Pelien Kaudok Koaros Kin Kaperenda Koht?
Komw lemeleme me pelien kaudok koaros kin kaperenda Koht? Ele soangen kaudok kan me ke ese kin kangoangekin aramas kan en tiahk mwahu ihte ong ahnsou kei. Ahpw met itar en kaperenda Koht?
EKEI kin inda, ‘Ihte en mehlel nan amw kaudek, eri Koht pahn kupwurki. Pelien kaudek koaros mwahu.’ Karaspe ehu, pelien lamalam en Bahai ahneki lamalam wet me karehda re kin alehda kaudek laud duwau en sampah. Pelien lamalam wet kin inda me kaudek en sampah kan tepisang rehn Koht oh kin wia kisehn kaudek mehlel tehieu. Iaduwen met kak mehlel?
Pil ehu, komw pahn pil wahponki iaduwen kaudek ehu kak kaperenda Koht ma e kin kangoangeki towe kan en pwilikihdiong engin kahs poisin kan nan wasa me aramas kin pokonie, pwehn kak kemehla aramas tohto. Ih met me ehu pelien kaudek wia nan Sapahn. De Koht kin perenki kaudek ehu me kin karehong towe kan en pein kemehla irail? Sounpar kei samwalaro, e wiawihong tohn kaudek kan Jim Jones.
Kilanglahng sounpar kan mwowe, ele kitail kak kalelepek, Pelien kaudek kan kaperenda Koht ni arail kin wiahda mahwin kan, duwehte me wiawi nan mahwin me adaneki Mahwin en Sounpar Silisek, me wiawi sang 1618-1648? Nin duwen me The Universal History of the World kosoia, me mahwin en lamalam kan nanpwungen Kadolik oh Prohs iei “mahwin me keiou suwed nan poadoapoad en Iurop.”
Mahwin en Crusades sang nan senturi 11 lel 13 pil imwikihla kakerehdi inta. Karaspe ehu, nan keioun Crusadeo, irail ko me dene irail Kristian kei kemehla mehn Muslim kan oh mehn Suhs kan me kin kouson nan Serusalem.
Pil tehk, dahme wiawi erein mahwin me adaneki Inquisition, me tepida nan senturi 13 oh imwikihla erein sounpar 600. Me kid kei ale kamakam oh isihla sang ni ruwes en kaun en lamalam kan. Nan nah pwuhko me adaneki Vicars of Christ—The Dark Side of the Papacy, Peter De Rosa kosoia: “Ni mwaren pope, [irail inquisitor kan] me pwukoahki wiewia lemei oh kawehla tiak en aramas marain nan poadoapoad en mouren [aramas].” Me pid duwen inquisitor menet Torquemada en Spain, De Rosa kosoia: “E idihdda nan 1483, oh e kaunda ni lemei erein sounpar eisek limau. Aramas kan me e kemehla mihmi ni uwen aramas 114,000 oh me 10,220 sang nanpwungarail isihsla.”
Mehlel, kaiden kaudek kan en Kristiandom kelepw me pwukoahki dipkihda inta. Nan nah pwuhko Pensees, sounpadahk en Prans Blaise Pascal kosoia: “Aramas inenin kin deila oh perenki wiahda soang suwed kan ma re kin kamehlele met kin utungada pelien lamalam.”
Sansalkihda Wahrail
Sang ni lamalam en Koht, pwe kaudek ehu en pwungla mwohwe sohte kin poahsonkihda ire ehute. Pwe kaudek ehu en kak pwungla, eh padahk kan oh wiewia kan anahne parekiong sapwelime Mahsan inting, Paipel. (Melkahka 119:160; Sohn 17:17) Wahn kaudek me Koht kin pwungki anahne parekiong kosonned en Siohwa Koht.
Nan ah padahk pohn Dohlo, Sises Krais kasalehda me pahn mie soukohp likamw kan me pahn kose me dene re kin wia wiliepen Koht. Sises mahsanih: “Kumwail kalekeikumwailsang soukohp likamw akan, me kin pwarodohng kumwail ni mwomwen sihpw, a loalarail re uhdahn rasehng kidien wel kan. Kumwail pahn esehkin irail arail wiewia. Pwe dah? Kumwail kak dolungasang wahn wain ni dihpw teketek, de kehngid ni tuhke leles? Tuhke mwahu kin wa mwahu, a tuhke sakanakan kin wa suwed. Tuhke mwahu sohte kin kak wa suwed, oh tuhke sakanakan sohte kak wa mwahu. Tuhke pwoaht me sohte kin wa mwahu kin paldi oh lekdekiong nan kisiniei. Eri, kumwail pahn esehki soukohp likamw akan mwomwen ar wiewia kan.” (Madiu 7:15-20) Mahsan pwukat kasalehda me kitail anahne pere kitail ni pali ngehn. Ele kitail pahn lemeleme me kaun en lamalam men de pwihn ehu kin pwung mwohn Koht oh Krais, ahpw e kak soh.
