Watchtower ONLINE LIBRARY
Watchtower
ONLINE LIBRARY
Ponapean
  • PAIPEL
  • SAWASEPEN PAIPEL KAN
  • MIHTING KAN
  • kl irelaud 2 pp. 12-22
  • Pwuhk Sarawi Iei Pwuhk Me Kin Kasalehda Loalokong Me Pid Duwen Koht

Sohte kasdo ong met

Kupwurmahk, mehkot sapwung en kihda kasdo

  • Pwuhk Sarawi Iei Pwuhk Me Kin Kasalehda Loalokong Me Pid Duwen Koht
  • Loalokong Me Pahn Kahluwalahng Mour Soutuk (kl)
  • Sawaspen Oaralap kan
  • Ire kan me Duwehte Met
  • DAHME MIH NAN PWUHK SARAWI
  • KE KAK LIKIH PAIPEL?
  • PWUNG OH SOHTE KAK LIKAMW
  • PWUHK EN KOKOHP EHU
  • “KAIAHNEHDA INENG” ONG LOALOKONGKIHLA KOHT
  • Padahk Mehlel akan Me Kin Kaperenda Koht
    Kahn Iroir Pakpakairki Wehin Siohwa—2005
  • Paipel​—Pwuhk Ehu Sang Rehn Koht
    Dahme Paipel Uhdahn Padahngki?
  • Paipel—Pwuhk Ehu Sang Rehn Koht
    Dahme Paipel Kak Padahkihong Kitail?
  • Ke Kak Likih Paipel?
    Pereperenki Mour Kohkohlahte!​—Koasoiapene Duwen Paipel
Kilang Pil Ekei
Loalokong Me Pahn Kahluwalahng Mour Soutuk (kl)
kl irelaud 2 pp. 12-22

Irelaud 2

Pwuhk Sarawi Iei Pwuhk Me Kin Kasalehda Loalokong Me Pid Duwen Koht

1, 2. Dahme kahrehda kitail anahne sapwellimen Sounkapikadao kaweid?

E PAHN inenen konehng me Sounkapikpatail limpoako en ketikihda pwuhk en padahk oh kaweid ehu ong tohnsampah. Ke soh iang kamehlele me tohnsampah anahne kaweid?

2 Pohnangin sounpahr 2,500 samwalahr oko, soukohp oh me pil wia soupoad emen eri ntingihdi: “Kaidehn ahn aramas me wie alialu en pil kainene ah ewen kahk.” (Seremaia 10:23, NW) Rahnwet, e sansal me mahsen pwukat me inenen mehlel. Kahrehda, soupoad William H. McNeill ntingihdi: “Dahme kin wiawi ong aramas pohn sampah wet kin kereniong ahnsou koaros audaudki apwal laud akan oh ohlahn koasoandi pwung en kousoanpenehn aramas akan.”

3, 4. (a) Iaduwen kitail pahn kilangwong atail kasawihada oh onop Paipel? (b) Ia mwomwen atail pahn doula oh tehk audepen Paipel?

3 Pwuhk Sarawi kin audaudki kaweid erpit ong atail anahn akan koaros. Mehlel, ekei aramas, nin tepin arail kin kilang Pwuhk Sarawi, kin medeweiong me Paipel me inenen apwal en esehla audepe kan. Pwuhk wet me mosul, oh ekei wasa loale sohte mengei en wehwehki. Ahpw, ma kisinlikou ieu kohwong uhk sang palien kosonned pwehn kaweid uhk ong dahme ke pahn wia pwe ken kak alehdi sohso kesempwal ieu, ke soh pahn alehiong uhk ahnsou laud en tehk kanahieng audepen kisinlikou wet? Ma ke pahn diarada me ekei wasa nan kisinlikouwo me apwal en wehwehki, mwein ke pahn repen sawas rehn aramas emen me mie ah koahiek nan palien kosonned. Ah ke soh pil ahneki soangen pepehm duwehte met ong kasawihada Pwuhk Sarawi? (Wiewia 17:11) Wasaht mie mehkot loale me inenen kesempwal sang sohsohn dipwisou. Nin duwen atail sukuhlikiher nan Irelaud 1, loalokongkihla Koht pahn kak kahluwalahng mour soutuk.

