Ke Anahne Kang Pwuh?
POHN ehu ahl nan Palieir en Eisia, aramas mas kadek men alu oh sirei, kapwarehda ngih roang oh pilen ewe ko weitahta duwehte nta. Ih eri kandipihki pohn ahlo kendip en pwuh me ke sohte men kilang. Ei, e wie kangkang pwuh.
Sang Palimesehn Aperika, Pakistan, India oh lella sahpw kan me mi nanpwungen palieir oh palimese en Eisia lel Papua New Guinea oh Micronesia, uwen tohtohn aramas me kin kang pwuh kin lel rar pak epwiki kei de mpen persent 10 en tohnsampah. Soun netiki pwuh kan kin pwilikihdi arail tehpel kan wasahn netinet kan pwehn netiki pwuh oh ekei pak re kin wahda neirail seri kan. Ekei soun netiki pwuh kan kin doadoahngki dengki me adaneki neon oh serepein kan me kin likou mwotomwot de likouda ni mwohmw ehu me kin kahrehda aramas ren men pwain pwuh rehrail.
Nan sampah pwon, netin pwuh kin wiahda tala lik kei nan ehuehu pahr. Eri, dahkot pwuh? Dahme kahrehda aramas tohto kin kangki pwuh? Ia duwen tiahk en kang pwuh eh kin kauwehla roson mwahu? Dahme Paipel kin padahngki duwen tiahk wet? Oh ia duwen irail kan me kin kang pwuh arail kak uhdihsang tiahk wet?
Dahkot Pwuh?
Pwuh me aramas koaros ese iei wahn soangen tuhke me adaneki Areca me kin dierek nan sahpw kan nan Pacific oh sahpw kan me mi nanpwungen palieir oh palimese en Eisia. Irail kan me kin kang pwuh kin kihong pweht nan pwuho oh kidimkihla kapwoi. Pwehto kin sewese kisin mehkot kis nan pwuho en kahrehiong me kang pwuho en mwahuki mwekimwekid. Ekei kin doaloahieng kanarail pwuh sele, sika, de kool-aid pwe en kehlailla de ioula.
Wiepe wet kin kahrehda pilen ewen aramaso en kohda oh kahrehiong en poh weitahta. Kahrehda, soun kang pwuh kan kin kalapw kendip, mehnda ma pil sang nan sidohsa oh kin kereniong lel aramas me kin alialu nanial.
Kangkang Lao Lel Apwal!
Ehu ripoht koasoia: “Sangete mahs nan poadopoad, aramas kin kang wahn areca de pwuh oh re kin doadoahngki laud nan arail palien tiahk kan oh pelien lamalam. Irail kan me kang pwuh kin medewe me e sohte keper oh kin koasoia me e kin kihong irail pepehm en nsenamwahu oh peren. . . Ahpw mehn kadehde kasalehda me e uhdahn keper.” (Oral Health Journal) Ia duwen?
Ohpis kan me kin sewese kauhdi wini en kasahliel kan kamehlele me mie mehkot nan pwuho me kak kahrehda aramas en sohla kak uhdihsang kang. Ni mehlel, ekei kin kangala pwuh 50 nan rahn ehu! Sohte pwand, ngihrail kan kin reila oh re kak tepida ahneki soumwahu en utun ngih. Nin duwen me ripohto kasalehda, uduk en nan ewen irail kan me sohla kak uhdihsang kang pwuh kin reila oh mwerekirekla. Uduk en nan ewerail ko kin tepida ohla oh sohla kak mwahula (submucous fibrosis).
Kang pwuh pil kin kahrehda kanser en nan ewen aramas, me pil kak pwarada nan kepinwere (squamous cell carcinoma). Uwen tohtohlahn aramas laud ar ahneki soangen kanser wet nan sahpw kan me mi nanpwungen palieir oh palimese en Eisia kin kadehdehda mehlelpen met. Nan Taiwan, kereniong persent 85 en kanser en nan ewen aramas kin kalapw wiawi rehn aramas akan me kin kang pwuh. Patehng met, ripoht ehu koasoia: “Kekeirdahn kanser wet, me wia kisehn soahng 10 me kin kahrehda mehla nan Taiwan, kin pak pahieu laud sang sounpar 40 samwalahr ko.”—The China Post.
Met pil kin wiawi nan ekei wasa. Ripoht ehu nan Papua New Guinea koasoia: “Dahme mehn Papua New Guinea kan kin perenki kang, me iei pwuh, kemelahr aramas tohto sang 2,000 nan sounpar ehu, oh e pil kin kahrehda kahpwal tohto ong roson en paliwar, nin duwen PNG Medical Society eh kasalehda.” (Papua New Guinea Post-Courier) Nin duwen emen toahkte me pil kin ntingihada pwuhken wini, koasoia: “Emen me sohte uhdihsang kang pwuh kin lelohng imwila suwed tohto duwehte dahme sika kin wiahiong aramas,” oh dahme soumwahu en mohngiong kin wia.
