Irelaud Pahieu
Ia Duwen Omw Kak Apwalih Omw Peneinei?
1. Dahme kahrehda apwalih peneinei uhdahn apwal rahnpwukat?
SOAHNG tohto kin wekiwekla ahpw mehlel mouren peneinei. Dahme aramas kin medewe me iei me konehng de wiahki arail tiahk sounpar 40 de 50 samwalahro, solahr kin kalapw wiawi rahnpwukat. Ihme kahrehda apwalih peneinei wiahla kahpwal laud ehu. Ahpw ma ke doadoahngki kaweid en Paipel, ke kak apwalihala met.
MOURKI DAHME KE AHNEKI
2. Irair dah kan me kin kapwunode peneinei?
2 Rahnwet, aramas tohto solahr itarki soangen mour me peneinei kin mourki mahso. Palien netinet kan kin wiewiahda kepwe oh kin doadoahngki wiepe kan me kin kainangihada aramas koaros ren men pwain. Ihme kahrehda pahpa oh nohno tohto kin doadoahk awa tohto pwe ren kak pwainda kepwe pwukat. Pil me tohto kin nantihong doadoahk pwe ren kak pwainda mwenge. Arail ahnsoun doadoahk kin laud sang mahs, ele re anahne doadoahk riau pwe ren kak pwainda dahme re anahne. Ahpw ekei pahn perenki ma re kak diarada ehu doadoahk pwe me tohto sohte kak diar doadoahk. Ei, mour sohte mengei ong peneinei rahnpwukat, ahpw kaweid en Paipel kak sewese peneinei kan ren kin wia dahme keieu konehng arail irair kan.
3. Kaweid dahieu Pohl kawehwehda? Ia duwen doadoahngki kaweid wet eh kak sewese emen en apwalih mwahu eh peneinei?
3 Wahnpoaron Pohl pil lelohng kahpwal en mwohni. Ni eh kin apwalihala kahpwal wet, e sukuhlkihdi ire kesempwal ehu me e kawehwehda nan nah kisinlikou ong kompoakepah Timoty. Pohl ntingihedi: “Dahme kitail wadohng nin sampah wet? Sohte! A dahme kitail pahn wahsang nin sampah wet? Pil sohte! Eri, ma kitail tungoalenki kisin tungoal akan oh likou, met e itarohng kitail.” (1 Timoty 6:7, 8) Mehlel, ahn peneinei anahn kin laudsang likou oh mwenge. Re pil anahne wasahn kousoan. Seri kan anahne sukuhl, oh pil mie anahn en wini oh soahng teikan. Ahpw ahn Pohl kaweid pil kak doadoahk. Ma kitail itarki dahme kitail diar ong atail anahn kan ahpw kaidehn dahme kitail men ahneki, atail mour sohte pahn apwal.
4, 5. Ia duwen medemedewe oh koasoanehdi mahs eh kak sewese peneinei?
4 Sapwellimen Sises karasaras kin kasalehda pil ehu kaweid me kak sawas. E mahsanih: “Pwe ihs rehmwail, nan eh koasoakoasoane en kauwada eh imwen doulik ehu, e soh pahn mwohndi mahs oh medemedewe uwen pweine, pwe en kilang ma mie reh mwohni me itar kanekehla ihmwo.” (Luk 14:28) Sises mahsanih me ken medemedewe de koasoanehdi mahs. Kitail kilangehr nan irelaud en mwoweo duwen kaweid wet eh kin sewese me pwulopwul riemen ni ara kin medemedewe ira en pwopwoudida. Mwurin kapwopwoud, kaweid wet pil kak doadoahk ong epwelpen peneinei ehu. Medemedewe mahs duwen epwelpen peneinei kin pid wiepen doadoahngki mwohni oh wiahda koasoandi en doadoahngki kepwe de dahme mie ni ahl me keieu mwahu. Pwehki met, tohnpeneinei kak apwalih mwahu arail doadoahngki mwohni ni arail kin katohrehla mwohni en pwain dahme keieu anahn ong ehuehu rahn de ehuehu wihk oh sohte doadoahngki laudsang dahme irail kakohng.
