Czym jest Talmud?

„Talmud niewątpliwie zalicza się do najznakomitszych dzieł literackich wszech czasów” (The Universal Jewish Encyclopedia).

„[Talmud to] jedno z wielkich osiągnięć intelektualnych ludzkości, dokument tak zwięzły, tak bogaty, tak zawiły, że zaprzątał tęgie umysły przez przeszło półtora tysiąclecia” (Jacob Neusner, uczony i pisarz żydowski).

„W życiu Żydów Talmud stanowi główny filar [judaizmu], dźwigający cały gmach duchowy i intelektualny” (Adin Steinsaltz, rabin i znawca Talmudu).

NIE ulega najmniejszej wątpliwości, że Talmud od wieków wywiera olbrzymi wpływ na wyznawców judaizmu. Ale wbrew przytoczonym powyżej słowom uznania bywa też piętnowany i nazywany „morzem ciemności i błota”. Zarzuca się mu, iż jest bluźnierczym dziełem Diabła. Z polecenia papieża był niejednokrotnie cenzurowany, konfiskowany, a nawet palony na placach miejskich całej Europy.

Czym właściwie jest to dzieło wzbudzające tyle kontrowersji? Dlaczego Talmud zajmuje tak niezwykłe miejsce wśród pism żydowskich? Po co go napisano? Co sprawia, że wywiera taki wpływ na judaizm? Czy ma jakieś znaczenie dla świata nieżydowskiego?

Od zburzenia świątyni jerozolimskiej w roku 70 n.e. w akademiach rozsianych po całym terytorium Izraela mędrcy rabiniczni przez 150 lat usilnie starali się znaleźć nowy fundament, dzięki któremu można by ocalić praktyki judaistyczne. W uczelniach tych analizowano i umacniano różne tradycje oparte na prawie ustnym. Na tej podstawie wprowadzano dodatkowe ograniczenia i wymagania, które miały wskazywać wyznawcom judaizmu, jak żyć na co dzień w świętości pomimo braku świątyni. Te nowe wytyczne duchowe zostały nakreślone w Misznie, skompilowanej na początku III wieku przez Judę ha-Nasiego.a

Miszna była tekstem niezależnym, w którym nie starano się powoływać na cytaty z Biblii. Wyróżniała się nie tylko jedynym w swoim rodzaju, innym niż w Piśmie Świętym sposobem omawiania poszczególnych spraw, ale nawet stylem języka hebrajskiego. Rozstrzygnięcia rabinów podane w Misznie miały kształtować życie codzienne Żydów wszędzie, gdzie się znajdowali. Jacob Neusner pisze o tym: „Miszna stanowiła konstytucję Izraela. (...) Trzeba było ją uznawać i stosować się do jej przepisów”.

A jeśli ktoś miał wątpliwości, czy autorytet mędrców cytowanych w Misznie rzeczywiście można stawiać na równi z objawionym Pismem Świętym? Rabini musieli wykazać, że nauki tannaitów (nauczycieli prawa ustnego) zawarte w Misznie doskonale harmonizują z Pismami Hebrajskimi. Potrzebne były dalsze komentarze. Uważano, iż należy objaśnić i obronić Misznę oraz dowieść, że została razem z Prawem przekazana Mojżeszowi na górze Synaj. Rabini czuli się zmuszeni udowodnić, że sens i cel zarówno prawa ustnego, jak i prawa pisanego jest jednakowy. Zamiast więc być ostatecznym autorytetem w sprawie judaizmu, Miszna stała się pożywką dla dyskusji i sporów religijnych.

Powstanie Talmudu

Rabinów, którzy podjęli się tego nowego zadania, nazywano amoraitami, czyli „mówcami” lub „interpretatorami” Miszny. Każda akademia skupiała się wokół jednego z wybitnych rabinów. Przez cały rok toczyły się dyskusje w wąskim gronie uczonych i studentów. Ale najważniejsze sesje odbywały się dwa razy w roku w miesiącach Adar i Elul, kiedy ustawały prace na roli i w dysputach dodatkowo mogły wziąć udział setki lub nawet tysiące osób.

Adin Steinsaltz wyjaśnia: „Obradom przewodniczył przełożony akademii, który siedział na krześle lub na specjalnych matach. Pierwsze rzędy naprzeciw niego zajmowali wybitni mędrcy, w tym jego koledzy i wyróżniający się uczniowie, a następne pozostali uczeni. (...) Każdy siadał według ściśle ustalonej hierarchii [stosownie do stanowiska lub wpływów]”. Cytowano fragmenty Miszny. Następnie porównywano je z analogicznym lub dodatkowym materiałem zebranym przez tannaitów, lecz nie wchodzącym w jej skład. Wówczas rozpoczynano analizę. Stawiano pytania i rozpatrywano sprzeczności, tak by wykazać wewnętrzną zgodność różnych nauk. Szukano tekstów w Pismach Hebrajskich, którymi można by poprzeć poglądy rabinów.