4 Eri, kitail en tehk kanahieng audepen pwuhk wet me kin ketikihda loalokong me pid duwen Koht. Se pahn tepikihda oaralapiehda audepen Pwuhk Sarawi. Mwuri, se pahn koasoia dahme kahrehda aramas marain tohto kamehlelehki me pwuhk wet iei Mahsen en Koht.

DAHME MIH NAN PWUHK SARAWI

5. (a) Dahme palien Pwuhk Sarawi ni lokaiahn Ipru kin audaudki? (b) Dahme palien Pwuhk Sarawi ni lokaiahn Krihk kin audaudki?

5 Paipel wiawihkihda kisin pwuhk tikitik 66 oh irairpeseng ong ni pali riau, oh me tohto kin kalap kahdaneki pali ko, Kadehde Mering oh Kadehde Kapw. Pali laud en pwuhk silihsek duau ko ntingihdi ni lokaiahn Ipru oh pwuhk 27 ntingihdi ni lokaiahn Krihk. Palien Pwuhk Sarawi ni lokaiahn Ipru kin audaudki pwuhken Senesis lel Malakai, me kin koasoia duwen kapikipikda oh pil iangahki poadoapoad en aramas nan erein pahr 3,500. Ni atail pahn tehkpene audepen pali wet en Paipel, kitail pahn sukuhliki duwen sapwellimen Koht wiewia kan ong mehn Israel oko​—⁠sang ahnsou me irail wiahla wehi kapw ehu nan kaeisek weneu en senturi B.C.E. lel nan kalimau en senturi B.C.E.a Palien Pwuhk Sarawi ni lokaiahn Krihk kin audaudki pwuhken Madiu lel Kaudiahl, oh wasao kin koasoia duwen padahk kan oh wiewia kan en Sises Krais oh sapwellime tohnpadahk kan nan keieun senturi C.E.

6. Dahme kahrehda kitail anahne sukuhliki Pwuhk Sarawi pwon?

6 Ekei kin koasoia me “Kadehde Mering” wiawihda ong irail mehn Suhs akan oh “Kadehde Kapw” wiawihda ong Kristian akan. Ahpw, nin duwen dahme 2 Timoty 3:16 (NW) mahsanih, “Audepen Pwuhk Sarawi unsek pwilisang rehn Koht oh mwahu ong aramas koaros.” Kahrehda, sukuhliki Pwuhk Sarawi ni pwung pahn wehwehki sukuhliki Paipel pwon. Ni mehlel, pali riau en Paipel kin utung ehuehu, oh kin sohte uhpene ni ara kin koasoakoasoia oaralap ehute.

7. Ia oaralap en Pwuhk Sarawi?

7 Mwein ele ke kin iang towehda sarawi erein pahr tohto oh ke kin rong aramas kin wadek Paipel ni ngihl laud. De mwein ke kin pil pein wadek iren Paipel akan. Ke wehwehki me Paipel kin koasoakoasoia oaralap tehieu sang pwuhken Senesis lel Kaudiahl? Ei, oaralap tehieu pwarada nan Paipel pwon. Ia oaralapen? Iei en lohkiseli me Koht me sapwellimaniki pwung en kaunda aramas akan oh pweidahn sapwellimen Koht koasoandi limpoak me sapwellime Wehi pahn wahdo. Mwuri, kitail pahn kilang iaduwen Koht ah pahn ketin kaunsekala sapwellime koasoandi.