5 Nan ekei sahpw, wiepen doadoahngki mwohni wet ele pahn wehwehki en dehr mweidohng ineng en men wiahda lohn de iang sainih ahn emen lohn de pweipwand pwehn pwainda kepwe me sohte uhdahn anahn. A nan ekei sahpw, ele e kak wehwehki en uhdahn kanahieng doadoahngki credit card. (Lepin Padahk 22:7) Ele e pil wehwehki en kin powehdi pepehm en men pwain mehkot ni ahnsowohte oh sohte medewe ma e anahn oh imwilahn met. Koasoandi en doadoahngki mwohni pil pahn kasalehda me kesehla mwahl mwohni ong pilein mwohni, sumwoak oh kang sakau daulihala kin kauwehla mwahl nein peneinei mwohni oh pil uhwong kaweid en Paipel.—Lepin Padahk 23:20, 21, 29-35; Rom 6:19; Episos 5:3-5.
6. Mehnia padahk mehlel en Paipel me kin sewese irail me semwehmwe kan?
6 Ahpw ia duwen irail ko me semwehmwe? Irail pahn kak perenki arail ese me kahpwal wet me mi nan sampah pwon sohte pahn werei. Nan sampah kapw me kerekerendohr, Siohwa pahn ketikihsang semwehmwe iangahki suwed teikan koaros me kahrehda aramas koaros kin lokolok. (Melkahka 72:1, 12-16) Nan ahnsou pwukat, Kristian mehlel kan sohte kin sohla koapworopwor mehnda ma re uhdahn semwehmwe pwehki re kin pwoson sapwellimen Siohwa inou wet: “I sohte pahn mweisang uhk; I sohte pahn keseiukala.” Ihme kahrehda me pwoson kan kak nda ni koapworopwor: “Kaun-o, iei sawasepei, I sohte pahn masak!” (Ipru 13:5, 6) Nan rahn apwal pwukat, Siohwa kin ketin apwalih irail kan me kin kaudokiong ih ni ahl tohto ni arail kin momourki sapwellime kaweid kan oh mwohneki sapwellime Wehi nan arail mour. (Madiu 6:33) Irail me tohto kak kadehdehda mehlelpen dahme wahnpoaron Pohl koasoia: “Ni soahng koaros oh nan irair koaros I esehlahr duwen ei pahn medla de duhpek oh momourki dipwisou me depala de sohte itar. I kakohng mehkoaros sang ni manamano me e kin ketikihong ie.”—Pilipai 4:12, 13, NW.
SAWASPENE DOADOAHK
7. Mehnia sapwellimen Sises mahsen me pahn sewese pweidahn epwelpen peneinei ma kitail pahn doadoahngki?
7 Ni kaimwiseklahn sapwellime doadoahk en kalohk, Sises mahsanih: “Ke pahn poakohng mehn mpomw duwen omw kin poakohng pein uhk.” (Madiu 22:39) Doadoahngki kaweid wet nan peneinei kin sawas laud ong apwalih peneinei. Pwe ihs me wia mehn mpatail me keieu keren, kaidehn ohl pwopwoud, lih pwopwoud, pahpa nohno oh seri kan me kin iang kitail mi nan ihmw ehu? Ia duwen tohnpeneinei arail kak kasalehda limpoak ong emenemen?
