Część 1

Nauka — nieustanne poszukiwanie prawdy przez ludzkość

„POZNACIE prawdę, a prawda was wyswobodzi” (Jana 8:32). Te często cytowane, mądre słowa wyrzekł człowiek, którego całe miliony uważają za największego ze wszystkich ludzi.a I chociaż w tej wypowiedzi chodziło o prawdę religijną, niemniej prawda dotycząca każdej sfery działalności też może pod niejednym względem wyzwolić ludzkość.

Na przykład prawda naukowa uwolniła ludzi od wielu fałszywych poglądów, chociażby takich, że ziemia jest płaska i stanowi centrum wszechświata, że ciepło to substancja zwana fluidem lub cieplikiem, że zanieczyszczone powietrze wywołuje zarazy oraz że atom jest najmniejszą cząstką materii. Odkrycia naukowe wykorzystane w sposób praktyczny w przemyśle, telekomunikacji i transporcie wyzwoliły ludzi od niepotrzebnej pracy ponad siły, a w pewnym stopniu także od ograniczeń nakładanych przez czas i odległość. Natomiast osiągnięcia nauki zastosowane w medycynie zapobiegawczej i opiece zdrowotnej uwolniły ludzkość od przedwczesnej śmierci i panicznego strachu przed chorobami.

Czym jest nauka?

Według dzieła The World Book Encyclopedia „nauka to szeroki obszar wiedzy ludzkiej dotyczącej faktów i rządzących nimi zasad (praw)”. Oczywiście są różne gałęzie nauki. W książce The Scientist (Naukowiec) podano: „Teoretycznie rzecz biorąc, można unaukowić każdą dziedzinę wiedzy, gdyż na mocy definicji osiągnie się to po zastosowaniu w niej metody naukowej”.

Precyzyjne określenie, gdzie kończy się jedna gałąź nauki, a zaczyna druga, sprawia pewne trudności. Jak podaje The World Book Encyclopedia, „niekiedy obszary zainteresowań poszczególnych nauk tak bardzo na siebie zachodzą, iż tworzy się teren interdyscyplinarny, badany wspólnie przez dwie lub więcej z nich”. Niemniej zazwyczaj przyjmuje się podział na nauki matematyczno-przyrodnicze i nauki społeczne.

Dlaczego matematykę zalicza się do tej samej grupy, co nauki przyrodnicze? Ponieważ bez ujednoliconych metod pomiaru, czyli sposobów określania, jak czegoś jest dużo albo mało, jak coś jest wielkie lub małe, gorące lub zimne, jak dalekie lub bliskie, nie byłoby możliwe żadne owocne badanie naukowe. Nie bez powodu więc matematyka bywa nazywana „królową i służebnicą nauk”.

Do nauk matematyczno-przyrodniczych zaliczamy także chemię, fizykę, astronomię, botanikę i zoologię. Natomiast do nauk społecznych należy antropologia, socjologia, ekonomia, nauki polityczne i psychologia. (Zobacz ramkę na stronie 24).

Trzeba też wspomnieć o różnicy między naukami teoretycznymi a stosowanymi. Zadaniem pierwszych jest analizowanie praw i faktów naukowych, a drugich — zastosowanie ich w praktyce. Ważne miejsce wśród nauk stosowanych zajmują nauki techniczne.

Uczenie się metodą prób i błędów

Zarówno religia, jak i nauka mają swe źródło w ludzkim dążeniu do poznania prawdy. Istnieje jednak zasadnicza różnica w sposobach dochodzenia do prawd religijnych i naukowych. Poszukiwacz prawdy religijnej sięgnie zapewne do Biblii Świętej, Koranu, Talmudu, Wed lub Tripitaki, w zależności od tego, czy jest chrześcijaninem, muzułmaninem, żydem, hinduistą czy buddystą. W jednej z tych ksiąg znajdzie to, co w jego wyznaniu uważa się za objawioną prawdę religijną pochodzącą z boskiego źródła i co w związku z tym uznaje się za ostateczny autorytet.

Tymczasem dla poszukiwacza prawdy naukowej żadna książka ani osoba nie stanowi ostatecznego autorytetu, do którego mógłby się odwołać. Prawda naukowa nie została objawiona — trzeba ją odkryć. Kto chce ją znaleźć, musi stosować metodę prób i błędów, toteż nierzadko jego wysiłki pozostają bezowocne. Niemniej systematyczna, rozłożona na cztery etapy praca badawcza w końcu przynosi efekty. (Zobacz ramkę „Naukowy sposób dochodzenia do prawdy”). Jednakże zwycięstwa naukowe świętowane są na zgliszczach dawniej uznawanych teorii, które okazały się błędne i muszą być odrzucone, by dać miejsce nowym, uważanym za bardziej poprawne.

