Pwuhk ehu ong Aramas Koaros
“Koht sohte ketin lipilipilki aramas. E kin ketin kupwurperenki mehmen me kin lemmwiki, oh pil wiewia me pwung; sohte lipilipil ih soangen aramas dah.”—WIEWIA 10:34, 35.
1. Dahme emen sounpadahk en sukuhl sapengki duwen ia ah madamadau ong Paipel, oh dahme e koasoanehdi en wia?
SOUNPADAHK en sukuhlo mihmi nan imweo ehu mwurin souwas en Rahn Sarawi, oh e sohte kasik me emen pahn pwarek ih. Ahpw ni ahnsou me emen riatail Kristian sister pwarek imweo oh padahk ohng ih, e rong dahme sistero koasoia. Sistero koasoia duwen saminlahn sampah oh dahme pahn wiawihong sampah ahnsou kohkohdo—ohlo perenki rong ire pwukat. Ahpw ni sistero wadek iren Paipel kan me kin doake dahme e koasoia, ohlo mwomwen peikasalki duwen met. Sistero eri kalelepek rehn ohlo duwen ia ah madamadau ong Paipel.
“Pwuhk mwahu ehu me ohl loalokong kei ntingihdi,” ohlo sapengki, “ahpw dehr medemedewe me pwuhk wet kesempwal.”
“Mie pak me komw wadek Paipel?” sistero kalelepek.
Sounpadahk en sukuhlo pwuriamweiki met, oh wehkada me e saikinte wadek Paipel pak ehu.
Sistero eri idek: “Iaduwen omw kak wiahda omw madamadau kehlail ong pwuhk ehu me komw saikinte wadek pak ehu?”
Riatail sistero karehong sounpadahk en sukuhlo en medemedewe ire kesempwal wet. Sounpadahko eri koasoanehdi me e pahn kasawih Paipel oh mwuhr kasalehda ah madamadau ong pwuhk wet.
2, 3. Dahme karehda aramas tohto kin sehsehki Paipel, oh met kin kapwarehda kahpwal dahkei ong kitail?
2 Kaidehn sounpadahk en sukuhl menette me kin ahneki soahngen lamalam wet. Aramas tohto wiadahr atail madamadau ong Paipel mendahki ma pein irail saikinte wadek pwuhk wet pak ehu. Ele mie neirail Paipel. Re pil pohnese duwen kesempwalpen Paipel me pid palien nting de poadoapoad. Ahpw ong me tohto, e wia pwuhk ehu me sohte me kin wadek. Ekei kin koasoia, ‘Sohte ahi ahnsou en wadek Paipel.’ Ekei kin medemedewe, ‘Iaduwen pwuhk mering ehu pahn kak katapan ong ahi mour?’ Soahngen lamalam pwukat kin kapwareda ong kitail kahpwal kan. Sounkadehde kan en Siohwa kin uhdahn kamehlele me Paipel “pwilisang rehn Koht oh mwahu ong padahk.” (2 Timoty 3:16, 17) Eri, iaduwen, kitail kak kamehleleiong aramas me mendahki arail keinek, wehi, de wasa re kohsang ie, re anahne kasawih Paipel?
3 Kitail en koasoia ekei kahrepe kan me Paipel warongki kitail en kasawih. Dahme kitail pahn koasoiapene pahn kaunopkitailda en kawehwe mwahu kahrepe pwukat ong irail ko me kitail tuhwong nan kalohk, ele kamehleleiong irail me re anahne kasawih dahme Paipel mahsanih. Ni ahnsouwohte, kousapahl wet en kakehlailda pein atail pwoson me Paipel, ni mehlel kin pwungiong dahme e mahsanih me e wia—me iei “mahsan en Koht.”—Ipru 4:12.
