Llakiyniyta rikuchinay, ¿allinchu?
JUK runa may llakiypi kachkaspa nin: “Inglaterra suyupi wiñarqani, chaypitaq llakiyniyta pakaykunayta yachachiwarqanku. Tatayqa unay juk militar karqa, imallamantapis waqaptiytaq kirusninta sinchita khamuykukuytawan:
‘¡Ama waqaychu!’, nispa niwasqanta, yuyarini. Manataq mamayku, kimsa hermanosniytawan abrazaykuwasqaykuta, muchʼaykuwasqaykuta ima, yuyarikunichu. Phichqa chunka suqta watayuq kachkaspa, tatayta wañupuqta rikurqani. May llakisqa kachkaspapis, mana waqayta atillarqanichu”.
Wakin suyuspiqa, ususninkumanjina llakiyninkuta mana pakaykunkuchu. Chayraykutaq wakkunaqa, kusisqachus chayri llakisqachus kachkasqanta reparanku. Wakin suyuspitaq, kay Europa chantá Gran Bretaña suyupijina tukuyta, astawanqa qharista, may llakisqa kachkaspapis llakiyninkuta pakaykunankuta, yachachinku. Chaywanpis, familianchikmanta pillapis wañupuptin llakiyninchikta rikuchiy, ¿manachu allin? ¿Imatá Biblia chaymanta nin?
Bibliaqa, pikunachus waqasqankumanta willawanchik
Bibliataqa, Mediterráneo oriental nisqamanta hebreos qillqarqanku, kay runasqa mana llakiyninkuta pakaykuqchu kanku. Bibliap paginasninpitaq imaynatachus llakiyninkuta mana pakaykusqankuta rikuchiwanchik. Rey Davidqa, wawan Amnonta wañuchisqankumanta, may llakisqa qhipakurqa, ‘maytataq waqarqa’ (2 Samuel 13:28-39). Wasanchaq wawan Absalón wañupusqanmantapis waqallarqataq, kay wawanqa kamachina tiyananta qhichuyta munarqa. David, wawan wañupusqanta yachaytawan waqasqanmanta, Biblia nin: “Chayta uyariytawan, reyqa [Davidqa] sinchʼi llakiywan, chay llajta punku patapi wasi kasharqa, chayman wicharispa, waqayta qallarerqa. Puriykachaj jinataj nisharqa: Absalón wawáy, Absalón wawáy. Qan wañunaykimantaqa noqa wañuyman karqa. Wawáy, Absalón wawáy”, nispa (2 Samuel 18:33). Davidqa, wak tatasjina llakiyninta rikuchirqa. ¡Wakin kuti tatasqa, wawankup cuentanmanta paykuna wañuyta munasqankuta ninku! Tatasninkumanta astawan ñawpaqta, juk wawa wañupunanqa, mana entiendeyta atinapaqjina.
Jesús, amigon Lázaro wañupusqanta yachaytawan, ¿imatá ruwarqa? Maypichus pʼampasqa kachkarqa chayman qayllaykuchkaspa, waqarikurqa (Juan 11:30-38). María Magdalenapis, maypichus Jesús pʼampasqa kachkarqa chayman qayllaykuytawan, waqarikullarqataq (Juan 20:11-16). Chiqamanta juk cristianoqa, wañupuqkuna kawsarimunankuta yachasqanrayku, mana kaymanta yachaqkunajinachu waqan. Chaywanpis tukuy runasjina chiqa cristianoqa, wañupuqkuna kawsarimunankuta yachaspapis, familianmanta pillapis wañupuptin waqarikunpuni (1 Tesalonicenses 4:13, 14).
¿Waqanachu chayri manachu waqana?
