Mikael Agricola — człowiek, który odegrał epokową rolę

OD NASZEGO KORESPONDENTA Z FINLANDII

„Żadna książka nie wywarła wszechstronniejszego i głębszego wpływu na fińską kulturę, wartości i sposób myślenia niż Biblia” (wydana po fińsku książka Biblia 350 — Biblia i kultura fińska).

BIBLIA zapewne jest dostępna również w twoim języku. Księgę tę — w całości albo we fragmentach — wydano w przeszło 2000 języków. I nie jest to przypadek. W ciągu dziejów wiele mężczyzn i kobiet włożyło niemało wysiłku w tłumaczenie jej na różne języki, i to mimo ogromnych przeciwności. Jedną z takich osób był Mikael Agricola.

Uczony ten podjął się przełożenia Pisma Świętego na język fiński. Jego dorobek pisarski stanowił istotny wkład w rozwój fińskiej kultury. Nic więc dziwnego, że uważa się go za człowieka, który odegrał epokową rolę.

Agricola urodził się około roku 1510 we wsi Torsby na południu Finlandii. Jego ojciec był właścicielem gospodarstwa rolnego, co wyjaśnia pochodzenie nazwiska Agricola — po łacinie znaczy ono „rolnik”. Dorastając na terenie dwujęzycznym, Agricola prawdopodobnie mówił po szwedzku i fińsku. Swoje zdolności językowe rozwinął, uczęszczając do szkoły w Wyborgu, gdzie uczył się łaciny. Potem przeprowadził się do obecnego Turku, które było wtedy ośrodkiem administracyjnym Finlandii. Tam pracował jako sekretarz katolickiego biskupa Marttiego Skytte.

Ówczesna sytuacja religijna i polityczna

W okresie tym Skandynawia przeżywała niepokoje polityczne. Szwecja starała się wystąpić z unii kalmarskiej — związku państw skandynawskich. W roku 1523 na króla Szwecji koronowano Gustawa I Wazę, co miało ogromny wpływ na Finlandię, będącą wówczas szwedzką prowincją.

Nowo wybrany król był zdecydowany umocnić swą władzę. Poparł więc reformację, rozprzestrzeniającą się na północy Europy. Zmiana religii panującej z katolicyzmu na luteranizm pociągnęła za sobą zerwanie więzów z Watykanem, podważenie autorytetu biskupów katolickich oraz przejęcie majątku kościelnego. Do dzisiaj większość mieszkańców Szwecji i Finlandii jest wyznania luterańskiego.

Ważnym postulatem protestantyzmu było odprawianie nabożeństw w językach prostego ludu zamiast po łacinie. Dlatego w roku 1526 wydano po szwedzku „Nowy Testament”, czyli Chrześcijańskie Pisma Greckie. Ale w Finlandii protestantyzm nie upowszechniał się tak szybko. Mało kto interesował się też tłumaczeniem Biblii na fiński. Dlaczego?

„Trudne i męczące” zadanie

Zasadniczą przyczyną nikłego zainteresowania tłumaczeniem Biblii był brak jakichkolwiek fińskich dzieł literackich. Do połowy XVI wieku zapisano w tym języku jedynie kilka katolickich modlitw. Przetłumaczenie Pisma Świętego na fiński wymagałoby więc zarówno opracowania pisemnej formy wielu wyrazów, jak i ukucia całkiem nowych słów oraz wyrażeń — i to bez jakichkolwiek pomocy lingwistycznych. Niezrażony takimi przeszkodami, Agricola przystąpił do tłumaczenia Biblii.

W roku 1536 katolicki biskup Skytte posłał Agricolę do niemieckiej Wittenbergi, by tam kontynuował studia teologiczne i filologiczne. To właśnie tu jakieś 20 lat wcześniej Luter przybił do drzwi kościoła 95 swoich słynnych tez.

W Wittenberdze Agricola nie poprzestał na studiowaniu teologii i filologii. Podjął się monumentalnego zadania przełożenia Biblii na język fiński. W roku 1537 tak napisał w liście do króla Szwecji: „Póki Bóg kieruje mymi studiami, nie zaprzestanę tego, com zaczął — dalej będę przekładać Nowy Testament na język ludu fińskiego”. Po powrocie do Finlandii kontynuował to przedsięwzięcie, pracując jednocześnie jako dyrektor szkoły.

Tłumaczenie Biblii było dla Agricoli równie mozolne, jak dla innych dawnych tłumaczy tej Księgi. Nawet Luter ubolewał: „Jakże trudne i męczące jest skłanianie hebrajskich pisarzy, by mówili po niemiecku”! To prawda, że Agricola mógł skorzystać z innych przekładów. Największym wyzwaniem, któremu musiał stawić czoła, był jednak język fiński, rzadko używany w tekstach pisanych.