Anahnepen en Kanaiong
Mendahki ma pelien lamalam ehu kin kose me dene Koht kin pwungkin irail oh eh sounpadahk kan kin wadek iren Paipel kan, met sohte wehwehki me iei soangen kaudek me Koht kin pwungki. Eh kaun akan ele pahn wia mehkan me kapwuriamwei me mwomwen me Koht kin doadoahngkin irail. Ahpw mendahki met, kaudeko pahn likamwte, ni ah sohte kapwarehda wah kan me pwung mwohn Koht. Samworoun wunahni en Isip kan ni mwein Moses kin kak wia soang kapwuriamwei kan, ahpw ni mehlel Koht sohte kin pwungkin irail.—Eksodus 7:8-22.
Nan rahnwet me duwehte mahs, pelien lamalam tohto kin doadoahngki lamalam oh padahk en aramas ahpw sohte kin peikiong dahme Koht kin kupwurki me iei padahk mehlel. Ihme e keiou konehng, penew en Paipel: “Eri, kumwail kanahieng pwe emen de pitihkinkumwaildi loalokong widing mwahl en aramas akan, me re kin alehdi sang ni padahk kodoudou en mehn kawa ko, oh sang rehn ngehn suwed akan me kin kakaun wasa nin sampah, a kaiden sang rehn Krais.”—Kolose 2:8.
Mwurin ah kosoia duwen wah mwahu oh wah suwed, Sises mahsanih: “Kaidehn aramas koaros me kin likwerih ie ndinda, ‘Maing ei Kaun, Maing ei Kaun,’ me pahn pedolong nan Wehin Koht, pwe irail kan me kin kapwaiada kupwur en Semei me ketiket nanleng. Ni Rahnen Kadeiko eh pahn leldo, me tohto pahn ndahng ie, ‘Maing at Kaun, Maing at Kaun! Se kohpadahr ni mwaromwi; ni mwaromwi se kausekihsangehr tepil kan, oh se wiadahr manaman tohto!’ A ngehi I ahpw pahn ndahng irail, ‘I sohte mwahn esei kumwail. Kumwail kohkohweisang ie, pwe I sehsei kumwail, kumwail me mouren tiahk suwed kan!’—Madiu 7:21-23.
Kasawih Wah kan
Eri, e sansal me, e kesemwpwal en kilang wahn pelien lamalam kan mwohn atail kak inda me e pwung mwohn Koht. Karaspe ehu, pelien lamalam wet kin iang pidada pelien politic? Eri tehk mahsan pwukat, me kileledi nan Seims 4:4: “Mehmen me kin inengieng kompoakepahnki sampah wet, iei ih imwintihtien Koht.” Pil ehu, Sises kosoiahki sapwelime werek mehlel kan: “Duwehte ngehi me kaiden kisehn sampah, pil ih duwen irail, kaiden irail kisehn sampah.” (Sohn 17:16) Kaudek me pwung mwohn silangen Koht sohte kin iang pidada politic en sampah wet, me “kin mihmi pahn manaman en me suwedo,” ngehn soh sansal Setan me Tepel. (1 Sohn 5:19) Ahpw, kaudek me Koht kin pwungki kin lelepek utung sapwelime Wehi pahn kaundahn Sises Krais oh kin kalohki rongamwahuwo me pid koperment en nanleng.—Mark 13:10.
Pelien kaudek ehu kin pwung mwohn Koht ma e kin utungada sapeikiong kaundahn aramas? Pasepengo me sansal ma kitail kin kapwaiada kaweid en Pohl: “Eri, katamanki omw kohwa aramas akan re en dukiong arail kaun akan oh soumas akan, re en peikiong irail, oh kapwaiada soahng koaros me mwahu.” (Taitus 3:1) Ni mehlel, Sises kasalehda me nah werek kan anahne “kihong Sisar me uhdahn en Sisar, a ong Koht me uhdahn sapwelimen Koht.”—Mark 12:17.
