Rodzące się wyspy
HAWAJE. Wyspy Hawajskie kojarzą się z tropikalnym rajem, słonecznymi plażami i łagodnymi podmuchami pasatów. Ale czy wiesz, jak bardzo są odosobnione? Poszukaj na mapie, a znajdziesz je na samym środku północnej części Oceanu Spokojnego, chyba najdalej jak to tylko możliwe od linii brzegowej stałych lądów! Pewnie się zastanawiasz: „Skąd te wyspy się tam wzięły? Czy zdaniem naukowców w przyszłości powstaną tam jeszcze inne? Co mogą nam one powiedzieć o budowie naszej planety?”
Archipelag Hawajów
Większość przyjeżdżających na Hawaje zwiedza łańcuch ośmiu wysp, ciągnących się z północnego zachodu na południowy wschód, z których największe to Kauai, Oahu, Molokai, Lanai, Maui i Hawaii. Na zachód od Kauai leży mniejsza Niihau, a na południowy zachód od Maui — Kahoolawe. Wyspa Hawaii, zwana też Wielką Wyspą, ma powierzchnię ponad 10 000 kilometrów kwadratowych, podczas gdy mała Kahoolawe zajmuje tylko 117 kilometrów kwadratowych. Ponadto na łańcuch ten składają się 124 znacznie mniejsze wysepki, wysunięte daleko na północny zachód. Atol Midway, położony w pobliżu północno-zachodniego krańca tej grupy wysp, jest oddalony od Wielkiej Wyspy o jakieś 2500 kilometrów! Łączna powierzchnia tych małych wysepek, utworzonych przeważnie z korali i piasku, wynosi zaledwie 8 kilometrów kwadratowych. Niektórzy trafnie nazywają całą tę grupę wysp archipelagiem Hawajów.
Wszystkie te wyspy i wysepki spoczywają na szerokich platformach, wznoszących się średnio przeszło 4000 metrów nad poziom otaczającego je dna oceanu, co oznacza, że Hawaje są jedynie wystającymi z wody wierzchołkami ogromnych gór. Wysokość masywów Mauna Kea i Mauna Loa na Hawaii, mierzona od dna morskiego, wynosi około 10 000 metrów. A zatem są to poniekąd najwyższe góry na świecie!
Tworzenie się wyspy
Przyjrzyjmy się najpierw wyspie Hawaii. Geolodzy stwierdzili, że Wielka Wyspa powstała z połączenia pięciu ogromnych wulkanów. Turyści odwiedzają zazwyczaj trzy największe: drzemiący Mauna Kea, który wznosi się na wysokość 4205 metrów n.p.m. i stanowi najwyższy punkt Hawaii, najpotężniejszy wulkan hawajski Mauna Loa, o wysokości 4169 metrów, oraz najmłodszy — Kilauea, w południowej części wyspy. Na północno-zachodnim jej krańcu króluje wulkan Kohala, a Hualalai góruje nad wybrzeżem w rejonie Kona.
Każdy z tych wulkanów powstał wskutek nawarstwiania się lawy z wielu tysięcy wylewów. Wszystko zaczyna się od podwodnych erupcji — lawa szybko zastyga, przybierając formę skorup i języków, których warstwy przypominają stosy poduszek. Kiedy narastający wulkan wynurzy się nad powierzchnię wody, potoki lawy przybierają inny wygląd. Wylewy o szklistej powierzchni pomarszczonej w sznurowate wzory wulkanolodzy określają hawajskim terminem „pahoehoe”, a lawę tworzącą skorupę o szorstkiej i postrzępionej płaszczyźnie najeżonej kolczastymi występami nazywają „aa”. Wulkan rozrasta się w szerokie wzniesienie o łagodnych stokach, podobnych do tarczy starożytnych rzymskich legionistów. W wyniku erupcji magmy, czyli stopionej masy skalnej, lub na skutek jej odpłynięcia w głąb komory wulkanu na stożku tworzą się wielkie kratery. Magma nagromadzona we wnętrzu wulkanu wytwarza ciśnienie, które przemieszcza jego część w kierunku morza, przyczyniając się do powstania dużych skupisk spękań. Wreszcie, jak w wypadku Mauna Kea, erupcje takiego wulkanu tarczowego stają się bardziej gwałtowne, czego następstwem są rozsiane na jego zboczach stożki popiołów wulkanicznych.
Mauna Loa i Kilauea zaliczono do najaktywniejszych wulkanów na świecie. Z historycznych relacji rdzennych Hawajczyków, a także misjonarzy, naukowców i innych ludzi wynika, że od roku 1832 Mauna Loa wybuchał 48 razy, a Kilauea od roku 1790 — ponad 70. Czas trwania erupcji bywał różny — od kilku godzin po kilka lat. Przejawem najdłuższej zanotowanej aktywności było jezioro lawowe w kraterze Halemaumau w wulkanie Kilauea, które nie zastygało prawie wcale od początku XIX wieku aż do roku 1924. Obecnie od stycznia 1983 roku Kilauea jest wciąż aktywny i wyrzuca czasem widowiskowe fontanny ognia i potoki lawy, która spływa do morza.
Ponieważ lawa wulkanów hawajskich ma zwykle rzadką konsystencję, erupcje przebiegają w sposób mało eksplozywny albo zupełnie spokojny. Niekiedy jednak dochodzi do kontaktu wód powierzchniowych z magmą i następuje hydroerupcja. W roku 1790 wybuch taki uśmiercił około 80 osób, gdy chmura gorących gazów i płonących popiołów wyrzuconych przez Kilauea opadła na gromadę miejscowych wojowników i ich rodziny.
