Komw Pedolongehr Oh Kommoaldi Rehn Koht?
“Pwe mehmen me pahn pedolong oh kommoaldi rehn Koht, pahn kommoalsang pein eh doadoahk.”—IPRU 4:10.
1. Dahme kahrehda kitail kin inengieng kommoal?
KOMMOAL. Ia uwen met wia lepin lokaia ehu me kansenamwahu oh kaselel! Momour nan sampah en ahnsouwet me kin mwekimwekid mwadang oh pingiping, pali moron en kitail pahn pwungki en ekis kommoal. Pwulopwul de mah, pwopwoud de kiripw, kitail kin pwunodada oh pwangada pwehki mour en ehuehu rahn. Ong irail ko me luwet ni paliwar de soumwahu, mour en ehuehu rahn kin apwal ong irail. Nin duwen me Pwuhk Sarawi mahsanih, “audepen lahng oh sampah koaros kin weiweirek, rasehng medek en neitik, lao lel ahnsou wet.” (Rom 8:22) Aramas emen me kin komkommoal sohte kin wehwehki me e dangahnga. Kommoal iei ehu anahn en aramas me kitail anahne kaitarala.
2. Sangete iahd me Siohwa ketin komkommoal?
2 Pein Siohwa Koht kin ketin kommoal. Nan pwuhk en Senesis, kitail wadek: “Eri, wiepen sampah oh pahnlahng oh audepara kan koaros ahpw imwisekla. Koht eri ketin kaimwisekala sapwellime doadoahk me e ketin wiewia kohdo, oh ketin kommoaldi ni keisuhwen rahn.” Ni ahl tohrohr ehu, Siohwa kin ketin kesempwalki “keisuhwen rahn,” pwehki nting sarawio pousehla mahsanih: “E ahpw ketin kupwuramwahwih keisuhwen rahn, oh ketin kasarawihala pwe en wiahla rahn sarawi ehu.”—Senesis 2:1-3.
Koht Ketin Kommoaldihsang Sapwellime Doadoahk
3. Ia ekei kahrepe kan me kaidehn ihme kahrehda Koht ketin kommoaldihsang sapwellime doadoahk?
3 Dahme kahrehda Koht kommoaldi ni “keisuhwen rahn”? Ni mehlel, e sohte ketin kommoaldi pwehki e ngirala. Siohwa sapwellimanki “manaman lapalap” oh “sohte mwahn kin ngirala de luwetala.” (Aiseia 40:26, 28) Koht pil sohte ketin kommoaldi pwehki e anahne ekis kommoaldihsang sapwellime doadoahk de wawaila nan sapwellime doadoahk, pwehki Sises padahkiohng kitail: “Semei kin ketin doadoahk ahnsou koaros, oh pil ngehi, I uhdahn pahn doadoahk.” (Sohn 5:17) “Ngehn ehu Koht” oh e sohte ketin irairkihdi wekidekla kan nan paliwar oh anahn kan en paliwar.—Sohn 4:24.
4. Ni ahl dahieu “keisuhwen rahn” weksang ‘rahn’ en kapikipik weneuwo mwowe?
4 Iaduwen atail kak dehdehkihla kahrepen Koht kommoaldi ni “keisuhwen rahn”? Ni atail pahn tehk me, mendahki Koht inenen kupwurperenkihda dahme e ketin wiahda erein ahnsou reirei en ‘rahn’ en kapikipik weneuwo mwowe, e keieu kapaiada “keisuhwen rahn” oh mahsanih me e “sarawi.” Concise Oxford Dictionary kin kawehwe “sarawi” me iei “mehkot me kasarawihongete de koasoandiongete (koht emen de ong pelien kaudok).” Ihme kahrehda, en Siohwa kapaiada “keisuhwen rahn” oh mahsanih me e sarawi kin kasalehda me rahno oh sapwellime kommoal kin doakedoake sapwellime kupwur sarawi ahpw re sohte kin pidada sapwellime anahn akan. Iaduwen re kin kadoadoahkpene?
