Biblia a dzieje Egiptu

TRUDNOŚCI w uzgodnieniu danych historycznych, jakie zawiera Biblia, z chronologią opartą na zapiskach narodów starożytnych, na przykład Egipcjan, budzą czasem zaniepokojenie. Oczywiście taki niepokój bywa uzasadniony tylko wtedy, gdy świeckie kroniki odpowiadają faktom, są ścisłe i wiarogodne. Jak się rzecz przedstawia w tym wypadku? Czy najdawniejsza historia Egiptu stanowi kryterium godne zaufania? Nie mniejsze zainteresowanie budzi również kwestia: Co ujawnia porównanie doniesień biblijnych z zapiskami świeckimi?

Dzieje Egiptu, jak o tym dobrze wiedzą czytelnicy Biblii, były przez długi czas bezpośrednio powiązane z historią biblijną — od pobytu Abrahama w Egipcie głębokiej starożytności aż do ucieczki Żydów do tego kraju po zdobyciu Jeruzalem przez Babilończyków. W okresie tym mieści się również czas, kiedy na Egipt spadła seria szybko po sobie następujących, dotkliwych ciosów, po których na oczach potężnego faraona i jego wojsk Izraelici wymaszerowali na wolność. Sprawozdanie biblijne jest jasne i rzeczowe. A co można powiedzieć o zapiskach egipskich?

HISTORIA EGIPTU

Współcześni historycy czerpią wiadomości o dziejach starożytnego Egiptu z pewnej liczby dokumentów, mających w głównym zarysie postać spisów władców egipskich. Do takich dokumentów należą: częściowo zachowany Kamień z Palermo, na którym według wszelkiego prawdopodobieństwa wyliczono pięć pierwszych dynastii w dziejach Egiptu; Papirus Turyński, bardzo niekompletny, zawierający listę władców od czasów „Starego Państwa” aż do „Nowego Państwa” oraz wiadomości dotyczące okresów ich panowania; ponadto różne inne spisy wyryte w kamieniu, z których żaden nie zachował się w całości. Przy zestawieniu i chronologicznym porządkowaniu tych fragmentarycznych wiadomości historycy przeważnie opierają się na pismach Manetona (Manetha), kapłana egipskiego z trzeciego wieku p.n.e.

Trudność polega na tym, że pisma Manetona nie zachowały się do naszych czasów. Jesteśmy zdani na korzystanie z informacji i cytatów z jego dzieła, które zamieścili w swych pismach późniejsi historycy, jak Józef Flawiusz z pierwszego wieku n.e., Sekstus Juliusz Afrykański z trzeciego wieku n.e., Euzebiusz z czwartego i Synkellos z ósmego czy dziewiątego stulecia n.e. Sprawę dodatkowo utrudnia fakt, że ci historycy często bywają w swych przytoczeniach niedokładni. Zdaniem profesora W.G. Waddella ich cytaty z dzieła Manetona są „fragmentaryczne i nierzadko zniekształcone”, w związku z czym „niezmiernie trudno orzec z całą pewnością, co rzeczywiście pochodzi od Manetona, a co jest naciągnięte lub przerobione”.

Profesor Waddell wskazuje, że zaczerpnięty z dzieła Manetona materiał źródłowy zawiera pewne niehistoryczne tradycje i legendy oraz że często nie jest uporządkowany chronologicznie, po czym powiada: „Od samego początku dzieło Manetona zawierało szereg błędów; nie wszystkie są wynikiem zmian wprowadzonych przez kopistów i korektorów. Stwierdzono, że niejednokrotnie długość podanych okresów panowania nie może być zgodna z prawdą: w wielu wypadkach z uwagi na napisy utrwalone na pamiątkowych kamieniach imiona i kolejność królów według danych Manetona są nie do przyjęcia”. — Manetho, 1940, strony VII, XVII, XX, XXI, XXV.