8. Ia duwen limpoak eh kak sansal nan peneinei?
8 Ehu ahl iei emenemen tohnpeneinei en iang wia doadoahk en nan ihmw. Seri kan anahne sukuhlki ren kin koasoanehla soahng kan me re doadoahngki mwurin arail neksang, me duwehte arail likou de mehn mwadong kan. Mwein ahnsou oh nanti anahn pwehn koasoanehla kepwehn meir kan ni menseng koaros, ahpw met kin wia sawas laud ong epwelpen nan ihmw. Ekei pak nan ihmw sohte kin soandi mwahu, ahpw koaros kak sawaspene pwe nan ihmw en soandi oh pil mwakelekel mwurin mwenge. Pohnkahke, medemedewehte pein kowe, kaulim oh mehnseiren kin suwediong tohnpeneinei pwon. (Lepin Padahk 26:14-16) Ahpw madamadau en perenki wia doadoahk kin kakairada mouren peneinei peren. “Pwe Koht kin ketin poakohng me kin perenki kihwei mehkot.”—2 Korint 9:7.
9, 10. (a) Pwukoa dah kan me liho kin kalapw wia oh ia duwen eh pwukoa kan ar kak marahrahla? (b) Soangen madamadau toupahrek dah me pid pwukoahn nan ihmw?
9 Nsenohki meteikan oh limpoak pahn irehdi irair apwal ehu me kin wiawi nan ekei peneinei. Sang mahs, nohno kan me kin pwukoahki nan ihmw. Re kin apwalih seri, kamwakel, lopwolopw, netinet oh wie mwenge. Nan ekei sahpw, lih akan pil kin doadoahk nan mwetuwel, netikihla wahnsahpw kan de pil kin sawas ni ahl teikan me kin pid mwohni. Pil nan sahpw kan me pali laud en lih pwopwoud sohte kin iang doadoahk en mwohni mahs, met me tohto kin doadoahk pwehki anahn laud mie. Lih pwopwoud oh nohno men me kin doadoahk laud nan soangen irair pwukat kin warohng ale kaping. Duwehte “lih pwopwoud me keieu koahiek” me kileldi nan Paipel, e kin pwerisek rahn koaros. “Ahnsou koaros lih menet me soupisek.” (Lepin Padahk 31:10, 27) Ahpw met sohte wehwehki me lih kelehpw me kak doadoahk nan ihmw. Mwurin ohl pwopwoud oh lih pwopwoud ara kin doadoahk en mwohni rahn ehu pwon, liho pahn kelehpwki doadoahk en nan ihmw, a ohlo oh meteikan pahn komkommoal? Uhdahn soh! (Pil kilang 2 Korint 8:13, 14.) Karasepe, ma nohno men pahn kaunopada mwenge, e pahn perenki ma tohnpeneinei teikan pahn kaunopada wasahn mwenge, kohla pwainda mehkot me anahn de kamwakele nan ihmw. Ei, koaros kak iang sawas.—Pil kilang Kalesia 6:2.
10 Mwein ekei pahn nda: “Ohl sohte kin wia soahng pwukat nan at wasa.” Mwein mehlel, ahpw e sou pahn mwahu en medemedewe duwen ire wet? Ni ahnsou me Siohwa Koht ketin tapihada peneinei, e sohte ketin koasoanehdi soangen doadoahk kei me lih kelehpw pahn wia. Ehu ahnsowo ohl lelepek Eipraam iang kaunopada mwenge oh kihong sapwellimen Siohwa meninkeder ko me pwarala reh. (Senesis 18:1-8) Kaweid en Paipel mahsanih: “Ohl akan uhdahn pahn poakohng ar werek kan duwehte ar kin poakohng pein paliwararail kan.” (Episos 5:28) Ma ohl pwopwoud kin pwangada oh men kommoal ni imwin rahno, lih pwopwoud sou pil pahn duwehte de pwangada laudsang ohlo? (1 Piter 3:7) Eri, e sou pahn konehng oh iei kasalepen limpoak ohl pwopwoud men en sawas ni imwarao?—Pilipai 2:3, 4.
11. Ia duwen Sises eh kin ketikihda mehn kahlemeng mwahu ong emenemen tohnpeneinei?
11 Sises iei mehn kahlemeng me keieu mwahu me kin kaperenda Koht oh ienge ko. Mendahki Sises ketin kiripw, e kin ketin wia mehn kahlemeng mwahu ong ohl pwopwoud, lih pwopwoud oh pil seri kan. E mahsanihki duwen pein ih: “Nein-Aramas me ketido, kaidehn pwe aramas akan en papah, a pwe en papah aramas akan.” (Madiu 20:28) Ia uwen eh kaperen ong peneinei arail kin kakairada madamadau wet!