5. Dahme Koht ketin koasoanehdiehr erein ‘rahn kan’ en kapikipik weneu?
5 Erein ‘rahn kan’ en kapikipik weneu mwowe, Koht ketin wiahda oh koasoanehdi mwekimwekid oh kosonned koaros me kin kaweidih mwekid en sampah oh mehkoaros me kapilpene. Saintis kan kin ahnsouwet sukusukuhlki duwen kaselel en kapikipik pwukat. Kerenlahng ni imwin “keweneun rahn,” Koht kapikada tepin pwopwoud oh pwilikihdi ira nan “mwetuwel en Ihden, ni palimese.” Ikmwuri, Koht kasalehda sapwellime kupwur me pid peneinei en aramas oh sampah ni mahsen en kokohp pwukat: “Kumwa kaparaparala pwe kadaudokamwa kan pahn kousoanla wasa koaros nin sampah oh kaunda mehkoaros. I kihong kumwa manaman en kaunda mwahmw akan, menpihr kan oh mahn lawalo kan koaros.”—Senesis 1:28, 31; 2:8.
6. (a) Ni imwin “keweneun rahn,” ia sapwellimen Koht madamadau ong mehkan koaros me e ketin kapikada? (b) Ni ahl dahieu “keisuhwen rahn” sarawi?
6 Nindoken “keweneun rahn” en kapikipiko kerenlahngehr imwisekla, Pwuhk Sarawi padahkiohng kitail: “Koht eri inenen kupwurperenkihda wiepen nin lime pwukat koaros.” (Senesis 1:31) Koht ketin kupwurperenkihda mehkoaros me e ketin kapikada. Ihme e kommoaldihsang, de uhdisang, kalaude doadoahk en kapikipik me pid sampah. Ahpw, mendahki mwetuwel en paradaiso me unsek oh lingan ahnsouwo, e mihte nan kisin wasa kis, oh aramas riemente me mihmi pohn sampah. E pahn anahne ahnsou reirei pwe sampah oh peneinei en aramas en lelohng irairo me Koht kupwurki. Pwehki kahrepe wet, e pilada “keisuhwen rahn” pwehn mweidohng mehkoaros me e ketin kapikada ni ‘rahn’ weneuwo mwowe en kekeirada pahrekiong sapwellime kupwur sarawi. (Pil tehk Episos 1:11.) Nindoken “keisuhwen rahn” kereniongehr imwisekla, sampah pahn wiahla ehu paradais me pahn kipehdi wasa koaros oh peneinei en aramas unsek kan me pahn sapwenikihla kohkohlahte. (Aiseia 45:18) “Keisuhwen rahn” kin katohrohrla ong, de kasarawiohng, kadoadoahkpen oh pweidahn kupwuren Koht me pid sampah oh tohnsampah. Ni irair wet, e “sarawi.”
7. (a) Ni ahl dahieu Koht kommoal ni “keisuhwen rahn”? (b) Ia imwilahn mehkoaros ni kaimwseklahn “keisuhwen rahn”?
7 Ihme Koht ketin kommoaldihsang sapwellime doadoahk en kapikipik ni “keisuhwen rahn.” E mwomwen me e ketin uhdisang kapikipik oh mweidohng dahme e ketin koasoanehdi en pein mwekimwekidwei. E uhdahn koapworopworki me lau lel ni imwin “keisuhwen rahn,” mehkoaros pahn wiawi nin duwen me e ketin kupwurki. Mendahki ma pahn mie mehn kerempwa kan, re pahn kohsang. Tohnsampah peik koaros pahn ale kapai ni ahnsou me kupwuren Koht pahn pweida mehlel. Sohte mehkot me kak irehdi met pwehki Koht kin kapaiada “keisuhwen rahn,” oh e ketin wiahda pwehn “sarawi.” Ia uwen met e wia koapworopwor kaselel ehu ong tohnsampah peik kan!
