padło, a Izraelitów poprowadzono na wygnanie (2Kl 17:4-6; 18:9-12; por. Oz 7:11; Eze 23:4-10).

Biblia nie podaje imienia króla asyryjskiego, który ostatecznie zdobył Samarię (zob. SARGON).

Wraz z upadkiem Samarii w r. 740 p.n.e. skończyło się 257 lat istnienia dziesięcioplemiennego królestwa izraelskiego.