Pomimo stosowania metody prób i błędów uczeni zgromadzili w ciągu stuleci imponującą ilość wiedzy naukowej. Co prawda często popełniają błędy, ale zdołali sprostować wiele niesłusznych wniosków, zanim wynikły z nich poważniejsze szkody. W gruncie rzeczy jeśli fałszywe twierdzenia nie wychodzą poza obręb nauk teoretycznych, niebezpieczeństwo powstania z ich powodu większych szkód jest minimalne. Kiedy jednak wiedzę obarczoną istotnymi błędami próbuje się wykorzystać w praktyce, skutki mogą być tragiczne.

Zilustrujmy to na przykładzie wiedzy, która umożliwiła wyprodukowanie środków owadobójczych. Substancje te ceniono bardzo wysoko, dopóki nie odkryto, że pozostałości niektórych z nich są szkodliwe dla zdrowia ludzkiego. W pewnych społecznościach mieszkających w pobliżu Jeziora Aralskiego, położonego na terenie Kazachstanu i Uzbekistanu, stwierdzono istnienie związku między powszechnym stosowaniem takich pestycydów a współczynnikiem zapadalności na raka przełyku, siedmiokrotnie przewyższającym średnią krajową.

Podobnie było z aerozolami: są wygodne w użyciu, toteż stały się bardzo popularne — dopóki badania naukowe nie wykazały, że przyczyniają się do niszczenia ochronnej powłoki ozonowej wokół Ziemi, i to w szybszym tempie niż kiedyś przypuszczano. Poszukiwanie prawdy naukowej jest więc nieustannym procesem. Dzisiejsze „prawdy” jutro mogą się okazać błędnymi, a nawet niebezpiecznymi koncepcjami dnia wczorajszego.

Dlaczego interesować się nauką

Nauka i technika wywierają przemożny wpływ na kształt współczesnego świata. Frederick Seitz, były prezes Narodowej Akademii Nauk Stanów Zjednoczonych, powiedział: „Nauka, będąca początkowo przede wszystkim umysłową przygodą, staje się obecnie jednym z głównych filarów, na których opiera się nasze życie”. Z tego powodu badania naukowe uważa się dziś za synonim postępu. A „wrogiem postępu” może zostać okrzyknięty każdy, kto podaje w wątpliwość najnowszy rozwój nauki. Co więcej, zdaniem niektórych osób właśnie postęp naukowy odróżnia ludzi cywilizowanych od niecywilizowanych.

Nic więc dziwnego, że dwudziestowieczny poeta angielski W. H. Auden zauważył: „W naszych czasach prawdziwymi ludźmi czynu, tymi, którzy przekształcają świat, nie są politycy ani mężowie stanu, lecz uczeni”.

Prawie każdy zgodzi się z opinią, że świat wymaga zmian. Ale czy nauka sprosta temu zadaniu? Czy zdoła odkryć prawdy potrzebne do stawienia czoła wyjątkowym wyzwaniom XXI wieku? I czy zdobędzie te informacje na tyle szybko, by uwolnić ludzkość od strachu przed nadciągającą ogólnoświatową katastrofą?

Linus Pauling, dwukrotny laureat Nagrody Nobla, powiedział: „Każdy mieszkaniec świata powinien mieć pewne rozeznanie, czym jest nauka i jakie są jej osiągnięcia”. Chcąc udostępnić naszym Czytelnikom garść tych niezbędnych informacji, zamieszczamy serię artykułów pod tytułem „Nauka — nieustanne poszukiwanie prawdy przez ludzkość”. Koniecznie przeczytaj część drugą w następnym numerze niniejszego czasopisma.

[Przypis]

[Ramka i ilustracja na stronie 23]

NAUKOWY SPOSÓB DOCHODZENIA DO PRAWDY

1. Obserwuj zachodzące zjawiska.

2. Na podstawie tych obserwacji sformułuj teorię, która by mówiła, co może być prawdą.

3. Sprawdzaj tę teorię poprzez dalsze obserwacje i eksperymenty.

4. Obserwuj uważnie, czy potwierdzają się oparte na niej przypuszczenia.

[Ramka i ilustracje na stronie 24]

DEFINICJE POSZCZEGÓLNYCH DYSCYPLIN NAUKOWYCH

ANTROPOLOGIA bada człowieka z biologicznego, społecznego i kulturowego punktu widzenia.

ASTRONOMIA jest nauką o gwiazdach, planetach i innych naturalnych obiektach kosmicznych.

BIOLOGIA zajmuje się badaniem organizmów żywych oraz ich klasyfikacją.

BOTANIKA, jeden z dwóch głównych działów biologii, bada życie roślin.

CHEMIA analizuje właściwości i budowę różnych substancji oraz reakcje, w które one wchodzą.

MATEMATYKA zajmuje się badaniem liczb, wielkości, kształtów i relacji.

FIZYKA to nauka zajmująca się badaniem sił i zjawisk, takich jak światło, dźwięk, ciśnienie czy przyciąganie ziemskie.

PSYCHOLOGIA bada umysł człowieka oraz przyczyny leżące u podstaw jego zachowania.

ZOOLOGIA, drugi z głównych działów biologii, zajmuje się badaniem życia zwierząt.