8. Dahme Pwuhk Sarawi kin kasalehda me pid duwen soangen Koht dah Ih?

8 Patehng kasalehda sapwellimen Koht koasoandi, Paipel pil kin kasalehda duwen soangen Koht dah Ih. Karasepe ieu, sang nan Paipel, kitail sukuhliki me Koht pil sapwellimaniki irair en pepehm akan, kahrehda, pilipil akan me kitail kin wiahda kin kamwekid kupwure. (Melkahka 78:40, 41; Lepin Padahk 27:11; Esekiel 33:11) Melkahka 103:​8-14 (NW) mahsanih me Koht kin ketin sapwellimaniki “mahk oh kadek, pwand en mwakar oh diren limpoak.” E kin kasalehong kitail limpoak pwe E ‘kin ketin tamataman me kitail wiawihda sang pwehl’ oh pahn pwurehng wiepwella ni atail pahn mehla. (Senesis 2:7; 3:19) Ia uwen mwahu en sapwellime irair akan me E kin ketin kasalehong kitail! Kaidehn Ih soangen Koht menet me ke men kaudokiong?

9. Iaduwen Pwuhk Sarawi a kin kihong kitail wehwe mwahu en sapwellimen Koht koasoandi kan, oh iaduwen kitail pahn kak ale kapaipen soangen loalokong me pid mehpwukat?

9 Paipel kasalehong kitail ni sansal duwen sapwellimen Koht koasoandi kan. Mehpwukat ekei ahnsou kin wia “kosonned akan.” Pak tohto, mehpwukat kin pwarada ni irair en koasoandi pwung kan me kitail kin sukuhliki sang wiewia en irail akan me mih mwohtail. Koht kin ketikihda irair en wiewia lap akan nan poadoapoad en mehn Israel akan, ni nting, ong mehn kamwahupatail. Irair sansal pwukat kin kasalehda dahme kin wiawi ahnsou me aramas kin kapwaiada kupwuren Koht oh sapwellime koasoandi kan oh pil irair kapahtou kan me kin kohsang ahn aramas kin daurewei pein arail ahl akan. (1 Nanmwarki 5:4; 11:4-6; 2 Kronikel 15:8-15) Ni atail kin wadek soahng pwukat me uhdahn kin pwarada nan mour en aramas ako, e kin uhdahn lel nan mohngiongatail akan. Ma kitail kin song en kapwurehdohng atail madamadau soahng kan me ntingihdi, kitail kak pein pehm ong kitail dahme kin lelohng aramas pwukat. Kahrehda, kitail kak alehdi kamwahu sang ni karasepe mwahu kan oh pil kakehr pere sang kitail lidip akan me kin koledi me kin wiahda sapwung kan. Ahpw, peidek kesempwal wet anahne pasapengpe: Iaduwen atail pahn ese me dahme kitail wadek nan Paipel e uhdahn pwilisang rehn Koht?

KE KAK LIKIH PAIPEL?

10. (a) Dahme kahrehda ekei kin pehm me Paipel solahr kak doadoahk ong mwehi kapw wet? (b) Dahme 2 Timoty 3:16, 17 kin kasalehong kitail duwen Paipel?

10 Ele ke kin tehk me pwuhk tohto me kin kihda kaweid kin, mwurin pahr ekei, kaweid akan kin meringla oh sohla kak doadoahk. Ahpw, iaduwen Paipel? Pwuhk wet kin wia pwuhken kawa ieu, oh kereniongehr sounpahr 2,000 dower powe sangehr ni kaimwiseklahn mahsen akan ah ntingihdi loale. Ekei aramas kin pepehm me e solahr kak doadoahk ong mwehi kapw wet. Ahpw, ma Paipel iei pwuhk ieu me pwilisang rehn Koht, mahsen en kaweid akan kin konehngete atail ahnsou kan mehnda ma e pil wia pwuhken kawa ieu. Iren Pwuhk Sarawi kan pahn kin wiewiahte mehkot “mwahu ong atail doadoahk en padahkihong aramas akan me mehlelo, ong atail peneu ong tiahk sapwung, ong atail kapwungala wiewia sapwung kan, oh pil ong atail padahk duwen mour lelepek, pwe irail kan me kin papah Koht en kak wia oh koahiekla ni soangen wiewia mwahu koaros.”—2 Timoty 3:16, 17.