DAHME KAHREHDA MWAKELEKEL INENEN KESEMPWAL?
12. Dahme Siohwa ketin kupwurki sang rehn irail me kin papah ih?
12 Pil ehu kaweid en Paipel me kak sawas ong epwelpen peneinei iei me mi nan 2 Korint 7:1, me mahsanih: “Kitail kamwakeleikitailsang mehkoaros me kin kasaminehla paliwar oh [“madamadau, NW].” Siohwa ketin kupwurki irail me kin peikiong mahsen pwukat, oh arail peneinei kin paiekihda.
13. Dahme kahrehda mwakelekel kin kesempwal ong epwelpen peneinei?
13 Karasepe, Paipel kin kamehlelehiong kitail me ahnsou kohkohdo, soumwahu sohla pahn wiawi. Ahnsowo, “sohte emen me kin kousoan nan sahpwo pahn kaulimkihla eh soumwahu.” (Aiseia 33:24; Kaudiahl 21:4, 5) Ahpw e lao lel ahnsowo, peneinei koaros anahne apwalih tohnpeneinei me kin soumwahuda ekei pak. Pohl oh Timoty pil kin soumwahuda. (Kalesia 4:13; 1 Timoty 5:23) Emen semen en pali en wini nda me soumwahu tohto kak irairdi. Peneinei koahiek kan kin pitsang ekei soumwahu kan me kak irairdi ma re kin liksang mehkan me kin kasaminehla paliwar oh kaudok. Kitail pahn kilang ia duwen met eh kak wiawi.—Pil kilang Lepin Padahk 22:3.
14. Ia duwen tiahk mwakelekel eh kin pere peneinei sang soumwahu?
14 Kaudok min kin pid tiahk mwakelekel. Paipel kin uhki tiahk mwakelekel ahpw e kin uhwong soangen tiahk en wia nsenen pwopwoud koaros me irail me sohte pwopwoud kin wia. “Me kin nenek kan, . . . me kamwahl akan, me wia dipen Sodom kan, . . . sohte pahn iang sohsohki Wehin Koht.” (1 Korint 6:9, 10) Peikiong kosonned pwukat uhdahn kesempwal ong Kristian akan me momour nan sampah suwed wet. Arail wia met kin kaperenda Koht oh pil kin pere peneinei sang soumwahu kan me kin kohsang wia nsenen pwopwoud me duwehte AIDS, syphilis, gonorrhea oh chlamydia.—Lepin Padahk 7:10-23.
15. Menlau kihda ehu karasepen samin eh kin kahrehda soumwahu.
15 “Kamwakeleikitailsang mehkoaros me kin kasaminehla paliwar” kin pere peneinei sang soumwahu kan. Samin kin kahrehda soumwahu tohto. Karasepe me keieu sansal iei sumwoak. Sumwoak sohte kin kasaminehlahte ngolungol, likou oh ahng me kitail kin esingengki, ahpw e pil kin kahrehda aramas en soumwahu. Ehuehu pahr, aramas rar kei kin mehkihla arail kin sumwoak. Nna medewehla met, ehuehu pahr aramas rar kei sohte pahn soumwahuda oh mwadang mehla ma re kin liksang soahng kan “me kin kasaminehla paliwar.”
16, 17. (a) Mehnia kosonned me Siohwa ketikihong mehn Israel pwe en pere irail sang ekei soumwahu? (b) Ia duwen mouren kaweid en Deuderonomi 23:12, 13 eh pahn doadoahk ong nan ihmw koaros?
