¿IMATAJ KANQA JALLPʼANCHEJWAN?
AIRE
AIRETAQA mana samanallapajchu necesitanchej. Aireqa intej kʼanchayninrayku mana allin imas kasqanmanta, casi tukuyninmanta uj escudo jina jallpʼanchejta jarkʼan. Chantapis mana aire kajtenqa, entero mundontinpi manchay chiri kasqanrayku chhullunkaykusunman.
Aireta chʼichichakushan
Aireta chʼichichakusqanqa, jallpʼapi kausayta chinkachinman. Organización Mundial de la Salud nisqanman jina, jallpʼantinmanta runasmantaqa may pisisitullapuni llimphu aireta samanku.
Contaminasqa aireqa pulmonpi cancerta rikhurichinman, jinallataj samanapaj onqoykunata, corazonmanta onqoykunata, waj onqoykunatawan. Chantapis aire chʼichi kasqanrayku, sapa wata siete millones runas jina wañunku manaraj wañunankupi.
Jallpʼanchejqa kausay mana chinkananpaj jina ruwasqa kashan
Jallpʼanchejqa ruwasqa kashan tukuy kausajkunapaj aire mana pisinanpaj jina. Chaytaj ajina kayta atin runas jallpʼata mana anchata chʼichichajtillanku. Wakinmanta parlarina:
Yachanchej jina, montesqa chʼichi aireta nisunman dióxido de carbonota chʼonqanku. Jinapis ashkhasqa mana yachankuchu mar kantuspi wiñaj plantitas aswan sumajtaraj chayta ruwayta atisqankuta. Mar kantuspi wiñaj plantitasqa, chʼichi aireta, montesmanta nisqa phishqa kutistawan jinaraj chinkachinman.
Kunallanraj yachakusqanman jina, wakin laqhosqa, nisunman macroalgasqa, chaymanta ujnin quelpo chayri kelp nisqa, mana chʼichi airellatachu japʼin, manachayqa chayta pʼampaykun. Quelpoqa tuytuspa may karuta riyta atin, airewan juntʼa bolsitasniyoj kasqanrayku. Mar qochamanta may karupiña kashajtintaj, chay bolsitasqa phatapunku. Quelpotaj mar ukhuman chinkaykun, ajinamanta dióxido de carbonota mar ukhumanpuni apaykun. Chay chʼichi airetaj, chaypisina may chhika watasta pʼampaykusqa qhepakun.
Coronavirus onqoyrayku wisqʼasqa kashajtinchej, sutʼita rikukorqa atmosferanchej allinchakuyta atisqanta. 2020 watapi ashkha fabricasqa wisqʼasqa karqanku, autospis manaña anchata purerqankuchu. Chayrayku contaminacionqa mayta pisiyarqa, airetaj usqhayllata llimphuchakuyta qallarerqa. Informe mundial sobre la calidad del aire 2020 nisqanman jina, ima suyustachus estudiarqanku chaykunamanta casi tukuyninpi repararqanku, aire llimphuchakusqanta. Chaytaj karqa onqoyrayku wisqʼasqa kasqanchejmanta pisi tiempollanman.
Allinchayta munanku
Bicicletapi purispaqa contaminación aswan pisi kananpaj yanapakunchej.
Autoridadesqa empresasta manchayta matʼishanku ama anchata contaminanankupaj. Chantapis cientificosqa maskʼashallankupuni imaynamantachus contaminacionta llimphuchayta. Por ejemplo aireta contaminaj imasta, mana rikukoj juchʼuy khurituswan, mana contaminaj imasman tukuchishanku. Chantapis yachayniyoj runasqa ninku autopi purinamanta nisqaqa, chakipi chayri bicicletapi astawan purinata, wasipitaj ama anchata corrienteta gastanata.
Contaminacionta pisiyachinapaj, wakin gobiernosqa aswan sumaj cocinasta runasman qonku, jinapis ashkhaspataqa manarajpuni chaykuna kapunchu.
Pero waj imastawanraj ruwakunan tiyan. Chaytaj sutʼi reparakun 2022 watapi ashkha organizaciones uj informeta ruwasqankupi. Chay organizacionestaj kanku Organización Mundial de la Salud, Banco Mundial ima.
Chay informepi nin 2020 watapeqa jallpʼantinpi tukuy runasta kinsaman tʼaqasqamanta ujnin parten jinapuni aireta chʼichichaj imaswan waykʼusqankuta. Ashkha lugarespi casi tukuy runas mosoj cocinasta mana rantikuyta atillankuchu, chayraykutaj llantʼallawan chayri waj imasllawan waykʼunku.
¿Imaraykú sumaj imasta suyakusunman?¿Imatá Biblia nin?
“Cheqa Dios Jehovaqa, pichus cielota Ruwaj Dios, […] jallpʼata Ruwaj Dios, poqochejtaj, chaypi tiyakojkunamanpis samayta qoj Dios,” (Isaías 42:5).
Airetaqa Dios ruwarqa, ciclos naturalestataj churarqa llimphuchananpaj. Chantapis Diosqa mana tukukoj atiyniyoj, maytataj runasta munakuwanchej. Chayrayku, ¿qhawallanmanchu aireta chʼichichanallankutapuni? “Diosqa nin jallpʼanchej mosojyananta” nisqa yachaqanata kay revistapi leeriy.