Israel Sohte Pedolong oh Kommoaldi Rehn Koht
8. Iahd oh iaduwen mehn Israel kan tepiada kasarawih Sapad?
8 Wehin Israel kin paiekihda sapwellimen Siohwa koasoandi en doadoahk oh kommoal. Pil mwohn Koht ketikihong mehn Israel kan Kosonnedo ni Nahnahn Sainai, ki Moses, Koht padahkiohng irail: “Kumwail tamanda pwe ngehi, Kauno [“Siohwa,” New World Translation] I kihong kumwail rahnen kommoal, ihme kahrehda ni keweneun rahn I kihong kumwail mwenge me itarohng rahn riau. Koaros en mihmihte nan dewe ni keisuhwen rahn; sohte me pahn kohieila liki.” Imwilahn met iei me “aramas ako sohte kin doadoahngki ni keisuhwen rahn.”—Eksodus 16:22-30.
9. Dahme kahrehda kosonned en Sapado kin ni mehlel wia wekidekla kaperen ehu ong mehn Israel kan?
9 Koasoandi wet kin wia mehkot kapw ong mehn Israel kan, me ahpwtehn saledeksang kalidu nan Isip. Mendahki mehn Isip kan oh mehteikan kin wadengki ahnsou me reireiki sang rahn limau lel rahn eisek, ele re sohte kin mweidohng mehn Israel kan me kaliduhla ehu rahn en kommoal. (Pil tehk Eksodus 5:1-9.) Ihme e pwung en koasoia me mehn Israel kan perenkihda wekidekla wet. Ren dehr kilangwohng koasoandi en Sapad me e wia katoutou ehu de e irehdi irail, ahpw ren perenki idawehn koasoandi wet. Ni mehlel, Koht mwuri padahkiohng irail me Sapado pahn wia mehn katamanpen arail sensal nan Isip oh ah ketin kapitirailla.—Deuderonomi 5:15.
10, 11. (a) Ma mehn Israel kan peik, dahme re pahn kilikilangwohng pwehn paiekihda? (b) Dahme kahrehda mehn Israel kan sohte pedolong oh kommoaldi rehn Koht?
10 Ma mehn Israel kan me iang Moses pidoi sang nan Isip peik, re pahn ahneki kapai en pedolong nan “sahpw kaselel oh pwelmwahu ehu, sahpw ehu me reken mwenge oh kepwe.” (Eksodus 3:8) Wasao re pahn paiekihda kommoal mehlel, kaidehn ni rahn en Sapadte, ahpw erein arail mour. (Deuderonomi 12:9, 10) Ahpw, kaidehn ih met me wiawi. Me pid irail, wahnpoaron Pohl ntingihdi: “Eri, ihs me rongehr kapitien Koht ahpw pelianda? Iei aramas ako koaros me Moses kahluwahieisang Isip. Ihs me Koht engiengda pah erein sounpar paheisek? E ketin engiengda pahn aramas ako me wiadahr dihp, irail ko me melahr nan sapwtehn. Ahnsou me Koht ketin wiadahr sapwellime inou teng me, ‘Re sohte mwahn pahn pedolong nan sahpwo me I pahn kakommoaleiraildi loale,’—ihs me e mahmahsaniheki met? E mahmahseniheki irail ko me pelianda Koht. Eri, kitail kilangehr duwen ar sohte kak pedolong nan sahpwo pwehki ar seupwoson.”—Ipru 3:16-19.
11 Ia uwen e wia mehn kasukuhl kehlail ehu ong kitail! Pwehki arail seupwoson Siohwa, diho sohte koanoahdi inouwo me e ketin inoukiohng irail. Ahpw, re mehla nan sapwtehn. Re sohte pohnese me, nin duwen kadaudok kan en Eipraam, re pidada kupwuren Koht en kihda kapai kan ong wehi kan koaros en sampah. (Senesis 17:7, 8; 22:18) Re sohte wia kupwuren Koht, pwe re kedirepwkihla arail wiewiahn sampah oh arail ineng roporop kan. Kitail en dehpa pwupwudiohng nan soahngen mour wet!—1 Korint 10:6, 10.