11-13. Dahme kahrehda kitail kak nda me kaweid en Paipel inenen konehng atail ahnsou oh mwahu ong kitail rahnwet?

11 Petehk keneinei kasalehda me mour en kaweid kan en Paipel kin mwahu ong kitail nan rahnwet duwehte a kin mwahu ong irail ako ni ahnsou me e tepin ntingdahr. Karasepe, ni ah kin koasoia duwen ahnepen aramas, Paipel kin koasoia ni a kin wehwehki mehkan me kin mehlel ong soangsoangen dih en aramas koaros. E kin mengei en kilang met ni atail pahn tehk audepen sapwellimen Sises Kapahrek en Pohn Dohl, me kak dierek nan pwuhken Madiu irelaud 5 lel 7. Padahk wet kamwekid kapehden emen kaun en Wehin India, Mohandas K. Gandhi, oh ih eri ndaiong emen lapalap en Britain: “Ni omwi wehi oh ahi wehi a pahn kak ehukipene padahk me Krais padahkiher nan Kapahrek en Pohn Dohl, kita kakehr kapwungala apwal akan, kaidehn ongete nanpwungen ata wehi kat ahpw pil ong kahpwal en wehin sampah pwon.”

12 Ihme kahrehda, e sohte kapwuriamwei me aramas akan kin pwungki sapwellimen Sises padahk kan! Nan Kapahrek en Pohn Dohl, e kasalehiong kitail ahl akan me kak wahdohng kitail peren mehlel. E pil kasalehda iaduwen en kapwungala irair en nanpwung suwed ma mie irair wet nanpwungen kitail oh meteikan. Sises pil ketikihda kaweid en iaduwen en wia kapakap. E pil kasalehda duwen madamadau me keieu loalokong me kitail en ahneki ong dipwisou en sampah kan oh ketikihda Kosonned Kesempwal (Golden Rule) pwehn kaweid duwen atail pahn ehuiong aramas teikan. E pil kasalehda iaduwen atail pahn kasawihada oh wehwehki duwen soangen kaudok me likamw oh iaduwen atail kak alehdi nsenamwahu ong atail mour en ahnsou kohkohdo. Mehpwukat iei soahng kei me mih nan sapwellimen Sises Kapahrek en Pohn Dohl.

13 Nan Kapahrek en Pohn Dohl oh pil wasa teikan koaros, Paipel kin mahsanih ni sansal dahme kitail en wia oh dahme kitail en dehr wia pwe kitail en kekeirada oh pweida mwahu nan atail mour. Kaweid pwukat inenen konehng atail mour, kahrehda emen aramas loalokong koasoia: “Edetehn ngehi emen sounkaweid en tohnsukuhl en high sukuhl oh mie nei Bachelor’s Degree oh Master’s Degree oh I pil wadekalahr pwuhk tohto nan palien roson en madamadau, I diaradahr me kaweid en Paipel me pid pweidahn pwopwoud, irehsang seri pwulopwul sang kauwehla kosonned oh iaduwen omw pahn diar oh kolokol kompoakepahmw akan inenen mwahu sang soahng koaros me I wadek oh sukuhliki nan sukuhl laud.” Pil patehng me Paipel kin kihda kaweid konehng oh pwung ong atail ahnsou, kaweid en Paipel sohte kak sapwungala.

PWUNG OH SOHTE KAK LIKAMW

14. Dahme kasalehda me Paipel kin pwung ni a kin kawehwe mehkan me pid palien sains?

14 Mendahki Paipel kaidehn pwuhken sains ehu, e kin pwung ni a kin kawehwe mehkan me pid palien sains. Karasepe, ni ahnsou me pali laud en aramas kin kamehlele me sampah patapat, soukohp Aiseia kin mahsanih me e “pwonopwon” (lokaiahn Ipru, chugh, kin wehwehki “pwonopwon”). (Aiseia 40:22) Madamadau me sampah me pwonopwon sohte aramas tohto kin kamehlele lao lelodo sounpahr kid kei mwurin ahnsoun Aiseia. Oh pil, Sohp 26:7—me ntingdi pahr tohto sang 3,000 samwalahr oko—koasoia me Koht ketin “langahda sampah nan wehwe.” Emen semen en Paipel koasoia: “Iaduwen Sohp a ese duwen me pwung, duwen palien sains me adaneki ‘astronomy’ a kadehdehda, me sampah wie langalang nan wehwe, met wia peidek ieu me sohte kak diar pasapengpe ong irail akan me sohte kamehlele Pwuhk Sarawi.”