Pwuhk Me Keieu Kohpeseng Tohto Nan Sampah
4. Dahme karehda kitail kak ndahki me Paipel iei pwuhk me keieu kohpeseng tohto nan sampah?
4 Keieu, Paipel warohng ale keseu pwehki pwuhk wet me keieu kohpeseng tohto oh pwuhk me keieu tohto ah kawehwehdiong ni soahngen lokaia kan nan poadoapoad en aramas. Pohnangin sounpar 500 samwalahr ako, tepin Paipel me ntingkihda misihn kohsang nein Johannes Gutenberg misihn en nting. Sangete ahnsouwo, mpen Paipel pahrar, me pwon de ekeite pwuhk kan loale me ntingda. Lau lel nan pahr 1996 Paipel pwon de ekeite pwuhk kan loale me kawehwehdiong ni lokaiahn sahpw laud oh tikitik 2,167.a Pohnangin persent 90 en peneinei koaros nainekiehr ekei pwuhk en Paipel kan me kawehwehdiehr ni pein arail lokaia. Sohte pwuhk ehu—pwuhk en sarawi de pwuhk en sampah—me pahrekiong uwen tohtohn kohpeseng en Paipel!
5. Dahme karehda kitail en kasik me Paipel pahn kohieng aramas koaros nan sampah?
5 Uwen tohtohn kawehwehdi oh kohpeseng en Paipel sohte kadehde me Paipel iei Mahsan en Koht. Ahpw, kitail en uhdahn kasik me ehu rekord nting me kohsang rehn Koht pahn kohieng tohnsampah pwon. Pwehki, pein Paipel padahkihong kitail me “Koht sohte ketin lipilipilki aramas. E kin ketin kupwurperenki mehmen me kin lemmwiki, oh pil wiewia me pwung; sohte lipilipil ih soangen aramas dah.” (Wiewia 10:34, 35) Me weksang pwuhk teikan, Paipel kotediehr irepen wehi kan oh kihsangehr irepen keinek kan oh tiahk kan. Ni mehlel, Paipel iei pwuhk ehu ong aramas koaros!
Rekord en Nekinek Tohrohr Ehu
6, 7. Dahme karehda e sohte kapwuriamweiki me sohte ehu tepin nting kan en Paipel me mihmihete nan atail ahnsou, oh peidek dahieu me met kapwarehda?
6 Mie pil ehu kahrepe kitail en kasawih Paipel. E pitsangehr apwal kan me kin kohsang irair en mesen lahng oh wiekau en aramas. Rekord en iaduwen e nekinekidi mendahki koarompwe akan me pidada met me inenen kapwuriamwei nanpwungen pwuhk en mahs kan.
7 E sansal me sounnting en Paipel kan kin ntingihkihdi arail lokaia kan ingk pohn doaropwe me adaneki papyrus (me wiawihkihda tuhken Isip me adaneki papyrus) oh pwuhk kan (me wiawihkihda kilin mahn akan).b (Sohp 8:11) Ahpw mie kasuwedpen soahngen mehn nting pwukat. Emen me loalokong me adaneki Oscar Paret kawehwehda: “Soahngen mehn nting pwukat kin mihla pahn keper en wisekisek en nan wehwe, oh soangsoangen mwahs akan. Kitail esehsang dahme kin wiawi rahn koaros duwen ia uwen mwadang doaropwe, pil iangahki kilin mahn, kin ohla ma re pahn mihmi liki de mih nan pere ehu me lemwlemwur.” Ihme e sohte kapwuriamwei me sohte ehute tepin nting kan en Paipel me mihmiehte lau lel rahnwet; ele re ohlahr mahso. Ahpw, ma tepin nting en Paipel pwukat ohkilahr irair pwukat, iaduwen Paipel pitsang irair pwukat?
8. Erein sounpar kan me dower powe, iaduwen nting kan en Paipel nekinekla?
8 Mwurinte tepin nting kan en Paipel wiawihda, re kin pwurehng ntingih sapahl nting pwukat. Ni mehlel, nting sapahlih Kosonnedo oh pwuhk teikan en Pwuhk Sarawi wiahla doadoahk ehu nan Israel en mahsie. Karasepe ehu, samworo Esra, kin wia “ohl loalokong men me inenen koahiek ni Kosonned en Moses.” (Esra 7:6, 11; pil tehk Melkahka 45:1.) Ahpw kopi pwukat me re wiahda pil kak ohla; kedekedeo re pil anahne wiliankihda kopi teikan me re ntingihkihdi pehrail. Koasoandi wet en pwurehng ntingih sapahl kopi kan kin wiawi erein sounpahr epwiki kei. Pwehki aramas sohte unsek, sapwung kan me sounnting sapahl kan kin wiahda kin kawekila iren Paipel kan? Mehn kadehde tohto kan kasalehda me soh!