Ehu Kommoal me Luhluhwe
12. Koapworopwor dahieu mihmihete ong Kristian kan nan keieun senturi, oh iaduwen re kak koanoahdi met?
12 Mwurin ahn Pohl kasalehda kahrepen mehn Israel kan ahr sohte pedolong ong nan ahr Koht irair en kommoal pwehki arail seupwoson, Pohl kihda mehn kaweid ong ienge me pwoson kan. Nin duwen me sansalda nan Ipru 4:1-5, e kamehleleiong irail me “sapwellimen Koht inou ahpw lelohng kitail, pwe kitail en kak pedolong oh kommoaldi reh.” Pohl kangoangehkin irail en kasalehda pwoson “rongamwahuwo,” pwehki “kitail kan me pwoson, kitail pahn pedolong oh kommoaldi reh.” Pwehki Kosonnedo kohsangehr pwehki meirong tomw en Sises, wasaht Pohl sohte kin koasoakoasoia kommoaldi sang doadoahk me rahn en Sapado kin wahdo. (Kolose 2:13, 14) Ni ah wadekada nan Senesis 2:2 oh Melkahka 95:11, Pohl kin kangoangehki Kristian mehn Ipru kan en pedolong oh kommoaldi rehn Koht.
13. Ni ah wadekada Melkahka 95, dahme kahrehda Pohl koasoiahda lepin lokaiao “rahnwet”?
13 Arail kak pedolong oh kommoaldi rehn Koht pahn wia “rongamwahu” ong Kristian mehn Ipru kan, duwehte kommoal en Sapad kin wia “rongamwahu” ong mehn Israel kan en mahs. Ihme kahrehda, Pohl kangoangehki ienge me pwoson kan en dehr wiahda soahngen sapwungohte me mehn Israel kan wiahda nan sapwtehn. Ni ah wadekada ireo me met wiahla Melkahka 95:7, 8, e koasoiahda lepin lokaiao “rahnwet,” mendahki Koht ketin kommoaldisangehr doadoahk en kapikipik ahnsou wereilahr. (Ipru 4:6, 7) Ire dahieu me Pohl men kasalehda? Iei me “keisuhwen rahn,” me Koht ketin katohrohrla pwehn mweidohng sapwellime kupwure me pid sampah oh tohnsampah en pweida douluhl, saikinte uhdi. Ihme kahrehda, e karuwaru ong ienge Kristian kan en doadoahk pahrekiong kupwuren Koht ahpw ren dehr nohn kedirepwkihla doadoahk roporop kan. E pil pwurehng kapwurehieng kaweido: “Kumwail dehr keptakaila.”
14. Iaduwen Pohl kasalehda me sapwellimen Koht “kommoal” saikinte uhdi?
14 Patohngete met, Pohl kasalehda me “kommoal” me inoupe wiawihda sohte kin wehwehki me re ihte pahn kousoan nan Sapwen Inou pahn kaundahn Sosua. (Sosua 21:44) Pohl mahsanih: “Ma Sosua kahluwalahngehr aramas ako re en kommoaldi nin duwen me Koht ketin inoukidahr, Pwuhk Sarawi sohte pahn mahsanih mwuhr duwen ehu rahn tohrohr.” Pwehki met, Pohl kapataiong: “Ahpw nin duwen met, rahnen kommoal ehu pahn pil mie rehn sapwellimen Koht aramas akan.” (Ipru 4:8, 9) Dahkot “kommoal en sapad”?
Pedolong oh Kommoaldi Rehn Koht
15, 16. (a) Ia kesempwalpen lepin lokaiao “kommoal en sapad”? (b) Ia wehwehn en ‘kommoalasang pein eh doadoahk’?
15 Lepin lokaiao “kommoal en sapad” kin kawehwehsang lepin lokaiahn Krihk me wehwehki “sapad.” (Kingdom Interlinear) Professor William Lane koasoia: “Wehwe tohrohr en lepin lokaia wet kohsang kaweid en Sapad me kekeirada nan pelien lamalam en Suhs me poahsoanda pohn Eksodus 20:8-10, wasa me e kasalehda me kommoal oh kaping kin kadoadoahkpene . . . [E] kin kasalehda duwen irair tohrohr en wiewia kaperen oh peren, me kin kasansalda limpoak oh kaping ong Koht.” Eri, ihme kommoalo me Koht inoukihda kaidehn ihte en saledeksang doadoahk. E kin wia wekidekla ehu sang doadoahk me kapwang, soh katepe ong papah kaperen me kin kawahuwih Koht.