Choć debaty te były starannie uporządkowane, miały żywiołowy, a niekiedy nawet wyjątkowo burzliwy przebieg. Pewien mędrzec cytowany w Talmudzie opowiadał o „rzęsistych iskrach” sypiących się podczas dyskusji z ust rabinów (Chullin 137b, Talmud Babiloński). Steinsaltz mówi o takim posiedzeniu: „Przewodniczący akademii lub przemawiający mędrzec przedstawiał swoją interpretację danych kwestii. Przysłuchujący się uczeni często zasypywali go gradem pytań stawianych na podstawie innych źródeł, poglądów różnych komentatorów lub własnych logicznych wniosków. Niekiedy dyskusja była krótka i sprowadzała się do jednoznacznej i wyczerpującej odpowiedzi na postawione pytanie. Niemniej w wielu wypadkach pozostali uczeni proponowali odmienne rozwiązania, co prowadziło do przewlekłych rozważań”. Każdy z obecnych mógł zabierać głos. Zagadnienia, które już rozstrzygnięto, przedstawiano do rozpatrzenia uczonym z innych akademii.

Nie były to jednak tylko nie kończące się dysputy o charakterze prawnym. Ustalone w ten sposób zasady i przepisy regulujące życie religijne Żydów nazywano halachą. Określenie to pochodzi od hebrajskiego słowa znaczącego „iść, postępować” i odnosi się do ‛drogi życia, którą należy kroczyć’. Wszystkie inne sprawy — opowieści o rabinach i postaciach biblijnych, mądre wypowiedzi, poglądy dotyczące wierzeń i filozofii — określa się terminem hagada, pochodzącym od hebrajskiego wyrazu „opowiadać”. W trakcie dysput rabini przeplatali halachę hagadą i odwrotnie.

W książce The World of the Talmud (Świat Talmudu) Morris Adler pisze: „Mądry nauczyciel przerywał przydługawe i zawiłe dyskusje nad zagadnieniami prawnymi i przechodził do tematów mniej wyczerpujących, a bardziej budujących. (...) Tak więc legendy przeplatały się z wydarzeniami historycznymi, zagadnienia ówczesnej nauki z folklorem, egzegeza Biblii z biografią, homilia z teologią, tworząc coś, co dla osoby nie zaznajomionej ze zwyczajami panującymi w akademiach stanowiłoby osobliwy zlepek bezładnych informacji”. Jednakże wszystkie takie dygresje służyły określonemu celowi i były związane z przedmiotem dyskusji. Halacha i hagada tworzyły budulec, z którego rabini wznosili w swych akademiach nowy gmach.

Dwa Talmudy

Ostatecznie najważniejszym ośrodkiem studiów rabinicznych w Palestynie stała się Tyberiada. Inne znaczące akademie znajdowały się w Seforis, Cezarei i Lyddzie. Niemniej wskutek pogarszającej się sytuacji gospodarczej, ciągłej niestabilności politycznej i wreszcie presji oraz prześladowań ze strony odstępczego chrześcijaństwa zaczęła się masowa emigracja na wschód, do innego ośrodka judaistycznego — Babilonii.

Przez całe stulecia uczniowie z Babilonii tłumnie napływali do akademii w Palestynie, by studiować pod okiem wielkich rabinów. Jednym z takich studentów był Abba ben Aibu, noszący też imię Abba Areka, czyli Abba Wysoki, później zwany po prostu Raw lub Rab. Około roku 219, po ukończeniu nauki u Judy ha-Nasiego, powrócił do Babilonii i odtąd tamtejsza gmina żydowska zaczęła zyskiwać coraz większy autorytet w sprawach duchowych. Raw założył uczelnię w Surze, gdzie było sporo Żydów, ale niewielu uczonych. W akademii tej podjęło naukę 1200 uczniów, zwabionych jego sławą, a tysiące dodatkowych słuchaczy zbierało się na wykładach w czasie żydowskich miesięcy Adar i Elul. Inny wybitny uczony tamtego okresu, Samuel, otworzył szkołę w Nehardei. Liczące się uczelnie powstały też w Pumbedicie i Machozie.

Nie trzeba już było udawać się do Palestyny, ponieważ otworzyła się sposobność studiowania pod okiem znamienitych uczonych w Babilonii. Opracowanie Miszny jako osobnego tekstu utorowało akademiom babilońskim drogę do uzyskania całkowitej niezależności. Co prawda stosowano w nich inne systemy i metody nauczania niż w Palestynie, ale dzięki częstemu komunikowaniu się i wymianie nauczycieli udawało się zachować jedność.