9. Iaduwen mehn kalimeng en mehn Masoretes kan karasahda doadoahk keneinei oh pwung en sounnting sapahl kan en Paipel?
9 Sounnting sapahl pwukat sohte ihte samanih doadoahk wet ahpw re pil wauneki mehlel mahsan kan me re kin ntingih sapahl. Lepin lokaiahn Ipru me kawehwe “sounnting sapahl” kin wehwehki wadekedi oh ntingihdi. Pwehn karasahda uwen en sounnting sapahl pwukat kin wia arail doadoahk ni keneinei oh pwung, tehk mehn Masoretes kan, pwihn en sounntingih sapahl Pali Nting Sarawi en Ipru me momour nanpwungen senturi kaweneu oh kaeisek C.E. Nin doken me loalokong Thomas Hartwell Horne koasoia, re kin tehk “pak depe ehu ehu mesen nting en [Ipru] kin pwarada mm Pali Nting Sarawi en Ipru pwon.” Medewehla ia wehwehn met! Pwehn dehr kesehla ehute mesen nting kan, sounnting loalokong pwukat sohte kin ihte wadekedi lepin lokaia kan me re ntingihdi sapahl ahpw kin pil wadekedi mesen ngting kan nan lokaia pwukat. Nin duwen ehu wadawad me emen me loalokong kasalehda, irail sounnting sapahl pwukat kin ese depehnen nan Pali Nting Sarawi en Ipru me ehu ehu mesen nting 815,140 kin mihmihte! Soahngen doadoahk pwahtiet pwukat kin kasalehda uwen pwung en arail doadoahk.
10. Ia mehn kadehde kehlail me Paipel ni Pali Nting en Ipru oh Krihk me sounkawehwe en rahnwet kin poahsonehda arail kawehwe kan kin uhdahn parekiong lokaia kan me tepin sounnting en Paipel kan kin doadoahngki?
10 Ni mehlel, mie mehn kadehde kehlail me Paipel ni lokaiahn Ipru oh Krihk me sounkawehwe kan en rahnpwukat kin poahsoanehda arail kawehwe kan kin pahrekiong douluhl mahsan kan en tepin sounnting kan en mahs. Mehn kadehdeo kin audaudki kopi en Paipel me ntingkihda peh kid kei—mpen kopi 6,000 ni Pali Nting Sarawi en Ipru pwon de ekeite pwuhk kan en Pali Nting Sarawi en Ipru oh ekei kopi 5,000 ni Pali Nting Sarawi en Krihk—me mihmihte lau lel atail ahnsou. Kasawih ni keneinei doaropwe nting pwukat en mahsie oh kapahrekihpene karehong me loalokong kan ni pali wet en kak kasawihada sapwung kan me sounnting sapahl kan wiahda oh kopwungiong ni tepin ntingo. Ni ah koasoia duwen Pali Nting Sarawi en Ipru, ohl loalokong William H. Green kak koasoia: “E pwung en koasoia me sohte nting en mahs ehu me kohdohng kitail ni ahl ehu me pwung duwehte met.” Kitail pil kak koapworopworki me Pali Nting Sarawi en Krihk pil duwehte met.
11. Nin duwen me 1 Piter 1:24, 25 kasalehda, dahme karehda Paipel nekinekla lau lel atail ahnsou?
11 Ia uwen e mengei ong Paipel en sohla mie ma sohte kopi kan me wiawihda pwehn wiliandi tepin nting kan en Paipel, iangahki tong kesempwal me e audaudki! Mie kahrepe tehieu me e mihmihki lau lel rahnwet—Siohwa iei Sounkanekidpen oh Sounperepen sapwellime Mahsen. Nin duwen me pein Paipel mahsanih, nan 1 Piter 1:24, 25: “Aramas koaros rasehng reh, oh ar lingan koaros rasehng wahnrohs en nansapw akan. Reh kan kin mengila, oh wah kan kin mweredihsang, ahpw mahsen en Kauno (Siohwa) kin poatopoat kohkohlahte.”