16 Met kin sansaldasang ni en Pohl mahsen kan en mwuri: “Pwe mehmen me pahn pedolong oh kommoaldi rehn Koht, pahn kommoalasang pein eh doadoahk, duwehte Koht eh kommoalasang sapwellime doadoahk.” (Ipru 4:10) Koht sohte ketin kommoaldi ni keisuhwen rahn en kapikipik pwehki e ngirala. Ahpw e ketin uhdisang sapwellime doadoahk en kapikada mehkan nan sampah pwehn mweidohng wiepen nin lime pwukat en kekeirada oh linganla unsek, ong mehn kapinga ih oh kawahuwih ih. Nin duwen kisehn sapwellimen Koht kapikipik kan, kitail pil iang kaunopohng nan koasoandio. Kitail anahne en ‘kommoalasang pein atail doadoahk,’ met me wehwehki, kitail en uhdisang nannantiong en kopwung pein kitail mwohn Koht pwehn song en alehda komour. Ahpw, kitail en ahneki pwoson me atail komour kin poahsoanda pohn meirong tomw en Sises Krais, oh pwehki tomw wet soahng koaros pahn pil pwurehng wisikpene pwehn pahrekiong kupwuren Koht.—Episos 1:8-14; Kolose 1:19, 20.
Mahsen En Koht Me Manaman
17. Elen mour dahieu me mehn Israel en uduk kan kin raparapahki me kitail anahne liksang?
17 Mehn Israel kan sohte pedolong oh kommoaldi rehn Koht nin duwen me e ketin inoukihda pwehki arail sapeik oh seupwoson. Imwilahn met, Pohl kangoangehki Kristian mehn Ipru kan: “Eri, kitail nantihong uwen atail kak pwe kitail en iang pedolong oh kommoaldi rehn Koht oh dehr alasang irail kan me sohte iang pedolong pwehki ar sapeik.” (Ipru 4:11) Pali moron en mehn Suhs kan nan keieu senturi sohte kin pwoson Sises, oh me tohto rehrail alehdi kalokolok laud ni ahnsou me koasoandi en mehn Suhs imwisekla nan pahr 70 C.E. Ia uwen kesempwal me kitail en pwoson sapwellimen Koht mahsen en inou rahnwet!
18. (a) Ia kahrepe kan me Pohl kihda me kitail en kasalehda pwoson mahsan en Koht? (b) Iaduwen mahsen en Koht kin “keng sang kedlahs au riau”?
18 Kitail ahneki kahrepe mwahu kan en pwoson sapwellimen Siohwa mahsen. Pohl ntingihdi: “Mahsen en Koht wie momour oh manaman, e keng sang kedlahs me au riau. E kin lellong loalen aramas lel wasa keieu rir, wasa me mour oh ngehn kin tuhpene ie, wasa me kakon oh sahl akan kin tuhpene ie. E kin kadeikada ineng oh lamalam en nan kapehd en aramas.” (Ipru 4:12) Ehi, mahsen en Koht, de sapwellime rohng, me “keng sang kedlahs au riau.” Kristian mehn Ipru kan anahne en tamataman dahme wiawihong arail pahpa kahlap akan. Ni arail pohnsowehla sapwellimen Siohwa kadeik me re pahn mehla nan sapwtehn, re song en pedolong nan Sapwen Inou. Ahpw Moses kaweidkin irail: “Ni amwail pahn mahweniong mehn Amalek kan oh mehn Kenan kan, kumwail uhdahn pahn kamakamala.” Ni ahnsou me mehn Israel kan keptakailahte kohkohwei, “mehn Amalek oh Kenan ahpw kohiei mahweniong irail oh kaloweiraildi, re ahpw pil pwakih irail lao lel Orma.” (Nempe 14:39-45) Mahsen en Siohwa me keng sang kedlahs au riau, oh mehmen me kin pein nsenkihda pwehn pohnsowehla met uhdahn pahn dolung imwila suwed en met.—Kalesia 6:7-9.