Pod koniec IV i na początku V wieku sytuacja Żydów w Palestynie wyraźnie się pogorszyła. Za namową odstępczego chrześcijaństwa, mającego coraz więcej do powiedzenia, nałożono na nich surowe restrykcje i wszczęto prześladowania, aż w końcu około roku 425 zadano ostateczny cios, obalając Sanhedryn oraz instytucję samego nasi (patriarchy). Chcąc zachować wnioski z dyskusji prowadzonych w akademiach, amoraici palestyńscy zaczęli redagować pojedyncze spoiste dzieło. Pracy tej, skompilowanej w pośpiechu pod koniec IV stulecia, nadano nazwę Talmud Palestyński.b

W czasie gdy uczelnie palestyńskie zamykano, amoraici w Babilonii byli u szczytu swych umiejętności. Abbaj i Raba (Rawa) propagowali w dyskusjach wnikliwą i wszechstronną analizę, która później stała się wzorem talmudycznych argumentacji. Po jakimś czasie Aszi, przewodniczący akademii w Surze (371-427), zaczął kompilować i spisywać wszelkie wnioski i rezultaty takich debat. Zdaniem Steinsaltza „obawiał się, że całe to nie uporządkowane mnóstwo przekazywanej ustnie wiedzy odejdzie w zapomnienie”.

Usystematyzowanie takiego ogromu materiału przerastało możliwości nie tylko jednego człowieka, ale nawet całego pokolenia. Co prawda okres amoraitów zakończył się w Babilonii w V wieku, niemniej redagowaniem Talmudu Babilońskiego zajmowali się jeszcze w VI wieku seboraici — nazywani tak od aramejskiego słowa oznaczającego „tych, którzy objaśniają”, lub „wypowiadających opinię”. Uporządkowali oni tysiące luźnych myśli oraz wniosków sformułowanych przez stulecia podczas dyskusji rabinicznych, jednocześnie nadając Talmudowi Babilońskiemu ostateczny styl i formę, odróżniające go od wszystkich wcześniejszych tekstów judaistycznych.

Co osiągnięto dzięki Talmudowi?

Rabini talmudyczni próbowali dowieść, iż Miszna i Pisma Hebrajskie pochodzą z jednego źródła. Ale dlaczego im na tym zależało? Jacob Neusner pisze: „Oficjalnie zmierzano do umocnienia Miszny. Wydaje się jednak, że tak naprawdę chodziło o autorytet samych mędrców”. Aby go podnieść, każdy wers z Miszny, czasami nawet każde słowo, roztrząsano, analizowano, wyjaśniano i w osobliwy sposób dopasowywano do reszty. Jak zauważa Neusner, w ten sposób rabini „skierowali Misznę na inne tory”. Chociaż powstała jako kompletne dzieło, zaczęto ją poddawać drobiazgowej analizie. W trakcie tego procesu zupełnie zmieniało się jej oblicze.

To nowe dzieło — Talmud — sprzyjało zamiarom rabinów. Ustalili zasady studiowania, przez co wpoili ludziom swój tok rozumowania. Uważali, że ich metody analizy odzwierciedlają sposób myślenia Boga. Studiowanie Talmudu stało się celem samym w sobie, formą kultu polegającą na rzekomym naśladowaniu Boga w korzystaniu ze zdolności umysłowych. Przyszłe pokolenia posługiwały się tymi samymi metodami badania Talmudu. Jakie to przyniosło rezultaty? Historyk Cecil Roth pisze: „Talmud (...) stał się [dla Żydów] charakterystycznym znamieniem wyróżniającym ich od innych, dał im niezwykłą siłę do przetrwania i utrzymania jedności. Dzięki przyjętym metodom argumentacji wyrabiali w sobie zdolność rozumowania i zyskiwali (...) jasność umysłu. (...) W średniowieczu Talmud umożliwiał prześladowanym Żydom ucieczkę w inny świat (...) Stanowił dla nich ojczyznę, którą mogli nosić w sercu, gdy stracili swój kraj”.

Talmud niewątpliwie wywiera wpływ na ludzi, gdyż uczy ich rozumować tak jak rabini. Jednakże każdy człowiek — bez względu na to, czy wyznaje judaizm, czy nie — powinien się zastanowić, czy Talmud rzeczywiście odzwierciedla sposób myślenia Boga (1 Koryntian 2:11-16).

[Przypisy]

[Ramka na stronie 31]

Czym się różnią od siebie oba Talmudy?

Hebrajska nazwa „Talmud” znaczy „studiowanie” lub „nauka”. Celem amoraitów zarówno z Palestyny, jak i z Babilonii było studium, czyli analiza Miszny. Jest to widoczne w obu Talmudach (Palestyńskim i Babilońskim), ale czym się one różnią? Jacob Neusner pisze: „Pierwszy z Talmudów zawiera analizę dowodów, drugi bada przesłanki; pierwszy całkowicie zamyka się w wytyczonych granicach, drugi często poza nie wykracza”.

Ponieważ nad Talmudem Babilońskim pracowano staranniej i bardziej gruntownie, jest on nie tylko znacznie obszerniejszy, ale też o wiele głębiej porusza omawiane myśli i zawiera wnikliwszą analizę. Gdy się używa samego określenia Talmud, na ogół chodzi o Talmud Babiloński. Właśnie to dzieło przez całe stulecia studiowano i komentowano. Zdaniem Neusnera Talmud Palestyński „to rezultat fachowości”, a Talmud Babiloński „to owoc geniuszu”.