Jak otrzymaliśmy Biblię — część druga

Płomienie z trzaskiem strzelały ku niebu, gdy płonący stos wciąż się powiększał. Nie był to jednak zwyczajny ogień. Przypatrywali się mu księża i prałaci, a podsycano go egzemplarzami Biblii. Biskup Londynu skupował je na spalenie, ale w ten sposób nieświadomie pomagał tłumaczowi Williamowi Tyndale’owi w finansowaniu następnych wydań!

Skąd taka nieustępliwość po obu stronach? W poprzedniej części tego cyklu opisaliśmy dzieje publikowania Biblii do okresu późnego średniowiecza. Teraz zajmiemy się nową epoką, u której zarania orędzie i autorytet Słowa Bożego zaczęły wywierać na społeczeństwo olbrzymi wpływ.

Pojawia się prekursor

Szanowany profesor Oksfordu Jan Wiklif w swych dobitnych kazaniach i pismach sprzeciwiał się niebiblijnym praktykom Kościoła katolickiego, opierając się na autorytecie ‛prawa Bożego’, czyli Biblii. Rozesłał po całej Anglii swych uczniów, zwanych lollardami, by wszystkim skorym do słuchania głosili orędzie biblijne w języku ojczystym. Zanim umarł w 1384 roku, dał początek tłumaczeniu Pisma Świętego z łaciny na współczesny sobie język angielski.

Kościół miał wiele powodów, by znienawidzić Wiklifa. Przede wszystkim potępiał on występki i niemoralne prowadzenie się duchowieństwa. Poza tym wielu jego zwolenników błędnie interpretowało nauki, które głosił, i usprawiedliwiało nimi swe wystąpienia zbrojne. Kler obarczał za to winą właśnie Wiklifa — i to nawet po jego śmierci — choć ten nigdy nie popierał buntów z użyciem siły.

W 1412 roku arcybiskup Arundel w liście do papieża Jana XXIII pisał o „tym żałosnym i niecnym Janie Wiklifie, człowieku przeklętej pamięci, tym synu pradawnego węża, zwiastunie i dziecku antychrysta”. Krytyka Arundela sięgnęła szczytu, gdy napisał: „By dopełnić miary swej złośliwości, wziął się na sposób i wymyślił nowe tłumaczenie Pisma Świętego na język ojczysty”. Tak więc przywódców Kościoła najbardziej rozwścieczyło to, że Wiklif chciał dać ludziom Biblię w ich własnym języku.

Niemniej pewne wpływowe osoby miały dostęp do Pisma Świętego w rodzimych językach. Jedną z nich była Anna z Czech, która w 1382 roku została żoną króla Anglii Ryszarda II. Wytrwale studiowała angielskie przekłady Ewangelii dokonane przez Wiklifa. Przychylność królowej sprzyjała upowszechnianiu Biblii — i to nie tylko w Anglii. Anna zachęciła studentów z uniwersytetu w Pradze, by przyjechali do Oksfordu. Z zapałem studiowali tam dzieła Wiklifa i niektóre zabrali ze sobą do Pragi. Jego nauki zyskały sobie popularność na tamtejszym uniwersytecie, a później oparł się na nich absolwent i wykładowca tej uczelni Jan Hus. Sporządził on czytelny przekład na podstawie tłumaczenia na język staro-cerkiewno-słowiański. Dzięki wysiłkom Husa Biblia weszła w powszechne użycie w Czechach oraz w krajach sąsiednich.

Odwet Kościoła

Duchownych ogarniała wściekłość, gdy Wiklif i Hus nauczali, iż „czysty tekst”, czyli oryginalne natchnione Pismo Święte bez żadnych dodatków, ma większe znaczenie niż „glosy” — zawiłe tradycyjne wyjaśnienia umieszczane na marginesach edycji uznanych przez Kościół. Ci dwaj kaznodzieje pragnęli udostępnić prostemu ludowi nieskażone orędzie ze Słowa Bożego.