15. Iaduwen atail likih Pwuhk Sarawi kin ale kakehlepe sang mwomwen soandi en koasoi kan?

15 Mwomwen soandi en koasoi kan me Paipel doadoahngki pil wia mehn kakehlailih kahrepen atail kamehlele pwuhken kawa wet. E weksang pwuhken soi likamw kan, irair en wiewia kan me dierek nan Paipel kin mie pahr akan oh eden aramas akan me pil kin ntingihdi. (1 Nanmwarki 14:25; Aiseia 36:1; Luk 3:1, 2) Soupoad en mahs akan kin kalap kalaudehla koasoipen arail kin kana nan mahwen oh ekihla arail pehrdi kan oh sapwung kan, ahpw soun nting en Paipel kan kin sohte likamw oh pil, re kin mehlel—ni arail kin koasoiahda pein arail dihp laud akan.—Nempe 20:7-13; 2 Samuel 12:7-14; 24:10.

PWUHK EN KOKOHP EHU

16. Ia mehn kadehde me keieu kehlail me Pwuhk Sarawi pwilisang rehn Koht?

16 Pweidahn kokohp kan kin kihda mehn kadehde me keieu kehlail ong kitail me Paipel pwilisang rehn Koht. Paipel audaudki kokohp tohto me oaritik parail koaros pweidahr. E sansal mwahu me aramas sohte kak pein wiahda soangen kokohp pwukat. Eri, dahme kin wia mehn kamwekid kokohp akan? Pein Paipel mahsanih me “sohte mwahn kokohp ehu kin pwilisang ni nsenen aramas emen, ahpw ngehn sarawi me kin ti pohn aramas ni ar kin lohkihda mahsen en Koht.” (2 Piter 1:21) Tehk mahs ekei karasepe kan.

17. Mehnia kokohp kan me kin pid duwen pwupwudi en Papilon, oh iaduwen kokohp pwukat pweida?

17 Pwupwudi en Papilon. Aiseia oh Seremaia, ira koaros, kohpada me Papilon pahn lohdi pahn wehin Media oh Persia. E wia mehkot kapwuriamwei pwe sapwellimen Aiseia kokohp me pid met wiawihda pahr 200 samwa mwohn lohdi en Papilon! Ire kan nan kokohpo wiahla iren poadoapoad ekei: madadahn Pillap Iupreitis ni ahr kawetalahng pile kan nan ehu lehn pihl me irail pein wiahda (Aiseia 44:27; Seremaia 50:38); oh pil mwamwahlahn pisilei en ewen kehl me pillap en Papilon kin pwilido loale (Aiseia 45:1); oh ohl me pahn kalowehdi pahn adaneki Sairus.—Aiseia 44:28.

18. Iaduwen kokohp kan en Pwuhk Sarawi me pid kohda oh pwupwudi en “Nanmwarki en Krihs” pweida?

18 Kohda oh pwupwudi en “Nanmwarki en Krihs.” Nan kasansal ehu, Daniel kilangada kuht ohl emen kodomedi sihpw ohl emen, oh kauwe sang kode riapwoat. Mwuri, kod laud en kuhto pa tipw sang, oh kod pahpwoat uhd wosada oh wiliandi me tipw sango. (Daniel 8:1-8) Kawehwehn met eri kohwong Daniel ni ahl wet: “Sihpw wol me ke kilangehr me kode riauo wehwehki wehin Media oh Persia. Kuhto wehwehki wehin Krihs, oh kod laudo me mi nanpwungen pwoaren mese ko wehwehki keieun nanmwarki. Kode pahieu me wosada ni ahnsou me kode keieuo ohla wehwehki wehio pahn pwalpeseng wiahda wehi pahieu me sohte pahn kehlail duwehte wehi keieuo.” (Daniel 8:20-22) Me pahrekiong pweidahn kokohp wet, me wiawihier mpen pahr riepwiki mwuri, “Nanmwarki en Krihs,” Aleksander Lapalap, kalowehdi wehi me kod riapwoat: wehin Media oh Persia. Aleksander eri mehla nan pahr 323 B.C.E. oh nah kaun pahmen uhd wiliandi ih. Ahpw, sohte emen irail me ah wehi kehlail duwehte sapwellimen Aleksander kaunda.