16 Tehk pil ehu karasepe. Mpen sounpar 3,500 samwalahro, Koht ketikihong wehin Israel sapwellime Kosonned pwe en koasoanehdi arail kaudok oh arail mour ehuehu rahn. Kosonnedo kin irehsang wehio soumwahu ni eh wiahda ekei koasoandi me pid mwakelekel. Ehu kosonned pwukat kin pid sarepedi mwahu kainen mwenge wasa me dohsang kahnimpwalo pwe wasa me aramas ko kin mihmi ie en dehr saminla. (Deuderonomi 23:12, 13) Kosonned en mahs wet pil kin wia kaweid mwahu rahnwet. Rahnwet aramas pil kak soumwahuda oh mehla pwehki ar sohte kin idawehn kaweid wet.a
17 Pwe en pahrekiong mouren kosonned en mehn Israel ko, ahn peneinei wasahn duhdu oh kainen anahne en mwakelekel oh kamwakelkihda mehn kemehla mwahs mehnda ma e mi nan ihmw de likin ihmw. Ma wasahn kainen sohte kin mwakelekel oh sohte kin pweipweidi mwahu, loahng kan pahn kohpene wasao oh kadaurpeseng mwahs wasa teikan nan ihmwo oh nan kanatail mwenge. Patehng met, seri oh aramas laud anahne widen pehrail mwurin arail kohla imwen kainen. Pwe ma soh, irail pahn wahdo mwahs me tengala ni kilirail. Toahktehn France men nda, omwiomw “iei ehu wiepe me keieu mwahu ong irehdi soumwahu en nan kapehd, soumwahu en ngolungol oh soumwahu en kili.”
18, 19. Soangen kaweid dah me kohda pwe ihmw ehu en kak mwakelekel mehnda ma e pil mi wasa me semwehmwe?
18 E kin apwal en kin mwakelekel wasa me semwehmwe. Emen me wehwehki soangen wasa pwukat koasoia: “Wasa me uhdahn karakar kin kahrehda kamwakel wia mehkot uhdahn apwal. Elipip en pwelpar kin pwainla wasa koaros nan ihmw. . . . Tohtohlahn aramas nan kahnimw kan oh pil ekei wasa pil kin kahrehda keper ong roson mwahu. Wasa me samin kin kohla ie ahpw sohte pweipweidi, kihd me mihseli wasa koaros, imwen kainen ong wehipokon me samin, kitik kan me wa soumwahu, kol oh loahng kan iei soahng me aramas kin kilang ahnsou koaros.”
19 E apwal en kin mwakelekel nan soangen irair pwukat. Ahpw e kin mwahu en nantihong. Sohpw, pihl oh kamwakel kin pweitikitik sang pweinen wini de kohla imwen wini. Ma ke kin kousoan nan soangen irair wet, ke anahne wia uwen omw kak pwe nan imwomw oh likin imwomw en mwakelekel oh sohte pwisehn mahn. Ma ahl me kolahng imwomwo kin kalapw pwelmatak ni ahnsoun keteu, ke kak kihong rakied de takai pwe pwelmatak en dehr kohlong nan ihmw? Ma aramas kin suht de sandal, e kak kohsang mwohn pedolong nan ihmw? Wasahn nahk pihl en dehr saminla. Nan sounpar ehu aramas tohtohsang rierar kin mehkihla soumwahu kan me kin kohsang pihl samin oh saminlahn wasahn kousoan.
20. Pwe ihmw ehu en mwakelekel, ihs me pahn iang pwukoahki?
20 Koaros, pahpa, nohno, seri oh irail kan me kin mwemweitdo rehrail kak sawas pwe ihmw ehu en kin mwakelekel. Nohno men me naineki seri welimen nan Kenya nda: “Koaros esehier arail pwukoa.” Ihmw ehu me kin soandi mwahu oh mwakelekel kin kasalehda duwen tohnihmwo. Lepin padahk en Spein ehu koasoia: “Semwehmwe oh mwakelekel sohte kin uhpene.” Sohte lipilipil ma emen kin kousoan nan ihmw lapala kaselel ehu, apartment ehu, kisin ihmw de pelien ihmw kis, mwakelekel iei me kin sewese peneinei ehu en kin ahneki roson mwahu.