W 1414 roku Hus przybył do Niemiec, by bronić swych poglądów przed soborem konstancjańskim, gdzie go podstępnie zwabiono fałszywą obietnicą listu żelaznego. Na soborze zebrało się 2933 księży, biskupów i kardynałów. Hus zgodził się wyrzec swych nauk, jeśli w świetle Pisma Świętego okażą się niesłuszne. Jednakże dla uczestników soboru nie miało to żadnego znaczenia. To, że przeciwstawił się ich władzy, uznali za wystarczający powód, by w 1415 roku posłać go na stos, na którym spłonął, głośno się modląc.

Ten sam sobór ostatecznie potępił i znieważył Jana Wiklifa, postanawiając, że jego kości spoczywające w Anglii mają być ekshumowane i spalone. Zarządzenie to było tak odrażające, iż wykonano je dopiero na żądanie papieża w roku 1428. Jak zwykle jednak ten gwałtowny sprzeciw nie osłabił gorliwości innych miłośników prawdy. Jeszcze bardziej umocnił ich w postanowieniu publikowania Słowa Bożego.

Rezultaty wynalezienia druku

Około roku 1450, zaledwie 35 lat po śmierci Husa, w Niemczech Jan Gutenberg zaczął drukować za pomocą ruchomych czcionek. Jego pierwszym wielkim dziełem było wydanie około 1455 roku łacińskiej Wulgaty. Do roku 1495 opublikowano całą Biblię lub jej część kolejno w językach: niemieckim, włoskim, francuskim, czeskim, holenderskim, hebrajskim, katalońskim, greckim, hiszpańskim, słoweńskim, portugalskim i serbskim.

W roku 1516 holenderski uczony Erazm z Rotterdamu wydał drukiem pierwszy kompletny tekst grecki. Pragnął, by Pismo Święte „zostało przetłumaczone na wszystkie języki, którymi się posługują ludzie”. Miał jednak obawy, że próba samodzielnego tłumaczenia narazi go na utratę wielkiej popularności, jaką się cieszył. Niemniej jego następcy byli odważniejsi. Wśród nich wyróżniał się William Tyndale.

William Tyndale i Biblia angielska

Około 1521 roku Tyndale, absolwent Oksfordu, pojawił się w domu sir Johna Walsha, by uczyć jego dzieci. Podczas posiłków przy gościnnym stole Walsha młody Tyndale często toczył potyczki słowne z miejscowymi duchownymi. Z trzeźwym umysłem konfrontował ich opinie z Biblią, otwierając ją i pokazując odpowiednie wersety. Kiedy z czasem rodzina Walshów przekonała się, że Tyndale ma rację, coraz rzadziej i z mniejszym entuzjazmem podejmowała duchownych. Oczywiście z tego powodu jeszcze bardziej się rozzłościli na Tyndale’a i na jego poglądy.

Podczas pewnej dysputy jeden z przeciwników religijnych Tyndale’a oświadczył: „Łatwiej by nam było się obejść bez prawa Boskiego niż bez papieskiego”. Można sobie wyobrazić, z jakim przeświadczeniem Tyndale odparł: „Mało mnie obchodzi papież i wszystkie jego prawa. Jeżeli Bóg pozwoli mi jeszcze trochę pożyć, postaram się, by za parę lat parobek za pługiem znał Pismo Święte lepiej od ciebie”. Stanowczy zamiar Tyndale’a doszedł do skutku. Później napisał on: „Przekonałem się, jak dalece niemożliwe jest utwierdzenie laików w prawdzie, jeśli nie podsunie im się pod oczy Pisma Świętego w ich ojczystym języku, by mogli zrozumieć sens, porządek i znaczenie tekstu”.

W tamtym czasie żadna Biblia nie była jeszcze drukowana po angielsku. Dlatego w roku 1523 Tyndale udał się do Londynu, gdzie u biskupa Tunstalla zabiegał o poparcie dla prac tłumaczeniowych. Nie zrażony odmową, postanowił dopiąć celu, toteż opuścił Anglię i już nigdy tam nie wrócił. W Kolonii przeprowadzono rewizję u jego pierwszego drukarza, a sam Tyndale ledwie uszedł, zabrawszy ze sobą trochę cennych nie oprawionych stronic. Dokończył tę pracę w Wormacji i wydał w języku angielskim co najmniej 3000 egzemplarzy „Nowego Testamentu”. Wysłano je do Anglii i zaczęto rozpowszechniać na początku 1526 roku. Właśnie niektóre z nich kupił i potem spalił biskup Tunstall, nieświadomie pomagając Tyndale’owi kontynuować działalność.

