Smak — dar kochającego Stwórcy
„W ŚWIECIE [pięciu] zmysłów króluje smak” — orzekła Linda Bartoshuk, ceniona specjalistka w tej dziedzinie. Skosztowanie czegoś jest nie tylko przyjemnością, lecz także ochroną, gdyż pomaga nam odróżnić to, co możemy zjeść, od tego, co mogłoby nam zaszkodzić.
Dzięki cudownemu zmysłowi smaku rozkoszujemy się słodyczą świeżej pomarańczy, orzeźwiającym chłodem lodów miętowych, ożywczym smakiem porannej gorzkiej kawy oraz wyszukanymi przyprawami sosu będącego sekretem szefa kuchni. Smak ma takie znaczenie, że kojarzą się z nim pewne cechy charakteru.
Być może o niektórych ludziach mawiasz, że są słodcy. Z drugiej strony czasem nazywasz kogoś kwaśnym. Człowiek niezadowolony z życia bywa określany mianem zgorzkniałego. Biblia na przykład wspomina o ‛goryczy duszy’, a także o „gorzkiej mowie” (Hioba 7:11; Psalm 64:3; Przysłów 14:10).
Smak w dziejach świata
Zmysł smaku odegrał dużą rolę w wyprawach odkrywczych w XV i XVI wieku. Jakieś 500 lat temu Vasco da Gama pożeglował wokół Afryki do Indii, po czym wrócił do Portugalii z ładunkiem przypraw korzennych. O panowanie nad dostarczającymi ich terenami walczyły przez następne 300 lat takie kraje europejskie, jak Francja, Hiszpania, Holandia, Portugalia i Wielka Brytania.
Może zastanawiasz się: Dlaczego narody miałyby toczyć boje i ginąć z powodu przypraw? By zadowolić zmysł smaku! Tak bardzo upodobali je sobie Europejczycy. Po dziś dzień dla dogodzenia podniebieniom pracuje przemysł, handel i nauka.
Ale czym właściwie jest smak? I jak współdziała z pozostałymi zmysłami?
Rola języka
Odczuwanie smaku zawdzięczamy przede wszystkim językowi. Na nim usytuowana jest większość naszych kubków smakowych, chociaż występują one też w innych częściach jamy ustnej oraz w przełyku. Przyjrzyj się swemu językowi w lustrze. Dostrzeżesz wiele małych wypukłości, które nadają mu w dotyku gładkość aksamitu. Są to brodawki. W nich, a więc na powierzchni języka, skupiają się mikroskopijne kubki smakowe. Jak podaje czasopismo Science, „każdy kubek zawiera około 100 komórek smakowych, które podrażnione pobudzają komórkę nerwową, by przekazała impuls do mózgu”.
Liczba kubków smakowych nie jest jednakowa u wszystkich ludzi i wpływa na zmysł smaku. Niektórzy mogą mieć na języku aż 10 000 kubków, inni zaś tylko 500. Inglis Miller, znawca ich budowy, stwierdził: „Osoby mające więcej kubków smakowych lepiej wyczuwają smak, a ci, którzy mają ich mniej, wyczuwają go słabiej”.
Jak działa zmysł smaku
Zmysł smaku funkcjonuje w niezwykle skomplikowany sposób. W grę wchodzą procesy chemiczne. Rozpuszczone w ustach substancje chemiczne z jedzenia pobudzają receptory smakowe, znajdujące się w specjalnych otworach na naszym języku. Komórki receptorowe reagują i pobudzają komórki nerwowe (neurony), a te przesyłają impulsy z kubka smakowego do mózgu.
Rzecz zdumiewająca, że jeden kubek smakowy może oddziaływać na wiele neuronów, a jeden neuron może przyjmować bodźce z wielu kubków. Nie wiadomo dokładnie, w jaki sposób receptory smakowe i połączony z nimi zawiły system dokonują selekcji. The Encyclopedia Americana informuje: „Powstające w mózgu wrażenia najwyraźniej są wynikiem przekazywania przez komórki receptorowe złożonych informacji zakodowanych w impulsach elektrycznych”.
Jeżeli chodzi o doznania, które łączymy ze smakiem, w grę wchodzą jeszcze inne zmysły. W pewnej książce zauważono: „Nieraz trudno odróżnić, czy wyczuwa się smak, czy zapach jakiejś substancji” (The New Book of Popular Science). Czasem na przykład mijamy piekarnię i czujemy zapach świeżego chleba. Napływa nam do ust ślina. A gdy wchodzimy do sklepu, spoglądamy na chleb i być może dotykamy skórki, jeszcze silniej pobudzamy nasze zmysły. Nie możemy się doczekać, kiedy go spróbujemy!
Czym jest więc zmysł smaku? W czasopiśmie Omni wyjaśniono: „To, co laik określa mianem smaku, w gruncie rzeczy jest kombinacją wielu wrażeń: zapachu, smaku, dotyku, rodzaju powierzchni, widoku, chemicznego podrażnienia (pieczenie chili, chłód mięty) i temperatury”.
Z drugiej strony w artykule tym powiedziano dalej, że „odczuwanie smaku (...) jest nadzwyczaj proste. Rozróżniamy cztery (i tylko cztery) smaki: słodki, słony, kwaśny i gorzki”. Chociaż dotąd często rysowano schematy języka ze strefami wrażliwymi na określone bodźce smakowe, obecnie uważa się, że bez względu na lokalizację każdy kubek może wykryć część lub wszystkie z czterech smaków.