19. Mehnia kokohp kan me pweida rehn Sises Krais?

19 Mour en Sises Krais. Palien Pwuhk Sarawi ni lokaiahn Ipru audaudki diren kokohp akan me audepe kan pweida ki ipwidi, kalohk, matala oh iasadahn Sises. Karasepe ieu, pohnangin sounpahr 700 mwowe, Maika kohpada me Mesaia, de Krais, pahn ipwidi nan Pedleem. (Maika 5:2; Luk 2:4-7) Iengen Maika me iei Aiseia pil kohpadahr me Mesaia pahn kamakam oh aramas pahn kendipih. (Aiseia 50:6; Madiu 26:67) Sounpahr limepwiki mwowe, Sekaraia kohpadahr me mie me pahn pangkihla Mesaia silper 30. (Sekaraia 11:12; Madiu 26:15) Pohnangin pahr kid mwowe, Depit kohpadahr soahng kan me pid matalahn Sises me iei Mesaia. (Melkahka 22:7, 8, 18; Madiu 27:35, 39-43) Mpen pahr limepwiki mwowe, Daniel kohpada ahnsou dah me Mesaia pahn pwurodo oh pil ia uwen werei en ah doadoahk en kalohk, oh pil ahnsou e pahn mehla. (Daniel 9:24-27) Mehpwukat kin wia karasepe kan ong kokohp akan me pweidahr rehn Sises Krais. Ke pahn diarada mwuhr me e pahn wia mehn kapai ong uhk en kalaudehla ahmw wadek mehkan me pid Ih.

20. Unsekpen audepen Paipel me pid pweidahn kokohp akan kin kihong kitail soangen likilik dahieu?

20 Pil mie kokohp tohto teikan me kokohp pe wiawiher erein pahr tohto kei me pil pweidaier. ‘Ahpw,’ ke kak idek rehmw, ‘iaduwen met a kesempwal ong ahi mour?’ Eri, iaduwen ma aramas emen kin kalap koasoi mehlel ong uhk erein ahnsou reirei ieu, ke pahn mwadangete kelikemwehla ih ma e koasoiong uhk duwen mehkot kapw? Soh! Koht kin ketin mahsen mehlel ahnsou koaros nan Paipel. Met soh pahn kalaudehla ahmw likih dahme Paipel inoukihdi, me rasehng sapwellime kokohp akan me pid paradais en sampah me pahn lelodo? Ni mehlel, kitail kak ahneki soangen likilikohte me Pohl, me wia emen sapwellimen Sises wahnpoaron oko, sapwellimaniki me ntingihdi me ‘Koht sohte kin ketin likamw.’ (Taitus 1:2) Oh pil, ni atail kin wadek iren Pwuhk Sarawi kan oh doadoahngki kaweid akan, kitail kin kapwaiada erpit me aramas sohte kak pein ahnekihdi ni sohte sawas, pwe Paipel pwuhk ehu me kin wia kasalepen loalokong me pid duwen Koht me kin kahluwalahng mour soutuk.