KAPING KIN KANGOANGE KITAIL
21. Nin duwen me Lepin Padahk 31:28 mahsanih, dahme pahn kin wahdo peren ong peneinei ehu?
21 Pwuhken Lepin Padahk mahsanih duwen lih pwopwoud koahiek men: “Nah seri kan kin kasapahlkalahnganohng, oh eh pwoud pil kin kapikapinga.” (Lepin Padahk 31:28) Iahd me ke kapinga emen tohn omw peneinei? Kitail koaros kin anahne ale kaping me kin kangoange kitail. Lih pwopwoud men kin ale kangoang ni eh kin ese me eh pwoud kin kalahnganki eh doadoahk laud oh eh apwalih irail mwahu. E pil kin ale kangoang ni eh kin ese me ohlo sohte kin mwamwahliki. (Lepin Padahk 15:23; 25:11) E kin kaperen ahnsou me lih pwopwoud men kin kapinga ahn eh pwoudo doadoahk en nan ihmw oh likin ihmw. Seri kan pil kin peren ni arail pahpa nohno kin kapinga arail kin nannanti ni imwarail, imwen sukuhl oh nan mwomwohdisohn Kristian. Kisin kaping kis inenen kesempwal! E apwal en nda “Kalahngan?” Soh, ahpw met kin uhdahn imwila mwahu ong peneinei.
22. Dahme anahn pwe peneinei en kokouda pohn poahsoan teng, oh ia duwen met eh kak wiawi?
22 Apwalih peneinei sohte mengei pwehki kahrepe tohto. Ahpw e kak pweida. Paipel mahsanih: “Ihmw kan kin kokouda pohn poahsoan me poahsoanki kupwurokong oh dehdehki.” (Lepin Padahk 24:3) Kitail kak alehda erpit oh dehdehki ma tohnpeneinei pwon kin nantihong sukuhlki kupwuren Koht oh doadoahngki nan arail mour. Ihme kahrehda nanti kin katapan pwe peneinei en nsenamwahu.
[Nting tikitik me kileldi pah]
a Pwihn en apwalih roson mwahu (World Health Organization) koasoia nan pwuhken kaweid ehu duwen irehdi mehntang, soumwahu ehu me seri pwelel tohto mehkihla: “Ma sohte imwen kainen: anahne kainen wasa me dohsang ihmw, wasa me seri kan kin mwadong ie, piht 30 dohsang pihl; oh pil sarepedi kainen.”
IA DUWEN IRE MEHLEL EN PAIPEL PWUKAT EH KAK SEWESE . . . PENEINEI EHU EN APWALIH IMWARAIL?
Itarki dahme anahn iei elen erpit.—1 Timoty 6:7, 8.
Siohwa sohte pahn ketin likidmeliehla irail kan me kin papah ih.—Ipru 13:5, 6.
Limpoak ong meteikan iei irair en Kristian ehu me kaselel.—Madiu 22:39.
Kristian kin mwakelekel ni paliwar oh madamadau.—2 Korint 7:1.
[Koakon nan pali 53]
PIHL MWAKELEKEL, ROSON MWAHU
Pwihn en apwalih roson mwahu (WHO) kihda ekei kaweid me aramas kin doadoahngki nan sahpw me apwal en pihl mwakelekel oh wasa tohto sohte mwakelekel.
“Nekidala pilen nimpil nan dewen pihl me mwakelekel. Pwaindi dewen pihl oh dehr mweidohng seri de mahn en nim pihl sang loale. . . Idipilki mehn idipil me ountil reirei ongete idipil. Kamwakelehda dewen pihlo rahn koaros.
“Pwoailihada pilen nimpil oh pilen wie mwenge ong kisin seri kan.”
[Kilel nan pali 50]
Apwalih nan ihmw iei pwukoahn tohn peneinei pwon
[Kilel nan pali 55]
Kamwakel pweitikitik sang pwainda wini