Familiankumanta pillapis wañupuptin, ¿imatá kunan tiempo runas ruwanku? ¿Manachu atillanki, chayri pʼinqakunkichu llakiyniykita rikuchiyta? Yachayniyuq runas, ¿imatá ninku? Wakin kuti, llakiyninchikta pakaykunamanta nisqa, rikuchinanchikta ninku. Chaywanpis Bibliaqa, chayta unayña nirqa. Kaytaq yuyarichiwanchik ñawpa tiempopi kawsaq runasta, Jobta, Davidta chantá Jeremiasta ima, paykuna mana llakiyninkuta pakaykusqankumanta, Bibliapi qillqasqa kachkan. Chayrayku wakkunamanta karunchakuyqa, mana allinchu (Proverbios 18:1, NM). Chantapis mana tukuychu juk layallamanta llakikunku, wakinqa ususninkumanjina, religionninkumanjina, llakiyninkuta rikuchinku.a
Waqaytapuni munaspa, ¿imatá ruwawaq? Waqayqa mana juchachu. Lázaro wañupusqanmanta watiqmanta yuyarina, Jesusqa ‘sinchita phutikurqa, waqarikurqataq’ (Juan 11:33, 35). Ajinamanta familianchikmanta pillapis wañupusqanrayku waqarikuyqa, mana juchachu kasqanta rikuchirqa.
Familianchikmanta pillapis wañupusqanrayku llakikusqanchik, waqasqanchik ima, mana saqrachu
Anneq, wawitan Rachelqa kaymantajinalla wañupusqa, ñawpaq parrafospi nikusqanmanjina astawan sutʼinchan. Qusan nin: “Wawitaykuta pʼampachkaptiyku, wak runas waqachkaptinkupis, tʼukunapaqjina ñuqaykuqa mana waqarqaykuchu”. Anne nillantaq: “Arí, wawitay wañupusqanmanta, 2 semasninmanraq wasiypi sapallay tarikuspa, pʼunchaynintinta qusaypa cuentanmantawan mayta waqarqani. Chaytaqsina astawan allin sientekunaypaq, yanapawarqa. Wawitay wañupusqanmantaqa waqanaypuni karqa. Llakisqa kaqkunata waqanankuta saqiyqa, chiqamantasina may allin. Pipis waqaptin, tukuypis ‘ama waqaychu’, nispa niyta yachanchik, chay nisqanchiktaq llakisqa kaqta ni imapi yanapanchu”.
Wakkunap llakikuyninku
Familiankumanta pillapis wañupuptin, ¿imaynatá llakikunku? Juanitamanta parlarina, wawitanchik wañupuptin imayna llakiypichus kaschkaqanchikta payqa yachan. Juanitaqa wiksallisqa kachkaspa, wak autowan chocakusqanrayku, hospitalpi qhipakunan karqa. May llakisqataq kachkarqa, imaraykuchus astawan ñawpaqta phichqa kutipiña wawitasninqa, wañusqas nacekusqanku. Kunan kutitaq chay chocakusqanmanta, iskay semananman, niraq jisqʼun killa kachkaptin wawitan Vanessa nacekusqa, pesasqataq 900 gramos. Juanita yuyarikuspa nin: “¡May kusisqa kachkarqani! ¡Kunanpiwanqa mama karqani!”, nispa.
Chay kusikuyninqa mana unaypaqchu karqa. Vanessaqa, nacekusqanmanta 4 pʼunchayninman wañupusqa. Juanita nin: “May llakisqa kachkarqani, imapis faltawanmanjina sientekurqani, manañataq mamachu karqani. Wasiyman chayaspataq, wawitaykupaq juk cuartota wakichisqaykuta, pʼachitasninta rikuspa ima, anchata llakikuq kani. Chaywanpis 2 killanmanqa nacekusqan pʼunchayllapi tʼukuriq kani. Manataq pitapis rikuyta munaqchu kani”.