“KAIAHNEHDA INENG” ONG LOALOKONGKIHLA KOHT

21. Dahme ke kak wia ma soahng kei me ke sukuhliki nan Paipel kin apwal ong ahmw madamadau nin tepio?

21 Nin doken omw kin onop Paipel, ele ke pahn sukuhliki mehkan me weksang dahme ke sukuhliki mahso. Ele ke pil pahn diarada me ekei wiewiahn pelien lamalam me ke kin perenki wia sohte kin kaperenda kupwuren Koht. Ke pahn sukuhliki me sapwellimen Koht mehn tenekpen dahme pwung oh dahme sapwung kin ileile sang dahme rek nan sampah wet me kin nohn mweidong nsenen aramas. Met pahn mwomwen apwal ong ahmw madamadau nin tepio. Ahpw, kanengamahiong! Kasawih kanahieng iren Pwuhk Sarawi kan pwe ken kak diar loalokong me pid duwen Koht. Ahneki madamadau materek ong me ele e pahn kakete mie kaweid en Paipel me pahn anahne ken kawekila ahmw madamadau oh wiewia kan.

22. Ia kahrepen ahmw sukuhliki Pwuhk Sarawi, oh iaduwen ahmw pahn kak sewese meteikan en wehwehki met?

22 Kompoakepahmw oh kisehn ahmw peneinei kan kakete uhwong uhk pwehki ahmw sukuhliki Paipel, ahpw Sises mahsanih: “Mehmen me pahn kadehdehda oh uhkin ie mwohn aramas akan, nahn I pahn pil kadehde oh uhki mwohn Semei me ketiket nanleng. A mehmen me pahn kahmahmkin ie mwohn aramas akan, nahn I pahn pil kahmahmki mwohn Semei me ketiket nanleng.” (Madiu 10:32, 33) Ekei irail ele pahn perki pwe ke dehpa iangala sarawi likamw de pweipweikihla sarawio. Ahpw, ni mehlel, ken nantihong loalokongkihla Koht oh sapwellime padahk mehlel. (1 Timoty 2:3, 4) Pwehn sewese meteikan en wehwehki met, ken kawehwe mwahu, dehr akamai, ni ahmw kin koasoiaiong irail dahme ke wie sukusukuhliki. (Pilipai 4:5) Tamataman me aramas tohto “kin iangala pwoson mehlel” ahnsou me re kin kilang kadehdehpen padahk mehlel kan me kohsang Paipel a kin inenen katapan ong mour en aramas akan.—1 Piter 3:1, 2.

23. Iaduwen ke kak “kaiahnehda inengieng” loalokongkihla duwen Koht?

23 Paipel kangoangehkin kitail: “Nin duwen seri pwelel, kaiahnehda inengieng pilen dihdi en Mahseno.” (1 Piter 2:2, NW) Seri pwelel men kin ale ketihnain sang rehn ah nohno oh e kin ngidingidiki en kin alehdi anahn wet. Ni ahlohte, atail mour kin poahsoankihda atail loalokongkihla Koht. “Kaiahnehda inengieng” sapwellime Mahsen sang ni atail kin kaukaule sukuhliki sapwellime Mahsen. Nantihong wiahki ahmw mehn akadei ken kin wadek Paipel rahn koaros. (Melkahka 1:1-3) Met pahn wahdohng uhk kapai mwuledek kan, pwe Melkahka 19:11 (NW) mahsanih duwen sapwellimen Koht kosonned akan: “Ni omw pahn kin kapwaiada sapwellimen Koht kosonned akan, pahn mie katingpe me laud me ke pahn alehdi.”

[Nting tikitik me kileldi pah]

a B.C.E. wehwehki “before the Common Era,” oh atail nda B.C.E. kin pwung sang atail nda B.C. me wehwehki “before Christ” (“mwohn Krais”). C.E. wehwehki “Common Era,” oh aramas kalap nda A.D., me kin wehwehki anno Domini, de “pahr en atail Kaun.”

SONG UWEN ME KE KOLEDI

Ni ahl dah kan Paipel kin wia pwuhk tohrohr ehu?

Dahme kahrehda ke kak likih Paipel?

Dahme kin wia mehn kadehde ong kitail me Paipel pwilisang rehn Koht?