Lepsze zrozumienie dzięki wnikliwemu studium

Tyndale niewątpliwie czerpał dużo radości ze swej pracy. W pewnym dziele powiedziano o nim: „Pismo Święte czyniło go szczęśliwym, co poniekąd oddaje żwawy i wesoły rytm jego przekładu” (The Cambridge History of the Bible). Celem Tyndale’a było udostępnienie Pisma Świętego przeciętnemu człowiekowi w jak najdokładniejszym i najprostszym języku. W trakcie swych studiów poznawał znaczenie słów biblijnych, które przez wieki zaciemniano naukami kościelnymi. Odkrycia te uwzględnił w swym tłumaczeniu, nie bojąc się ani groźby śmierci, ani zjadliwego pióra swego wpływowego wroga Tomasza Morusa.

Ponieważ Tyndale nie tłumaczył z łaciny, lecz z oryginalnego tekstu greckiego opracowanego przez Erazma z Rotterdamu, występujące tam słowo agápe wolał oddać dokładniej — jako „miłość”, a nie „miłosierdzie”. Poza tym użył słowa „zbór” zamiast „kościół”, w miejsce „pokuty” wprowadził termin „skrucha”, a określenie „kapłani” zastąpił słowem „starsi” (1 Koryntian 13:1-3; Kolosan 4:15, 16; Łukasza 13:3, 5; 1 Tymoteusza 5:17, Tyndale). Te poprawki godziły w autorytet Kościoła i w tradycyjne praktyki religijne, takie jak spowiedź.

Tyndale zachował też słowo „zmartwychwstanie”, a odrzucił niebiblijne pojęcia czyśćca i świadomego bytu po śmierci. Na temat zmarłych napisał do Tomasza Morusa: „Posyłając ich do nieba, piekła lub czyśćca, wniwecz obracasz argumenty Chrystusa i Pawła dowodzące zmartwychwstania”. Powołał się przy tym na Ewangelię według Mateusza 22:30-32 oraz List 1 do Koryntian 15:12-19. Słusznie wywnioskował, iż zmarli nie są niczego świadomi do czasu, aż w przyszłości zmartwychwstaną (Psalm 146:4; Kaznodziei 9:5; Jana 11:11, 24, 25). To oznaczało, że modlenie się do Marii i „świętych” jest bezcelowe — skoro nie mają żadnej świadomości, nic nie słyszą ani nie mogą się za nikim wstawiać.

Tyndale tłumaczy Pisma Hebrajskie

W 1530 roku Tyndale opublikował Pięcioksiąg, czyli pierwsze pięć ksiąg Pism Hebrajskich. Nikt przed nim nie przetłumaczył jeszcze Biblii z hebrajskiego bezpośrednio na angielski. On też był pierwszym tłumaczem, który zamieścił w swym przekładzie imię Jehowa. David Daniell, uczony z Londynu, pisze: „Ponowne ujawnienie imienia Bożego z pewnością wywarło ogromne wrażenie na czytelnikach dzieła Tyndale’a”.

Dbając o przejrzystość przekładu, Tyndale używał różnych słów angielskich, by przetłumaczyć pojedynczy wyraz hebrajski. Ściśle jednak trzymał się hebrajskiej budowy gramatycznej. Dzięki temu jego dzieło zachowało zwięzłość i dynamikę oryginału hebrajskiego. Sam oznajmił: „Właściwości języka hebrajskiego tysiąc razy bardziej pasują do angielskiego niż do łaciny. Sposób wyrażania myśli jest bardzo podobny, toteż w tysiącach miejsc po prostu wystarczy dosłownie przełożyć tekst na angielski”.