Owe listy władców stanowią zawikłany problem, bo gdyby je uwzględnić w całej rozciągłości, okres dziejów Egiptu byłby nieprawdopodobnie długi. Dlatego The Encyclopaedia Britannica (wydanie z roku 1965, tom 5, strony 722, 723) ocenia te listy, jak następuje: „Przy korzystaniu z nich w celu odtworzenia chronologicznego zarysu dziejów Egiptu zalecana jest ostrożność; na przykład w niektórych epokach rywalizujący królowie, a nawet całe dynastie, które według Manetona następowały po sobie, prawdopodobnie panowały równocześnie”.

ODTWARZANIE DZIEJÓW EGIPTU

W ostatnim stuleciu egiptolodzy kilkakrotnie poczuli się zmuszeni do zmiany swoich poglądów na historię Egiptu. Zwróćmy uwagę, do jak odmiennych wniosków doszli różni, na ogół współcześni sobie znawcy przedmiotu, jeśli chodzi o datę objęcia władzy przez pierwszą dynastię, co przypuszczalnie zbiega się ze zjednoczeniem Egiptu przez króla Menesa:

Ocenia: Początek pierwszej dynastii:

Champollion 5867 p.n.e.

Mariette 5004 ”

Lauth 4157 ”

Lepsius 3892 ”

Breasted 3400 ”

Meyer 3180 ”

Wilkinson 2320 ”

Palmer 2224 ”

Do tego należy jeszcze dodać ogólnie uznawany dziś przez historyków rok (w przybliżeniu) 2900 p.n.e.

Egipcjanom udało się do pewnego stopnia rozwinąć znajomość astronomii; niektóre teksty egipskie mówią o fazach księżyca i o wschodzie Syriusza (występującego pod nazwą gwiazdy Sothis). Na podstawie tych tekstów oraz innych fragmentarycznych danych ułożono tabelę chronologiczną z następującymi przybliżonymi datami panowania poszczególnych dynastii:

Kultury przeddynastyczne ok. 3000-2850 p.n.e.

od VII do XII ok. 2200-1786  ”

od XIII do XX ok. 1786-1085  ”

od XXI do XXXI ok. 1085- 332  ”

Wprawdzie mogłoby się wydawać, że spożytkowanie danych astronomicznych pozwoli na ustalenie ścisłej chronologii, niemniej jednak sprawa nie przedstawia się tak prosto. Wschód Syriusza (według którego oblicza się lata „okresu Syriusza”) opóźnia się niezupełnie regularnie. Drobna omyłka o jeden dzień może przesunąć datę o jakieś sto dwadzieścia lat. Obserwacje prowadzone przez Egipcjan gołym okiem z pewnością nie były tak dokładne, jak współczesne obserwacje dokonywane za pomocą teleskopów, i łatwo było się pomylić o jeden dzień.

Dlaczego inskrypcje egipskie pomijają zupełnym milczeniem wyjście Izraelitów z Egiptu oraz sensacyjne wydarzenia, które je poprzedziły? W gruncie rzeczy nie ma w tym nic dziwnego, ponieważ — jak pisze egiptolog, profesor J.A. Wilson — „dokumenty egipskie zawierają zawsze wiadomości pozytywne, podkreślają sukcesy faraona lub bóstwa, natomiast nigdy nie wspomina się w nich o klęskach i niepowodzeniach, wyjąwszy pewne aluzje do odległej przeszłości” (The World History of the Jewish People [Dzieje ludu żydowskiego na świecie], 1964, tom I, strony 338, 339). Egipcjanie nie wahali się niszczyć wszelkich zapisków z czasów panowania poprzednich władców, jeżeli ich treść nie podobała się faraonowi aktualnie sprawującemu władzę. Na przykład po śmierci królowej Hatszepsut jej następca, Totmes (Tutmosis) III, kazał wszędzie usunąć z pomników jej imiona i wizerunki.

Biblia nie wymienia imiennie faraona, który sprawował rządy za czasów wyjścia Izraelitów, toteż wysiłki zmierzające do ustalenia, kto to właściwie był, opierają się na przypuszczeniach. Częściowo wyjaśnia to również, dlaczego współcześni historycy świeccy w swych obliczeniach chwili wyjścia Izraelitów doszli do rozbieżnych wniosków i podają daty umiejscowione między rokiem 1441 a 1225 p.n.e., co stanowi różnicę ponad dwustu lat. Okazuje się więc, że w obecnym stanie rzeczy kalkulacje oparte na chronologii egipskiej w żadnym wypadku nie mogą podważyć biblijnej rachuby czasu.