Z chemicznego punktu widzenia smak wciąż jednak kryje w sobie wiele tajemnic. Na przykład nie jest jasne, dlaczego dodanie kilku kropel kwaśnego soku z cytryny sprawia, że potrawa wydaje się bardziej słona. Co również ciekawe, smak słodki, kwaśny i słony wzbudza w komórkach smakowych impulsy elektryczne, a gorzki prawdopodobnie impulsy chemiczne.
Wyrabianie sobie smaku
Niewykluczone, że polubiłeś coś, co ci początkowo nie smakowało. Mogły to być oliwki, ser pleśniowy, rzepa, ostre przyprawy albo gorzkie piwo. Od dawna do mięs i sałatek dodawano „gorzkie zioła”, chociażby endywię i cykorię, które miały nadawać im szczególny posmak. Ale chcąc polubić to, co gorzkawe, trzeba szkolić swój zmysł smaku (Wyjścia 12:8).
Badania wykazują, że przyzwyczajenie się do określonej potrawy w dużym stopniu zależy od tego, w jakich okolicznościach ją poznajemy. Na przykład jedna kobieta nigdy nie spróbowała pewnego gatunku kiełbasy. Nie znosiła nawet jej widoku i zapachu, bo takiego wstrętu doświadczała jej matka. Ale kiedyś, gdy miała już ponad 20 lat, bardzo zgłodniała, a nie znalazła niczego do jedzenia poza właśnie tą kiełbasą. Zdecydowała się więc na kawałek i ze zdumieniem stwierdziła, że naprawdę jej smakuje!
Gdybyś zatem chciał rozsmakować się w czymś nowym, spróbuj tego, kiedy czujesz się naprawdę głodny. A jeśli jesteś ojcem lub matką, pamiętaj, że zarówno twoja reakcja na określone potrawy, jak i sposób ich wprowadzenia mogą wpłynąć na dzieci. Stwórz miłą atmosferę, gdy podajesz jakąś nowość. Zainteresuj nią dziecko. Pewna pisarka radziła:
„W czasie przygotowywania posiłku posadź malca w kojcu lub na krzesełku w kuchni. Niech ogląda i wącha rodzinne potrawy w pogodnym, swobodnym nastroju — i niech je poznaje, nawet jeśli jest jeszcze za mały, by je jeść. Po kilku miesiącach zacznij dawać mu surowe lub podgotowane kąski tego, co przyrządzasz”.
Dalej dodała: „Może to wymagać wcześniejszego zaplanowania i poświęcenia dodatkowego czasu, ale warto obmyślić, w jaki prosty sposób dziecko mogłoby czasem pomóc w przygotowaniu nowego lub nie lubianego dania. Zachęcaj je do kosztowania potrawy w trakcie pracy. Twój pomocnik będzie zachwycony, a jednocześnie głodny — wymarzona sytuacja, by z dobrym skutkiem wprowadzić jakąś potrawę”.
Kiedy smak się psuje
To smutne, lecz zmysł smaku z wiekiem słabnie, na co zwrócił uwagę Barzillaj, sędziwy przyjaciel króla Dawida: „Mam dzisiaj osiemdziesiąt lat. (...) Czy twój sługa poczułby smak tego, co bym jadł lub pił?” (2 Samuela 19:35). Jednakże smak może się pogorszyć lub wręcz zaniknąć również z innych powodów.
Przyczyną takich kłopotów bywa uraz głowy, alergia, infekcja, leki, kontakt z trującymi substancjami chemicznymi, a nawet zwykły katar. O rozpaczy osób pozbawionych węchu i smaku wzruszająco opowiedziała pewna kobieta, która czegoś takiego doświadczyła. Napisała ona: „Mocny aromat kawy i słodki smak pomarańczy są dla nas czymś tak normalnym, że gdy tracimy możliwość ich odczuwania, to tak jakbyśmy zapomnieli, jak się oddycha”.
Nieprzyjemnym zaburzeniem, które powoduje, iż wyczuwa się smak czegoś, czego nie ma, jest tak zwany smak fantomowy. Również chorym na raka w trakcie chemioterapii czasem zmienia się zdolność czucia smaku i zapachu.
Błogosławieństwo od Boga
Jakież to cudowne, gdy mamy sprawny zmysł smaku! Wiele starszych osób z przyjemnością wspomina z dzieciństwa smak na przykład dojrzałych owoców prosto z drzewa lub specjalnie przygotowanych dań. Nasz Stwórca pragnie, byśmy się rozkoszowali smakami, czego dowodzi Jego obietnica, iż w utworzonym przez Niego nowym świecie, w którym zapanuje prawość, a znikną cierpienia, starość i śmierć, wyprawi ucztę „z potraw obficie nasączonych oliwą, pełnych szpiku” (Izajasza 25:6-9; Hioba 33:25; Objawienie 21:3, 4).
Nie ulega wątpliwości, że smak wzbogaca nasze życie. Bez niego jedzenie byłoby równie nudne jak nalewanie paliwa do baku samochodu. Smak to naprawdę dar od wszechmądrego i kochającego Stwórcy!
[Ilustracja na stronie 24]
Postaraj się, by dziecko polubiło pożywne potrawy