Kawehwehiong Ni Lokaiahn Tohnsampah
12. Patohngete nting sapahl me kin wiawihong Paipel erein sounpar epwiki kei, mehn koarompwa dahieu me e pil lellohng?
12 Likin kahpwal akan kin pil pwarada sang arail kin kapwukapwurehng ntingih sapahl Paipel erein sounpar epwiki kei, Paipel kin pil mihla pahn ehu kahpwal—kawehwehiong ni lokaia en ehu ehu mwehi. Paipel anahne kawehwehdiong ni lokaiahn aramas kan pwehn kak kamwekidih mohngiongarail kan. Ahpw, kawehwe Paipel ong ni ehu lokaia tohrohr—me audaudki irelaud 1,100 oh iretikitik 31,000—kaidehn doadoahk mengei ehu. Ahpw mendahki met, erein sounpahr epwiki kei me dower powe sounkawehwe loaloapwoat kan kin perenki alehda doadoahk wet, oh ekei pak lellohng mehn koarompwa laud kan.
13, 14. (a) Kahpwal dahieu sounkawehwehn Paipel Robert Moffat lellohng nan Aperika nan tepin pahr en 1800? (b) Dahme aramas kan me kin lokaiahki lokaiahn Tswana wia ni ahnsou me Rongamwahu en Luk miehla ni arail lokaia?
13 Tehk, karasepe ehu, iaduwen Paipel kawehwehdiong ni lokaia kan en Aperika. Nan pahro 1800, mie mpen lokaiahn Aperika 12te me mih ni nting. Luhwe kan me tohtohki lokaia epwiki teikan saikinte mih ni nting. Met kin wia kahpwal ehu ong sounkawehwehn Paipel Robert Moffat. Nan 1821, ni ah mahki sounpahr 25, Moffat wiahda doadoahk en sarawi ehu rehn aramas kan me kin lokaiahki lokaiahn Tswana me kin mih ni palieir en Aperika. Pwehn sukuhlkihdi arail lokaia me saikinte mih ni nting, e kousoanla rehn aramas pwukat. Moffat nannanti oh kedekedeo ni soh sawas sang pwuhk en sukuhl kan de dikseneri kan, e esehla lokaiao, oh wiahda mesen nting kan ong lokaia wet, oh kasukuhliohng ekei mehn Tswana kan en wadek dahme e ntingihdi. Nan 1829, mwurin ah doadoahkehr nanpwungen mehn Tswana kan erein sounpar waluh, e kanekehla kawehwe Rongamwahu en Luk. Mwuri, e koasoia: “I ese aramas kan me kohkihdo mwail epwiki kei pwehn ale neirail kopi en Pwuhk en Luk. . . . I kin kilang arail kin ale ekei kisehn pwuhk en Luk, oh sengisengki met, oh poalehiong nan mwaremwararail oh sengisengki uwen arail kalahnganki pwuhk wet, lau I kin kalap ndaiong irail, ‘Kumwail pahn kauwehkihla nomwail pwuhk kan pilen mesemwall kan’”. Moffat pil koasoia duwen emen ohlen Aperika me kin kilang aramas tohto wadek Rongamwahu en Luk oh kalelepek rehrail dahme re wadek. Re sapengki: “Mahsan en Koht.” Ohlo idek: “E kin lokaia?” “Ehi,” re nda, “e kin koasoiong mohngiong.”
14 Sounkawehwe poadidi kan me duwehte Moffat kin kihong mehn Aperika tohto tepin neirail pwuhk. Ahpw sounkawehwe kan kin pil kihong mehn Aperika kan kisakis ehu me kesempwal sang met—iei Paipel ni pein arail lokaia. Me pil laud sang met, Moffat kapedelong rehn mehn Tswana kan mwahr sarawio, oh e kin doadoahngki mwahr sarawio nan nah kawehwe kan koaros.c Ihme karehda, mehn Tswana kan kin kahdaneki Paipel me iei “mahsen en Siohwa.”—Melkahka 83:18.
15. Dahme karehda Paipel kin uhdahn momour rahnwet?
15 Sounkawehwe teikan nan soangsoangen wasa kan nan sampah kin pil lelohng soahngen kahpwal wette. Ekei kin pil mweidala arail mour en lellohng nan keper pwe ren kak kawehwehdi Paipel. Medemedewe duwen met: Ma Paipel mihmihte ni lokaiahn Ipru oh Krihk en mahs, e pahn sohla kadoadoahk de ni karasaras “mehla” mahsie, pwe kedekedeo aramas tohto pahn manokehla lokaia ko oh me tohto nan ekei wasa kan nan sampah sehse lokaia ko. Ahpw mendahki met, Paipel kin ni karasaras momour pwehki, me weksang pwuhk teikan, e kak ni karasaras “lokaia” ong aramas kan nan sampah pwon ni pein arail lokaia. Pwehki met, rongen Paipel kin “doadoahk rehn [irail] kan me pwoson pwuhk wet.” (1 Deselonika 2:13) Paipel en The Jerusalem Bible kin wiahda kawehwe wet: “E wiahte kehl momour ehu nanpwungamwail me kamehlele.”