Iaduwen ma kaudek ehu kin kangoangehkin towe kan en iang mahwinki wehi kan. 1 Piter 3:11 kangoangehkin kitail en “wia dahme mwahu” oh en “rapahki popohl ni eh kehl unsek.” Iaduwen kaudek ehu kak kaperenda Koht ma towe kan kin men kemehla tohn arail kaudek en ehu wei tohror nan mahwin? Tohn kaudek me Koht kin kupwurki kin sansalkihda sapwelime irair keiou kesemwpwal—limpoak. Oh Sises mahsanih: “Pwe ihme aramas koaros pahn esehki me kumwail nei tohnpadahk, ma kumwail pahn limpoakpene.” (Sohn 13:35) Limpoak wet weksang doulul kailok me kin mih nan mahwin kan en wehi kan.
Kaudek mehlel kin wekidala aramas kan me men mahwin en wiahla irail kan me kin poakohng popohl. Met kokohpadahr nan mahsan pwukat: “Eri, re pahn wekidohng neirail kedlahs akan ong ni mehn deipwel, oh neirail ketieu kan ong ni naipokos. Sohte ehu wehi pahn pwurehng pelianda ehu wehi, de pil kaunopada nair sounpei kan ong mahwin.” (Aiseia 2:4) Re sohte kin kapwiliwei lokaiahn kailok, ahpw irail ko me kin wia kaudek mehlel kin peikiong kehkehlik wet: “Ke pahn poakohng mehn mpomw duwen omw kin poakohng pein uhk.”—Madiu 22:39.
Irail ko me kin kaudek mehlel kin nantiong mourki kosonned ile kan en Siohwa Koht, ni arail kin sohte men alehda mour samin kan. Mahsan en Koht kosoia: “Kumwail sehse me aramas suwed kan sohte pahn iang sohsohki Weihn Koht? Kumwail dehr nan kapehd rotorot, pwe me kin nenek kan, me kin pwongih dikedik en eni kan, me kamwahl akan, me wia dipen Sodom kan, me lipirap akan, me noahroke kepwe kan, me kamomsakau kan, me karaunlikamw kan, oh me loallap suwed kan, re sohte pahn iang sohsohki Wehin Koht. Eri, ekei kumwail iang mihmi ni soangen aramas pwukat mahso, ahpw met kumwail mwakelekelsangehr dihp, oh kasarawihongehr Koht, oh pwunglahr rehn Koht ni mwaren atail Kaun Sises Krais oh ni Ngenen atail Koht.”—1 Korint 6:9-11.
Ahnsoun Wiahda Koasoandi Pwung
E kesemwpwal en kak kasawihada wekpeseng en kaudek likamw oh kaudek mehlel. Nan Paipel pwuhk en Kaudial, minimin en kaudek likamw koaros kin sansalda me iei “Papilon Lapalap,” emen lih en kamwahl ni karasaras me “nanmwarki kan en sampah kin nenekiong.” Lih menet dipkihda inta oh kin kolokol kep kohl ehu me “diren soang kasaut kan oh me samin kan en ah nenek.” (Kaudial 17:1-6) Sohte mehkot reh me Koht kin pwungki.
Met iei ahnsoun wiahda koasoandi me pwung. Ong irail me mehlel kan me mihmihte nan Papilon Lapalap, atail Sounkapikada limpoak kadarwei likwer wet: “Kumwail, nei aramas akan, kumwail tang! Kumwail tangasang! Kumwail dehr iang wia dipe kan, pwe kumwail en dehr iang lokolongki!”—Kaudial 18:4.
Ma komw men iang kaudek me kin kaperenda Koht, ke soh esehla Sounkadehde kan en Siohwa? Kasawih nomw Paipel oh kilang ma padahk kan en Sounkadehde kan kin pwungiong Mahsan en Koht. Kasawih pwehn diarada ma arail kaudek kin kapwarehda soangen wah kan en kaudek mehlel. Ma ke diarada me met ehi, ke diaradahr kaudeko me kin kaperenda Koht.
[Kilel nan pali 4]
Aramas kid kei kamakamla nan mahwin en Inquisition
[Kilel nan pali 5]
Mahwin en Crusade imwikihla kakerehdi inta
[Kilel nan pali 6]
Kaudek mehlel kin sansalkihda ah wah mwahu
[Credit Line]
Cover: Garo Nalbandian