19. Ia uwen manaman en mahsen en Koht ah kin ‘lellong loalen aramas,’ oh dahme kahrehda kitail en pohnese atail en wehkadahng Koht atail wiewia kan?
19 Ia uwen manaman en sapwellimen Koht mahsen ah kin “lellong loalen aramas lel wasa keieu rir, wasa me mour oh ngehn kin tuhpene ie, wasa me kakon oh sahl akan kin tuhpene ie”! E kin pwardihla lellong nan madamadau oh poahsoan en mwekid en aramas men, oh ni karasaras, e kin duwehte ah leldihla nan wih me mihmi nan werengen tih kan! Mendahki mehn Israel kan me saledek sang kaliduh pahn mehn Isip kan pwungki en kapwaiada Kosonnedo, Siohwa mwahngih me sang nan mohngiongarail re sohte kalahnganki sapwellime koasoandi kan oh kosonned kan. (Melkahka 95:7-11) Re sohte wia kupwure, ahpw re kin nsenohkihte kaitarala arail ineng en uduk kan. Ihme kahrehda, re sohte pedolong oh kommoaldi rehn Koht nin duwen me e ketin inoukihda ahpw re mehla nan sapwtehn. Kitail anahne peikiong mehn kasukuhl wet, pwehki “sohte mehkot me kak rirsang silangin Koht. Mehkoaros nanleng oh sampah pokon kin sansal oh dehde mwohn silangi. Eri, kitail koaruhsie pahn wehkadahng ih atail wiewia kan.” (Ipru 4:13) Ihme kitail en kapwaiada atail inou ong Siohwa oh dehr “kesehla atail pwoson, ahpw lekdekla.”—Ipru 10:39.
20. Dahme mihmihte mwowe, oh dahme kitail en wia ahnsouwet pwehn pedolong oh kommoaldi rehn Koht?
20 Mendahki “keisuhwen rahn”—sapwellimen Koht rahn en kommoal—saikinte uhdi, e kin ketin pehmtikiohng pweidahn sapwellime kupwur me pid sampah oh tohnsampah. Ni ahnsou keren, Nanmwarki Mesaia, Sises Krais, pahn ketin kasohrasang pohn sampah irail kan koaros me kin uhwong kupwuren Koht, iangahki Sehdan me Tepil. Erein Kaundahn Pahr Kid en Krais, Sises oh ienge kaun 144,000 kan pahn kapwurela sampah oh tohnsampah ong nan irairo me Koht ketin kupwurki. (Kaudiahl 14:1; 20:1-6) Met iei ahnsou me kitail en kadehdehda me atail mour kin poahsoanda pohn kupwuren Siohwa Koht. Kitail en dehr kin raparapahki en kopwung pein kitail mwohn Koht oh kalaudehla pein atail peren kan, ahpw met iei ahnsou me kitail en ‘kommoalasang pein atail doadoahk’ oh ki mohngiong unsek papah mehkan me pid Wehio. Ni atail wia met oh kolokolte atail lelepek ong Samatail nanleng, Siohwa, kitail pahn ahnekihla kapai en paiekihda kating kan en sapwellimen Koht kommoal ahnsouwet oh ahnsou kohkohlahte.
Komw Kak Kawehwehda?
◻ Ia kahrepen Koht ketin kommoaldi ni “keisuhwen rahn”?
◻ Kommoal dahieu mehn Israel kan kak paiekihda, ahpw dahme kahrehda re sohte pedolong oh kommoaldi loale?
◻ Dahme kitail anahne wia pwe kitail en kak pedolong oh kommoaldi rehn Koht?
◻ Iaduwen mahsen en Koht kin momour, oh manaman, oh keng sang kedlahs me au riau?
[Kilel nan pali 14]
Mehn Israel kan kapwaiada Sapado, ahpw re sohte pedolong oh kommoaldi rehn Koht. Komw wehwehki ia kahrepe?