¿Anchata llakikusqan allinchu kachkarqa? Mana entiendeyta atinapaqjina kaptinpis, pikunachus Juanitajina rikukuqkunaqa, familiankumanta pillapis wañupuptin imaynatachus llakikunku, ajinallatataq wawitanku wañupuptin llakikusqankuta sutʼinchanku. Paykuna nisqankumanjina, niraq wawitanku nacekuchkaptin, tatasqa wawitankuta mayta munakunkuña. Mamanpatawan, wawitanpatawan munakuyninkuqa wiñan. Wawitan wañupuptintaq mamaqa, wawitanwan khuska may unaytañapis kawsakunmanjina, mayta llakikun. Chayrayku wakkuna chayta entiendenankuqa, may allin.
Pay kikin juchachakunan chayri wakkunata juchachanan, ¿allinchu kanman?
Wak mamataq, 6 watitayuq wawitan, nacekusqanmantapacha sunqitunmanta unqusqanrayku, kaymantajinalla wañupusqanmanta imaynatachus llakikusqanta sutʼinchallantaq: “Mana imatapis allinta yuyaqchu kani, nitaq imatapis creellaqchu kani, ñuqa kikintaq juchachakuq kani, qusaypaq, docterespaq ima, wawitay may unqusqa kasqanmanta, mana sutʼita willawasqankurayku, may phiñasqa kachkarqani”.
Phiñakuyqa, juk kikinta astawan llakichinman. Llakisqa kaqtaq doctorespaq, enfermeraspaq ima, ni imata ruwasqankuta yuyaspa, phiñakunman chantá amigosninpaq, parienteninpaq ima, mana yuyaychakuspalla imatapis ruwasqankumanta, nisqankumanta ima, phiñakullanmantaq. Wakinqa, wañupuqpaqpis mana cuidakusqanrayku phiñakullankutaq. Stella nin: “Qusaypaq may phiñasqa kasqayta yuyarini, mana allintachu ruwachkasqanta yacharqani. Payqa unqusqa kachkaspa, doctores nisqankuta mana kasurqachu”. Wakin kuti manchay llakiypi saqisqanmanta, wañupuqpaq phiñakullankutaq.
Wakintaq wañupuqpaq phiñakusqankurayku, chayri familianmanta pillapis wañupusqanrayku paykuna kikin juchachakunku. Paykuna kikin, “ñuqachus astawan ñawpaqmanta doctorman rinayki tiyan, wak doctortañataq waturimuy chayri allinta cuidakuy nispa, niyman karqa chayqa, mana wañupunmanchu karqa”, nispa nikunku.
Tatasqa, wawitanku wañupusqanrayku anchata llakikunku; kʼachamanta sunquchariytaq, mayta yanapanman
Wakintaq, familianmanta pillapis kaymantajinalla wañupusqanrayku, paykuna kikin juchachakunku. Maykʼaqchus wañupuqwan phiñanakusqankuta, siminakusqankuta ima yuyarikuspa, allinta apanakunankumanta nisqa, ichá mana allintachu apanakusqankuta yuyankuman.
Mamas, wawitanku wañupusqanmanta ancha llakisqallapuni kasqankuqa, yachayniyuq runas nisqankuta sutʼita rikuchin, paykuna ninku, tatas mayta llakikusqankuta, astawanraq mama llakiyninta mana atipayta atisqanta.
Qusan chayri warmin wañupuptin
Qusan chayri warmin wañupuptinqa, tukuy kawsayninkupitaq khuskallapuni imatapis ruwarqanku chayqa, manchay llakiy. Imaraykuchus sapallanqa, manaña kusikuyta, llamkʼayta, maymanpis viajayta ima, atisqanta yuyanman, imaynatachus qusanwan chayri warminwan khuska ruwaq kanku ajinata.
Euniceqa, imaynatachus qusan, sunqun sayarparisqanrayku kaymantajinalla wañupusqasmanta sutʼinchan: “Doctores, qusayta samanallanpaqpuni (resucitación cardiopulmonar) yanapachkaptinku, jampista quchkaptinku ima, imachus pasachkasqanta sutʼita yacharqani, manataq imatapis ruwayta atirqanichu, juk autotapis qaqaman urmaykuqta rikuchkaspa, mana imatapis ruwayta atichkaymanjina karqa. Wañupusqanmanta ñawpaq semanataq, manañapis kawsachkaymanchujina ni ima qʼapaytapis sienteqchu kani, nitaq imatapis miskʼita mikhuqchu kani”.