CO PRZEMAWIA ZA BIBLIĄ

Cała postawa pisarzy biblijnych świadczy o tym, że rozumieli znaczenie rachuby czasu. Przykładem tego może być rodowód zamieszczony w 5 rozdziale biblijnej księgi 1 Mojżeszowej. Jakże szczegółowo wyliczono kolejne pokolenia! Nie pozostawiono miejsca na żadne wątpliwości. Podano, ile lat miał każdy z wymienionych, zarówno wtedy, gdy mu się urodził dziedzic, jak i w chwili śmierci. W annałach egipskich nie ma nic, co by temu odpowiadało chociaż w przybliżeniu.

W przeciwieństwie do żmudnie zestawionej chronologii egipskiej Biblia podaje logicznie powiązane i szczegółowe doniesienia historyczne, obejmujące całe tysiąclecia. Sugestywnie i zgodnie z prawdą przedstawia powstanie oraz rozwój narodu izraelskiego, ukazując bezstronnie jego zalety i wady, sukcesy i niepowodzenia, wielbienie prawdziwe i obrzydliwe przechodzenie na religię pogańską, słowem jego wzloty i upadki. Wprawdzie sama rzetelność nie stanowi jeszcze niezbitego dowodu ścisłości chronologii biblijnej, niemniej jednak budzi zaufanie do sumienności pisarzy.

Często przeoczana bywa okoliczność, że pisarze biblijni dla potwierdzenia pewnych faktów powołują się niekiedy na kroniki historyczne, jak: „Księga wojen Jehowy” (4 Mojż. 21:14, 15, NW), „Kroniki o królach izraelskich” (1 Król. 14:19; 2 Król. 15:31), „Kroniki o królach judzkich” (1 Król. 14:29; 2 Król. 24:5), „Księgi spraw Salomona” (1 Król. 11:41). Co najmniej w czternastu miejscach powołują się na podobne kroniki oraz dokumenty urzędowe Ezdrasz i Nehemiasz. Pisarze biblijni nie byli więc zdani na własną pamięć ani tradycję ustną. Istnieją dowody, że podawane przez nich informacje były starannie zbadane i poświadczone.

Ponadto w grę wchodzą tu jeszcze inne czynniki, które skłaniały pisarzy biblijnych, jak również wszystkich innych Izraelitów, do sumiennego prowadzenia rachuby czasu. Prawo Mojżeszowe obejmowało szczegóły wymagające dokładnego ustalenie w czasie: wyznaczało terminy wielu wydarzeń, jak na przykład Dnia Przebłagania, licznych świąt, lat sabatnich i jubileuszowych. Dopóki naród izraelski przestrzegał Prawa, skrupulatnie notowano dni, miesiące, lata, okresy siedmioletnie i pięćdziesięcioletnie. Niemałe znaczenie przecież miała okoliczność, że poszczególni Izraelici, którzy zubożeli i byli zmuszeni opuścić swą dziedziczną własność ziemską, mogli ją w roku pięćdziesiątym odzyskać. — 3 Mojż. 25:2-5, 8-16, 25-31.

Inną ważną przyczyną, dla której pisarze biblijni i Izraelici w ogólności śledzili bieg czasu, było częste ogłaszanie proroctw natchnionych przez ich Boga, proroctw wskazujących na określoną chwilę w przyszłości. Ludzie pamiętali te proroctwa i wyczekiwali na ich spełnienie. Możemy być pewni, że gdy się narodził Jezus, sędziwy Symeon nie był jedynym człowiekiem, o którym można było powiedzieć, że „był sprawiedliwy i bogobojny, i oczekiwał pociechy Izraela”. — Łuk. 2:25.