Ponieważ Tyndale przykładał taką wagę do dosłowności, w jego tłumaczeniu występuje sporo hebraizmów. Dla kogoś, kto je czytał po raz pierwszy, niektóre zapewne brzmiały dość dziwnie. Niemniej Biblia w końcu tak się upowszechniła, że wiele tych terminów funkcjonuje w języku angielskim do dziś, na przykład wyrażenie „a man after his own heart” (mąż według swego serca) — występujące w Księdze 1 Samuela 13:14 — określenie „passover” (pascha) czy „scapegoat” (kozioł ofiarny). Co więcej, czytelnicy Biblii w języku angielskim zapoznali się bliżej z hebrajskim sposobem wyrażania myśli, dzięki czemu jeszcze lepiej mogli zrozumieć natchnione pisma.

Działalność i Biblia Tyndale’a obłożone zakazem

Możliwość czytania Słowa Bożego we własnym języku budziła w ludziach zachwyt. Mieszkańcy Anglii wykupywali wszystkie egzemplarze, które udało się przemycić do kraju w belach z suknem lub wśród innych towarów. Tymczasem duchowni obawiali się, że jeśli Biblia zacznie być uznawana za najwyższy autorytet, niechybnie stracą swą pozycję. Życie tłumacza i tych, którzy mu pomagali, znalazło się więc w jeszcze większym niebezpieczeństwie.

Tyndale, nieustannie ścigany przez Kościół i państwo, dalej pracował, ukrywając się w Antwerpii w Belgii. Dwa dni w tygodniu wciąż poświęcał temu, co nazywał rozrywką — usługiwaniu innym uchodźcom z Anglii, ubogim i chorym. Zużywał w ten sposób większość swoich środków. Zanim zdążył przetłumaczyć drugą część Pism Hebrajskich, pewien Anglik udający przyjaciela zdradził go za pieniądze. Podczas egzekucji w 1536 roku w belgijskim mieście Vilvoorde ostatnie żarliwe słowa Tyndale’a brzmiały: „Panie, otwórz oczy królowi Anglii”.

W roku 1538 król Henryk VIII z sobie tylko znanych powodów rozkazał, żeby Biblia znajdowała się w każdym kościele w Anglii. Choć nie przyznano tego oficjalnie, wybrane zostało właśnie tłumaczenie Tyndale’a. W ten sposób jego dzieło stało się tak powszechnie znane i lubiane, że „zadecydowało o podstawowych cechach większości późniejszych przekładów” angielskich (The Cambridge History of the Bible). W roku 1611 do angielskiej Biblii króla Jakuba włączono aż 90 procent tłumaczenia dokonanego przez Tyndale’a.

Swobodny dostęp do Biblii oznaczał dla Anglii wielką zmianę. Dyskusje wokół Pisma Świętego znajdującego się w kościołach stały się tak ożywione, że czasami kolidowały z nabożeństwami. „Starsi ludzie uczyli się czytać, by móc bezpośrednio zapoznawać się ze Słowem Bożym, a dzieci przychodziły, by im się przysłuchiwać” (A Concise History of the English Bible). W tym okresie gwałtownie też wzrosła liczba rozprowadzanych egzemplarzy Biblii w innych krajach i językach europejskich. Jednakże upowszechnianie się Biblii w Anglii dało rezultaty odczuwalne na całym świecie. Jak do tego doszło? Czy dalsze odkrycia i badania miały wpływ na Biblię, z której korzystamy w dobie obecnej? Ostatnią część dziejów Pisma Świętego zamieścimy w następnym artykule z tej serii.

[Ilustracja na stronie 26]

„Nowy Testament” z 1526 roku, przetłumaczony przez Tyndale’a — jedyny znany kompletny egzemplarz, który uchroniono przed płomieniami

[Prawa własności]

© The British Library Board

[Wykres i ilustracje na stronach 26, 27]

[Patrz publikacja]

Najważniejsze daty w przekazywaniu tekstu Biblii

Naszej ery

Wiklif daje początek tłumaczeniu Biblii (przed 1384)

1400

Stracenie Husa 1415

Gutenberg — pierwsza Biblia wydana drukiem ok. 1455

1500

Pierwsze drukowane wersje w językach narodowych

Grecki tekst Erazma 1516

„Nowy Testament” Tyndale’a 1526

Stracenie Tyndale’a 1536

Henryk VIII rozkazuje umieścić w kościołach Biblię 1538

1600

Biblia króla Jakuba 1611

[Ilustracje]

Wiklif

Hus

Tyndale

Henryk VIII