Ruchome wyspy
W spisanej historii sięgającej 200 lat wstecz aktywność wulkaniczną zanotowano tylko na dwóch wyspach — Hawaii i Maui, najbardziej wysuniętych na południowy wschód. Ta zagadkowa okoliczność skłoniła uczonych do dalszych badań geologicznej przeszłości owego łańcucha wysp. W lawie są uwięzione mikroskopijne ilości radioaktywnego potasu oraz powstałego w wyniku jego rozpadu argonu, które można zmierzyć laboratoryjnie w celu ustalenia wieku skał. Pomiary te wskazują, że trwający miliony lat proces starzenia się całego archipelagu Hawajów rozpoczął się najwcześniej na północnym zachodzie.
Skoro wybuchy wulkanów zdarzają się obecnie raczej w południowo-wschodniej części łańcucha wysp, czy oznacza to, że źródło magmy pod nimi się przemieszcza? Jak stwierdzili geolodzy, miejsce pochodzenia magmy, zwane przez nich ogniskiem wulkanicznym, jest w rzeczywistości nieruchome. Nad nim przesuwa się natomiast dno Oceanu Spokojnego, które niczym olbrzymi przenośnik taśmowy odciąga wyspy znad ogniska wulkanicznego. To samo zjawisko sprawia, że płyta dna oceanicznego napiera na sąsiednie masy kontynentalne i inne części dna morskiego, powodując wiele potężnych trzęsień ziemi wzdłuż wybrzeża Pacyfiku. Jeżeli mieszkasz na Hawajach, to twój dom w ciągu ostatniego roku przesunął się na północny zachód o jakieś siedem centymetrów!
Zdaniem naukowców ogniska wulkaniczne, podobne do tego pod Hawajami, są odpowiedzialne za powstanie na całym świecie wielu wulkanów zarówno na lądzie, jak i w morzu. Ich erupcje przeważnie mają charakter migracyjny, co oznacza, że tam, gdzie mieszkasz, skorupa ziemska prawdopodobnie również się przesuwa.
Formowanie się nowych wysp...
Ogromne wulkany na Wielkiej Wyspie powstawały setki tysięcy lat, toteż w tym okresie wyspa przypuszczalnie odsuwała się od ogniska wulkanicznego. A zatem w miejscu zetknięcia się ogniska z nienaruszonym dnem morskim powinny się tworzyć nowe wulkany i wyspy. Czy pojawił się już potencjalny następca wulkanicznej Wielkiej Wyspy?
Owszem. Na południe od Hawaii podnosi się czynny wulkan, podwodna góra Loihi. Jednakże nie należy się spodziewać jej wynurzenia zbyt szybko. Aby do tego doszło, musi jeszcze osiągnąć jakieś 900 metrów wysokości, co może potrwać dziesiątki tysięcy lat.
...i zagłada starych
Potężne tarcze wulkaniczne i chropowate potoki lawy, z których zbudowane są Hawaje, sprawiają złudzenie, że nie grozi im już pogrążenie się w oceanie. Ale malutkie wysepki i zatopione góry na północny zachód od Hawaii dowodzą, że jest inaczej. Na przykład piaski i rafy koralowe atolu Midway i wyspy Kure leżą na wielkich górach wulkanicznych, których wierzchołki znajdują się obecnie setki metrów pod powierzchnią morza. Dlaczego wulkaniczne wyspy znikają?
Otóż stopniowo ulegają one silnej erozji, spowodowanej działalnością strumieni, fal i innych czynników. Zapadają się również pod własnym ciężarem, uciskając dno oceanu. Urwiste brzegi niektórych wysp wskazują na jeszcze jeden proces, przyśpieszający ich niszczenie — osuwanie się ziemi. Obrazy podwodnych stoków uzyskane za pomocą sonarów przedstawiają ogromne osuwiska, rozpościerające się na dziesiątki kilometrów po dnie morza.
Działalność ogniska wulkanicznego
Na wyspie Hawaii znajduje się Wulkaniczny Park Narodowy Hawaii, gdzie turyści mogą osobiście oglądać krajobrazy zmieniające się nieustannie pod wpływem procesów wulkanicznych. Uczeni z obserwatorium wulkanologicznego położonego na obrzeżu krateru Kilauea śledzą przebieg erupcji i przewidują przyszłe wybuchy. Ich badania przyczyniły się do poszerzenia wiedzy o funkcjonowaniu wulkanów i ruchach skorupy ziemskiej. Podziwem i lękiem napawa myśl o tym, jak potężne siły działające we wnętrzu ziemi utworzyły i ukształtowały archipelag Hawajów — wspaniały łańcuch wysp na środku Oceanu Spokojnego.
[Mapa na stronie 25]
[Patrz publikacja]
Wyspy Hawajskie
Niihau
Kauai
Oahu
Molokai
Lanai
Maui
Kahoolawe
Hawaii
[Prawa własności]
Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.
[Ilustracja na stronie 24]
Szereg ognistych fontann w szczelinie powstałej we wschodniej części Kilauea
[Ilustracja na stronach 24, 25]
Erupcja Kilauea
[Prawa własności]
Wulkany: Dept. of Interior, National Park Service
[Ilustracja na stronie 25]
Potok lawy na Mauna Loa
[Ilustracja na stronie 26]
Ściana ognia na Mauna Loa
[Prawa własności]
U góry po lewej i u dołu po prawej: Dept. of Interior, National Park Service
[Ilustracja na stronie 26]
Wybuch fontanny ognia na Kilauea
[Prawa własności]
U.S. Geological Survey
[Ilustracja na stronie 26]
Jezioro lawowe na Kilauea
[Prawa własności]
U góry po lewej i u dołu po prawej: Dept. of Interior, National Park Service