Agricola musiał więc niejako wznosić dom bez projektu, mając do dyspozycji niewiele porozrzucanych cegieł i innych materiałów budowlanych. Jak sobie z tym poradził? Zaczął od gromadzenia słów z różnych dialektów fińskich i zapisywania ich według wymowy. Prawdopodobnie właśnie on ukuł fińskie odpowiedniki słów „rząd”, „obłudnik”, „manuskrypt”, „wojsko”, „wzór” i „kopista”. Wprowadził nowe wyrazy złożone, pochodne i zapożyczenia z innych języków, zwłaszcza ze szwedzkiego. Należy do nich enkeli (anioł), historia (historia), lamppu (lampa), marttyyri (męczennik) i palmu (palma).

Słowo Boże dla prostego ludu

W roku 1548 Agricola opublikował pierwszą część swego przekładu — Se Wsi Testamenti (Nowy Testament). Niektórzy uważają, że ukończył go już pięć lat wcześniej, ale opóźnienie było spowodowane brakiem funduszy. Przypuszczalnie Agricola w dużej części sam sfinansował wydanie tego przekładu.

Trzy lata później ukazały się Dauidin Psaltari (Psalmy), które Agricola prawdopodobnie przetłumaczył wespół z innymi uczonymi. Poza tym zainicjował tłumaczenie fragmentów ksiąg Mojżeszowych oraz ksiąg prorockich.

Pokornie uznając swe ograniczenia, Agricola ze szczerością napisał: „Oby żaden chrześcijanin, pobożny człowiek ani jakikolwiek inny czytelnik tej Świętej Księgi nie poczuł się urażony, jeżeli w tym nowicjuszowskim tłumaczeniu znajdzie jakiś błąd, coś osobliwego, niezręcznego albo wyrażonego po nowemu”. Pomimo wad przekładu Agricoli jego niesłabnący zapał w udostępnianiu Biblii zwykłym ludziom zasługuje na najwyższe uznanie.

Spuścizna po Agricoli

Na początku 1557 roku Agricola, który wtedy był już luteraninem i biskupem w Turku, udał się jako wysłannik do Moskwy, by rozstrzygnąć spory graniczne między Szwecją a Rosją. Misja zakończyła się sukcesem. Jednak trudy podróży najwidoczniej spowodowały, że Agricola nagle zachorował. Zmarł w drodze powrotnej do domu w wieku około 47 lat.

W ciągu stosunkowo krótkiego życia Agricola wydał po fińsku około dziesięciu publikacji — w sumie jakieś 2400 stron. Zdaniem wielu odegrał epokową rolę, kładąc podwaliny pod rozwój fińskiej kultury. Od tego momentu nastąpił rozwój języka fińskiego, a ludzie posługujący się nim wnieśli ogromny wkład w naukę i sztukę.

Co ważniejsze, Mikael Agricola dokonał jeszcze czegoś niezmiernie istotnego — pomógł ludziom mówiącym po fińsku lepiej zrozumieć Słowo Boże. W łacińskim wierszu napisanym po jego śmierci tak go upamiętniono: „Spuścizny innej nie zostawił, dzieła są jego testamentem. Szacunku godzien głębokiego, na fiński księgi przetłumaczył święte”.

[Ramka i ilustracja na stronie 23]

Biblia fińska

Pierwsza kompletna Biblia fińska, w dużej części oparta na pracy Mikaela Agricoli, została opublikowana w roku 1642. Z czasem uznano ją za oficjalny przekład Biblii Kościoła luterańskiego w Finlandii. Jej tekst kilka razy nieznacznie rewidowano, ale do roku 1938 pozostawał praktycznie niezmieniony. Najnowsze zrewidowane wydanie opublikowano w roku 1992.

W roku 1995 ukazał się jeszcze jeden przekład całej Biblii w języku fińskim. Chodzi o Pismo Święte w Przekładzie Nowego Świata, opublikowane przez Świadków Jehowy. Dwadzieścia lat wcześniej, w roku 1975, Świadkowie Jehowy wydali tłumaczenie Chrześcijańskich Pism Greckich. Pismo Święte w Przekładzie Nowego Świata wiernie trzyma się tekstu oryginalnego. Do tej pory wydrukowano jakieś 130 milionów egzemplarzy.

[Ilustracja na stronie 22]

Mikael Agricola i pierwsza Biblia po fińsku. Kartka pocztowa z 1910 roku

[Prawa własności]

National Board of Antiquities/​Ritva Bäckman

[Ilustracja na stronie 23]

„Nowy Testament” Agricoli

[Prawa własności do ilustracji, strona 21]

National Board of Antiquities