Dahme Paipel Kin Padahngki?
Paipel kaidehn pwuhken wini ehu oh e sohte koasoia ni oaritik duwen kang pwuh. Ahpw e kihda soangsoangen kaweid kan me kak sewese kitail en ahneki mour mwakelekel, roson mwahu oh nsenamwahu. Medewe duwen iren Paipel pwukat me kileldi pah oh pil peidek kan.
“Kompoakepahi ko, . . . kitail kamwakeleikitailsang mehkoaros me kin kasaminehla paliwar oh pali ngehn, oh kitail song en sarawihla unsek, ni atail pahn kin momour nan atail lemmwiki kupwur en Koht.” (2 Korint 7:1) “Kumwail mweidala paliwaramwail kan pwe en . . . sarawi oh kaperen pahn kupwur en Koht.” (Rom 12:1) Ia duwe, aramas emen kak sarawi de mwakelekel mwohn silangen Koht ma e kin kasaminehkihla paliwere eh kin kang pwuh?
“Kitail kin momourki [Koht].” (Wiewia 17:28) “Soangen wiawi sapan koaros oh kisakis mwahu koaros kin kohdihdo sang nanleng.” (Seims 1:17) Mour iei kisakis kesempwal ehu sang rehn Koht. Emen me sohte kin uhdi sang wiewia kan me kak kahrehda soumwahu kin kasalehda me e wauneki kisakis wet?
“Sohte aramas emen kak liduwih soumas riemen.” (Madiu 6:24) “I sohte pahn mweidohng I en wiahla ladun mehkot.” (1 Korint 6:12) Emen me men kaperenda Koht anahne mweidohng pein ih en wiahla ladu en wiewia samin ehu oh mweidohng wiewia wet en kaunda eh mour?
“Ke pahn poakohng mehn mpomw duwen omw kin poakohng pein uhk.” (Mark 12:31) “Ma ke kin poakohng mehn mpomw, ke sohte pahn wiahiong me suwed.” (Rom 13:10) Kitail kin kasalehda me kitail uhdahn poakohng meteikan ma kitail kendipseli kendip en pwuh kasaut oh samin nanial de wasa teikan?
Ire mehlelo iei “dahme aramas pahn padokedi, met e pil pahn dolung.” (Kalesia 6:7, 8) Me tohto kin kamehlele ire wet. Eri, ma kitail padokedi soangen wiewia suwed kan, kitail pahn dolung soahng suwed kan. Ahpw, ni atail kin mour nin duwen kupwuren Koht, me iangahki atail en ahneki wiewia mwahu kan, kitail kin dolung dahme mwahu oh pil ahneki nsenamwahu mehlel me sohte imwi. Ma ke kin kang pwuh ahpw ke men weweidki mour mwahu sang ni omw kin wia dahme pwung mwohn silangin Koht, ia duwen omw kak powehdi kang pwuh? Dahme ke sou kapakapki sawas oh tehk kahk siluh pwukat me ekei songehr?
Kahk Siluh Pwehn Uhdihsang Kang Pwuh
1. Ahneki kahrepe me pahn kamwakid uhk. Pwehn powehdi wiewia suwed ehu me ke sohte kak uhdihsang, ke anahne kahrepe ehu me pahn kamwakid uhk laudsang ihte ese ia duwen wiewia wet eh keper ong roson mwahu. Met pwehki tohto kin pousehlahte kang pwuh, sika, de doadoahngki wini en kasahliel kan mendahki arail wehwehki me arail wiewia kak keper ong arail roson oh mour. Pwehn kakehlakahla omw madamadau, dahme ke sou sukuhlki duwen Sounkapikpomw oh duwen sapwellime limpoak ong uhk sang ni omw kasawih Paipel? Ipru 4:12 mahsanih: “Mahsen en Koht wie momour oh manaman.”
2. Peki sawas rehn Koht. Sises ketin mahsanih: “Kumwail peki, e ahpw pahn kohieng kumwail; kumwail rapahki, kumwail ahpw pahn diar; kumwail letelet, e ahpw pahn ritidahng kumwail. Pwe koaros me kin peki pahn ale; oh me kin rapahki, kin diar; oh me kin letelet, e pahn ritidahng.” (Luk 11:9, 10) Ni en Koht mehlelo, Siohwa, ketin mahsanih duwen omw kin kapakap oh ni mehlel peki sawas oh kehl sang reh, e sohte pahn ketin melieiukala. 1 Sohn 4:8 mahsanih: “Koht iei limpoak.” Wahnpoaron Pohl iei emen me kehnehr soangen limpoak wet. E ntingihedi: “Ahpw kiht me kin ahneki pai kesempwal wet, se rasehng sah pwehl kan me kopwukopw oh kehohla; eri met pwe en kadehdehda duwen manaman lapalap eh uhdahn sapwellimen Koht, a kaidehk aht.”—2 Korint 4:7.