¿Waqarqachu? Pay nillantaq: “Sunquchanawankupaq cartasta apachimuwasqankuta, sapa jukta ñawirichkaspaqa, mayta waqarqani. Chaytaq pʼunchaynintinta allillan kanaypaq yanapawarqa. Chaywanpis, sapa rato imaynachus kachkasqayta tapuwasqankuqa, ni imapi yanapawarqachu. Imaraykuchus may llakisqa kachkarqani”.
Euniceta, ¿ima yanaparqa manaña anchata llakikunanpaq? Pay nin: “Mana allinta yuyaychakuspalla ñawpaqman rinallaytapuni akllarqani. Chaywanpis qusayqa, mayta kawsayta munaq, kunantaq manaña ñuqawanchu, kusikunanpaq kachkan”.
‘Ama saqiychu wakkuna imatachus ruwanaykita nisunankuta’
Imaynatachus llakiyta atipanapaq librosta qillqaqkuna ninku: “Ama saqiychu wakkuna imatachus ruwanaykita, imaynachus sientekunaykita ima, nisunankuta. Mana tukuychu kikinta llakikunku. Wakinqa, imaynachus kachkasqaykita reparaspa, ichá anchata llakikuchkasqaykita chayri pisillata llakikuchkasqaykita nisunkuman. Chaywanpis perdonay, qunqapuytaq chay nisusqankumanta. Wak runas nisqankuta kasusqaykiqa, mana llakiyniykita atipanaykipaq yanapasunqachu”.
Mana tukuychu kikinta llakiyninkuta atipanku. Chaywanpis, mana yuyaychachkaykuchu imaynatachus llakiyniykita atipanaykita. Pillapis llakiyninta mana atipayta atinmanchu chayqa, astawan llakiy kanman. Chayraykutaq khuyakuyniyuq amigosninpa, yanapayninta necesitanman. Biblia nin: “Uj kawsaqeqa tukuy tiempopi munakuyniyoj, uj wawqetaj runawan khuska llakiypi sayaykunampaj”, nispa. Chaywanpis ama manchachikuychu waqayta, llakiyniykita willarikuyta, llakiyniykita atipanaykipaq yanapata maskʼayta ima (Proverbios 17:17).
Familianchikmanta pillapis wañupuptinqa, llakikunchikpuni, chay llakiyninchikta rikuchisqanchiktaq, mana saqrachu. Chaywanpis kaykunata tapukunki: ‘¿Imaynatá llakiyniyta atipayman? Ñuqa kikin juchachakunay, ¿allinchu kanman? ¿Imaynatá phiñakuyniywan mana atipachikuymanchu? Ñawpaqman rinallaypaqpuni, ¿imataq yanapawanman?’. Qhipan rakʼiyninpi kay tapuykunaman, wak tapuykunaman ima kutichikunqa.
a Nigeria suyumanta yorubasqa, wañupuq watiqmanta aychallikunanpi creenku. Chayrayku juk warmiqa, wawitan wañupusqanrayku llakikuspapis mana unaypaqchu llakikun, yorubastaq ninku: “Mathimantaqa, yakullan surun, mathitaq mana pʼakikunchu”, nispa. Kaytaq yorubaspaq ninayan, watiqmanta chay warmi wawitayuq kananta nisunman mathi watiqmanta yakuyuq kananta, wañupuq wawita watiqmanta aychallikunanta. Jehovamanta sutʼinchaqkunataq, mana kay pantasqata yuyaq runas nisqankutachu japʼikunku, imaraykuchus kay runasqa supersticionesmanjina, mana alma wañusqanta, watiqmanta wañupuqkuna aychallikunankuta ima ninku, kay yachachiykunataq mana Bibliap yachachisqanchu (Eclesiastés 9:5, 10; Ezequiel 18:4, 20, NM).