[Koakon nan pali 14]

Wehwehkihla Mwahu Noumw Paipel

Wehwehkihla audepen Paipel sohte anahne en wia mehkot apwal. Doadoahngki wasa me ntingihdi eden pwuhk tikitik kan koaros en Paipel (Table of Contents) pwehn esehla irekdi en pwuhk kan oh iawasa ke kak diarada pwuhk pwukat.

Pwuhk tikitik pwukat kin mie irelaud oh iretikitik pwe ire kan en mengei ong rapahkihda. Irairpeseng en irelaud akan tepida wiawihda nan kaeisek siluhn senturi, oh nan kaeisek weneun senturi soun wia pwuhk men nan France katohrepeseng Pwuhk Sarawi ni nting en Krihk ong iretikitik kan nin duwen atail kilang rahnwet. Keieun Pwuhk Sarawi me unsek me mie irelaud oh iretikitik kan koaros tepin wiawihda nan France nan pahr 1553.

Ahnsou me iren Paipel kan ntingihdi nan pwuhk wet, tepin nempe pahn irelaud, ah nempe mwurio pahn iretikitik. Karasepe, ma ke kilang “Lepin Padahk 2:5” met kin wehwehki pwuhken Lepin Padahk, irelaud 2, iretikitik 5. Ni ahmw pahn rapahkihda iren Paipel kan me kileledi, ke pahn mengeikihla rapahkihda iren Paipel kan.

Ahl me keieu mwahu en esehla noumw Paipel iei sang ahmw pahn kin wadewadek rahn koaros. Nin tepio, e pahn likamwete wia mehkot apwal en wia. Ahpw, ma ke pahn kin wadek irelaud 3 lel 5 nan ehu ehu rahn, nin duwen ahmw kak, ke pahn kak kanekehla Paipel pwon ni erein pahr ehu. Ke soh tepidahr wadek sang rahnwet?

[Koakon nan pali 19]

Paipel—pwuhk Tohrohr Ehu

• Paipel “pwilisang rehn Koht.” (2 Timoty 3:16) Edetehn aramas me ntingihdi Paipel, Koht me ketin kaweidada arail madamadau kan, kahrehda Paipel iei uhdahn “Mahsen en Koht.”—1 Deselonika 2:13.

• Paipel ntingda nan erein pahr 1,600 samwa, oh mpen ohl 40 me ntingihada Paipel. Irail kohsang soangsoangen elen mour tohto. Ahpw, audepen Paipel pwon kin pahrekpene sang nin tepio lel ni imwio.

• Paipel kin weksang pwuhk teikan pwehki mendahki ahn aramas kin uhwong laud, e mihmihte lao lel rahnwet. Nan ahnsou me adaneki Middle Ages, aramas akan kin pirapirdiong ni tuhke oh isihsda ma mie neirail Paipel me re kolokol nan imwarail kan.

• Paipel me keieu netila tohto nan sampah. E kin kawehwehdi ong ni lokaia tohtohsang 2,000. Ekei kin kawehwehdi pwon oh ekei elepte de pil ekiste me kawehwehdi. Pwuhk Sarawi lik kei (billions) me wiawihdahr, oh kereniong wasa koaros nan sampah ke pahn kak diar Pwuhk Sarawi.

• Pali me tepin ntingda nan Paipel wiawihda nan kaeisek weneun senturi B.C.E. Met wiawihda mwohn nein Hindu pwuhk en koul kan me oaralap koasoia Rig-Veda (mpen pahr 1300 B.C.E.), de nein Buddhist pwuhk me oaralap koasoia “Canon of the Three Baskets” (kalimaun senturi B.C.E.), de nein mehn Islam pwuhk me adaneki Koran (kaisuhn senturi C.E.), oh pil nein Shinto pwuhk me oaralap koasoia Nihongi (pahr 720 C.E.).

[Kilel nan pali 20]

    Pwuhk kan en lokaiahn Pohnpei (1987-2025)
    Log Out
    Log In
    • Ponapean
    • Share
    • Me Ke Mwahuki
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Terms of Use
    • Privacy Policy
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Log In
    Share