Warohng Kitail en Likih
16, 17. (a) Pwe Paipel en likilik, mehn kadehde dahieu me pahn miehte lel rahnwet? (b) Kihda ehu mehn kalimeng me kin karasahda duwen Moses ah wia sounnting mehlel men en Paipel.
16 Ele ekei pahn medemedewe, ‘Paipel me likilik?’ E kin koasoia aramas kan me uhdahn mour mahso, oh wasa kan me uhdahn mie, oh wiewia kan me uhdahn wiawi?’ Ma kitail pahn likih, anahne en mie mehn kadehde me sounnting mehlel oh doadoahk keneinei kan me ntingihdi. Met kin kapwarehda ong kitail ehu kahrepe me kitail en kasawihki Paipel: Mie mehn kadehde kehlail me audepe me pwung oh likilik.
17 Sounnting mehlel kan sohte pahn ihte ntingihdi pweida mwahu oh kehl en aramas kan me re ntingih ahpw re pil pahn ntingihdi en aramas pwukat soh pweida kan oh arail luwet akan. Sounnting en Paipel kan kin kasalehda pein arail mehlel. Tehk, karasepe ehu, duwen inen me Moses kasalehda. Nanpwungen mehkan me e ni mehlel ripohtki iei pein ah soakoahiok en lokaia, me karehong en pein lemeleme me e sohte kak wia kaunen mehn Israel kan (Eksodus 4:10); oh sapwung toutou me e wiahda me irehdi ih sang en pedolong nan Sapwen Inou (Nempe 20:9-12; 27:12-14); oh salelepeklahn rie ohlo Aaron, me iangala mehn Israel sapeik kan wiahda dikedik en koupwul kohl men (Eksodus 32:1—6); oh uhwong me rie liho, Miriam, wiahda, oh kalokolok kanamenek me kohwong ih (Nempe 12:1-3, 10); oh lahlahwelahn nein rie ohl pwutak kan Nadap oh Apihu (Lipai 10:1, 2); oh kaulim oh lipahned me pein sapwellimen Koht aramas kan kalap wiahda. (Eksodus 14:11, 12 Nempe 14:1—10) Soahngen ripoht pwukat me mehlel oh inen, soh kin kasalehda me sounntingo kin nsenohki ntingihdi dahme mehlel wiawi? Pwehki sounnting en Paipel kan kin kak ripohtki sapwung en irail kan me re poakohng, oh neirail aramas kan, oh pil pein arail sapwung kan, met soh wia kahrepe mwahu en likih dahme re ntingihdi?
18. Mehn kilel dahieu kasalehda me mehkan me sounnting kan en Paipel ntingihdi me likilik?
18 Pahrekpenen sounnting kan en Paipel nting kin wia kilelpen likilikpen dahme re ntingihdi. E uhdahn kapwuriamwei me ohl 40 me ntingiki erein mpen sounpar 1,600 kin pahrekpene mouren dahme re ntingih, me pil lellahng ire kan me sohte nohn kesempwal. Ahpw, parekpenen dahme re ntingihdi sohte kin wiawihda ni ahl ehu me aramas en lemeleme me irail sounnting kan kin pilanihpene met ni rir. Me weksang met, sansal me sohte pilahn en nting parekpene nan ekei soahngen ire kan; pak tohto re kin depweikihla ahr pahrekpene.
19. Iaduwen en Sises kolokoldi me kileledi nan pwuhk en Rongamwahu kan kin kasalehda duwen Rongamwahu pwukat ahr kin parekpene ni soh pilanepen dahme re pahn ntingihdi?