3. Peki sawas sang meteikan. Irail kan me ke kin werekiong kak kamwakid uhk laud ni ahl me mwahu de suwed. Lepin Padahk 13:20 mahsanih: “Ma ke pahn padahngki mehkot sang rehn me loalokong kan, ke pahn pil loalokongla. A ma ke pahn kompoakepahnki me pweipwei kan, ke pahn ohkihla.” Eri, pilada mwahu ihs me ke pahn werekiong! Nanpwungen Sounkadehdehn Siohwa kan, mie me tohto me kin kang pwuh mahs. Ahpw sang ni arail kin werekiong iengerail me pwoson kan oh onopki Paipel, re kin alehdi sawas laud me re anahne pwehn powehdi oh kesehla wiewia samin wet.
[Koakon nan pali 5]
RE UHDIHSANG KANG PWUH
Awake! koasoiong aramas limen me mahs kin kang pwuh ahpw met re uhdihsang. Tehk dahme re nda.
Dahme kahrehda ke tepida kang pwuh?
Betty: Ahi pahpao kihdo I en kang pwuh ahnsou me I sounpar riau. Sang ei sounpar 13 lel 19, I kin weuwa kiden pwuh oh I mwomwen duwehla pwuh pwoat. I uhdahn sohla kak uhdihsang, kahrehda nimenseng koaros I kin pirdahte kang pwuh.
Wen-Chung: I tepida kang pwuh ni ahnsou me I sounpar 16. Aramas koaros kin perenki kang oh e mwomwen me kowe aramas laud men oh I men iengei kan en pwungkin ie.
Jiao-Lian: I kin netiki pwuh pwehn mie nei mwohni en apwalih ie. Pwe ei pesineso en pweida, I pehm me I anahne tehk me ahi pwuhko uhdahn mwahu eri I tepida song. Met kahrehda I sohla kak uhdihsang kang pwuh.
Dahme kang pwuh wiahiong omw roson en paliwar?
Jiao-Lian: Auweie, ngih kat, oh kilin auweie kin uhdahn weitahta. I kin namenengki kilang kilelei mahso ahnsou me I kin kang pwuh. I lokolongkihte kilin auweie eh ohla oh sohla kak mwahula.
Pauline: Nan auweie kin kalapw ohla oh I kin men mwus oh mehn tang.
Betty: I paunte 77, oh met sohte mwahu ong ei sounparo oh uwen ei reirei. Ngih kat uhdahn samin, oh I kin kalapw kamwakelehki mehn widen ainpwoat.
Dahme kahrehda ke uhdihsang kang pwuh?
Pauline: I wadek Paipel nan 2 Korint 7:1 me Koht ketin kupwurki kitail en “kamwakeleikitailsang mehkoaros me kin kasaminehla paliwar.” I koasoanehdi en song nantihong kaperenda ei Sounkapikadao.
Sam: I men sapwellimen Siohwa Koht manaman en kadoadoahk nan ei mour, eri I kapakapki Siohwa en ketin sewese ien pelianda kasongosong en kang pwuh. E ketin sapengala ei kapakap kan. I saikinte pwurehng kang pwuh mpen sounpar 30.
Jiao-Lian: Ni ei wadewadek Paipel, I wadekada lepin lokaia pwukat “Kumwail me dipan akan, kumwail kamwakelehda pehmwail kan.” (Seims 4:8) Lepin lokaia pwukat uhdahn kamwakid ie laud. E pwung I en doadoahngki oh netiki pwuh ni ei eseier me e keper ong aramas? Ni ahnsowohte I koasoanehdi I en ‘kamwakelehsang pehi kat’ soangen wiewia samin wet oh me kin kauwehla ahn emen nanpwungmwahu rehn Koht.
Ia duwen omw paiekihda omw uhdihsang kang pwuh?
Wen-Chung: I tepida kang pwuh pwe iengei kan en perenkin ie. Ahpw met I ahneki kompoakepah kan me I uhdahn kesempwalki, Siohwa oh riei Kristian kan nan mwomwohdiso.
Pauline: I pehm me I saledekla oh mwakelekel. Ngih kat pwetepwet oh kehlail. Sohla kilin pwuh oh kendip en pwuh ni imweio oh ni ei kisin mwetuwelo.
Betty: I ahneki nsenmwakelekel oh ei roson mwahusang mahs. Ni mehlel, I kakehr doadoahk nin duwen sounpadahk men oh wia sounkalohk men me kin doadoahngki pali laud en ei ahnsou ong papah Siohwa.
[Kilel kan]
Betty
Pauline
Wen-Chung
Jiao Lian
Sam
[Kilel nan pali 4]
(Pwehn kilang nting kan ni soandi mwahu, kilang pwuhk wet)
Kangkang pwuh kak imwikihla soumwahu keper
Ngih rei oh soumwahu en utuhn ngih
Soumwahu me uduk en nan auwe sohte kak mwahula (submucous fibrosis)
Kanser en nan auwe me pil kak pwarada nan kepinwere (squamous cell carcinoma)