Niekiedy wprawdzie wysuwany bywa zarzut, że nie ma dziś oryginalnych pism biblijnych, a przez ciągłe przepisywanie i poprawianie mogła z czasem poważnie ucierpieć ścisła wierność tekstu. W tym miejscu należy jednak przypomnieć, że dawni przepisywacze i uczeni w Piśmie, którzy pomnażali dostępne wówczas egzemplarze Biblii, pracowali z niezwykłą skrupulatnością, ponieważ była to dla nich kwestia łaski lub niełaski Bożej, co więcej, kwestia życia lub śmierci. Obowiązywało ich nie tylko dwukrotne sprawdzanie odpisu, ale posuwali się nawet tak daleko, że na każdej stronie liczyli linie, słowa i litery.

Poglądowym dowodem zasadniczej wiarogodności ksiąg biblijnych w stanie dochowanym do obecnego dwudziestego wieku okazały się zwoje znalezione niedawno w jaskiniach Qumran nad Morzem Martwym. Jeden z nich, zszyty z 17 arkuszy pergaminu, zawiera dobrze zachowany odpis całej biblijnej księgi Izajasza. Przed odkryciem tego zwoju najstarszy hebrajski tekst proroctwa Izajasza pochodził z dziesiątego wieku n.e. Teraz jest do dyspozycji zwój z pierwszego wieku p.n.e. i przy porównywaniu go z naszym dzisiejszym tekstem księgi Izajasza wychodzi na jaw zdumiewający fakt, że istnieją między nimi tylko bardzo drobne, nic nie znaczące różnice.

NIE MA PORÓWNANIA

Powinno być dla każdego rzeczą oczywistą, że kroniki egipskie w formie, w jakiej przetrwały do naszych czasów, nie mogą stanowić miernika w ocenie ścisłości biblijnej rachuby czasu. Nikt nie może twierdzić, iż staranność, rzetelność i prawdomówność pisarzy egipskich stoi poza wszelkimi podejrzeniami. Profesor J.A. Wilson (w dziele The World History of the Jewish People, 1964, tom I, strona 280, 281) powiada: „Jeżeli chodzi o wartość historyczną inskrypcji egipskich, to trzeba się mieć na baczności. Egipt był światem (...) mitów i cudów”. Uczony ten następnie zaznacza, że tamtejsi pisarze pozwalali sobie na żonglowanie chronologią wydarzeń w celu przypochlebienia się aktualnym monarchom, po czym dodaje: „Kiedy nie nasuwają się żadne uzasadnione wątpliwości, historyk bierze takie dane za dobrą monetę; powinien jednak być gotów do zrewidowania swego zdania, skoro tylko nowe materiały rzucą więcej światła na dotychczasową interpretację”.

Chronologia ustalona przez współczesnych historyków na podstawie źródeł egipskich jest w dalszym ciągu bardzo problematyczna. Egiptolog E.A. Wallis Budge twierdzi: „Wiadomości zebrane dotąd z pomników egipskich są jeszcze zbyt niekompletne, żeby można było poprawić błędy występujące w zestawieniu Manetona, które powstały w wyniku niedbalstwa i niewiedzy przepisywaczy; i dopóki nie będzie innych podstaw, nie ma sensu przedstawiać i przykrawać podanych tam cyfr, jak to upodobało sobie wielu piszących na temat chronologii egipskiej” (A History of Egypt [Historia Egiptu], 1902, tom I, Przedmowa, strona XVI). Pół wieku później historycy przyznają: „Chronologia egipska ciągle jeszcze jest płynna” (Pritchard: Ancient Near Eastern Texts [Starożytne teksty z Bliskiego Wschodu], 1955, Wstęp, strona XVII). Profesor J.A. Wilson powiada, że dopiero po roku 663 p.n.e. chronologia egipska staje się „względnie dokładna”, ale „im bardziej cofamy się w przeszłość, tym większe są [wśród uczonych] różnice zdań”. — The World History of the Jewish People, 1964, tom I, strona 268; The Interpreter’s Dictionary of the Bible, 1962, tom II, strona 43.

Zatem nie ma żadnego powodu, żeby powątpiewać o ścisłości chronologii biblijnej tylko dlatego, iż niektóre zapiski świeckie się z nią nie pokrywają. Przeciwnie, świeckie zestawienia chronologiczne zasługują w pewnym stopniu na nasze zaufanie dopiero wówczas, gdy są zgodne ze sprawozdaniem biblijnym. Dotyczy to w całej rozciągłości starożytnych zapisków egipskich.