19 Pwehn karasahda met, tehk duwen dahme wiawi ni pwong me Sises kolokoldi. Sounnting en pwuhk en Rongamwahu pahmen ko koaros ntingihdi me emen sang nanpwungen tohnpadahk ko usada nah kedlahso oh lopukihsang salengen nein samworo lapalap nah laduwo. Ahpw, Luk kelehpw, me padahkihong kitail me Sises “doahkehte salengen ohlo, kamwahwiha1a.” (Luk 22:51) Ahpw kaidehn ih met me kitail pahn kasik sang rehn sounnting men me pil adaneki “kompoakepatail toahkte?” (Kolose 4:14) Rongamwahu en Sohn padahkihong kitail me sang nanpwungen tohnpadahk kan koaros me mihmi wasao, tohnpadahko me usada kedlahso iei Piter—ire mehlel ehu me sohte kapwuriamwei pwehki Piter kin kalap lamalam oh mwekid karuwaru. (Sohn 18:10; pil tehk Madiu 16:22, 23 oh Sohn 21:7, 8.) Sohn pil ripohtki ire ehu me sohte mwomwen kesempwal: “Eden ladu menet, Malkus.” Dahme karehda Sohn kelehpw me ripohtki eden ohlo? Kahrepeo kin kohsang ire ehu me sansalda mwotomwot nan nein Sohn Rongamwahuwo kelepw—“Samworo Lapalapo” ese Sohn. Tohnimwen samworo lapalapo pil ese Sohn; ladu kan tuhwongehr ih, oh e pil tuhwongehr ladu ko.d (Sohn 18:10, 15, 16) Eri, ihme e konehngki, Sohn en kasalehda eden ohlo me salengeo lopsang, ahpw sounnting en Rongamwahu teikan, me sehse ohlo, sohte ntingihdi eden ohlo. Pahrekpenen iretik pwukat koaros me inenen kapwuriamwei, ahpw sansal me re sohte pilahnipene. Tohto soahngen karasaras kan me duwehte met nan Paipel pwon.
20. Dahme aramas mohngiong mehlel kan anahne ese duwen Paipel?
20 Eri kitail kak likih Paipel? Uhdahn! Mehlel en sounnting kan en Paipel oh pahrekpenen dahme re ntingihdi kin kasalehda mehlel en audepe. Aramas mohngiong mehlel kan anahne en wehwehki me re kak likih Paipel, pwehki met iei Mahsan sarawi en “Siohwa Koht en mehlel.” (Melkahka 31:5) Mie kahrepe teikan me Paipel kin wia pwuhk ehu ong aramas koaros, duwen me artikel en mwuri pahn kasalehda.
[Nting tikitik kan me mi pah]
a Poahsoanda pohn nempe me United Bible Societies ntingihda.
b Erein ah seldi keriau nan Rom, Pohl pekih rehn Timoty en wahdo “pwuhk ko, ahpw keieu kesempwal en wahdo pwuhk kan me wiawihkihda kilin sihpw.” (2 Timoty 4:13) Ele Pohl kin pekipekih kisehn Pali Nting Sarawi en Ipru kan pwehn kak onopki nin doken ah sensel nan imweteng. Lepin lokaia ko “ahpw keieu kesempwal pwuhk kan me wiawihkihda kilin sihpw” kin kasalehda me doarepwe limilim kan me wiawihkihda papyrus oh ekei me wiawihkihda kilin mahn kin iang met.
c Nan 1838, Moffat kanekehla kawehwe ehu Pali Nting Sarawi en Krihk. Sang ni sawas en emen ienge tohndoadoahk, e kanekehla kawehwe Pali Nting Sarawi en Ipru nan 1857.
d En Sohn wehwehki samworo lapalapo oh tohnimweo kin pil sansal nan iretikitik kan en mwuri. Ni ahnsou me nein samworo lapalap emen ladu tohrohr kadipehki Piter me ih emen tohnpadahk kan en Sises, Sohn kawehwehda me ladu menet iei “kisehn peneinei en ohlo me Piter lopuksang salenge.”—Sohn 18:26.
Iaduwen Komw Pahn Sapeng?
◻ Dahme karehda kitail en kasik me Paipel iei pwuhk me pahn keieu kohpeseng tohto nan sampah?
◻ Ia mehn kadehde me Paipel kin nekinekdi ni ahl me pwungiong tepin nting kan en Paipel?
◻ Mehn koarompwa dahkei kin lellohng irail ko me kin kawehwe Paipel ong ni ehu lokoia tohror?
◻ Kilel dahkei me kasalehda me nting kan en Paipel me likilik?