3 Yachaqana

¿Imatá ruwayman tatasniy imatapis ruwaqta saqinallawankupaq?

QAMQA, jawapi tutakama kanaykipaq edadniyuqña kasqaykita ninki. Tatasniykitaq, manaraq tutayachkaptin chayamunaykita nisunku. Qamqa achkha waynas juk peliculamanta parlasqankurayku qhawayta munasqaykita ninki. Tatasniykitaq mana qhawanaykita nisunku. Qamqa kʼacha amigosniykiwan lluqsiyta munasqaykita ninki. Tatasniykitaq chay amigosniykita ñawpaqta riqsiyta munasqankuta nisunku.

Waynajina, sipasjina, ichá wakin kuti yuyanki, tatasniyki ni imata ruwaqta saqichkasusqankuta. Sapa kuti qam ninki: “Chayta ruwayta munani”, nispa, tatasniykitaq: “¡Mana!”, nispa kutichisunku. Yuyankitaq tatasniyki, imatachus ruwasqaykimanta, “tukuy imatapuni yachayta munasqankuta”. Debbie, 15 watayuq, nin: “Tatayqa, yachaytapuni munan maypichus kachkasqayta, ima horachus wasiman kutimunaytapis. Achkha tatasqa jinata ruwanku. ¿Tukuy imatapunichu yachananku tiyan? Saqinallawanku imatapis ruwaqta”.

Achkha waynas, sipaskuna ima, tatasninku mana jatunpaq qhawasqankuta ninku, tatasqa wawasninkupi atienekunankumanta, mana sutʼinchaqllatapis saqinkuchu manaqa juchachaykullanku. Chantapis, wawasninku imatachus akllanankuta saqinankumantaqa, achkha kamachiykunata churanku.

“May phutisqa”

¿Tatasniyki wawitatajinachu qhawasunku? Jina kaptin, manaraq wayna kachkaspa, wawitallaraq kasqaykimanta yuyarikuy. Tatasniykiqa wawita kasqaykimanta yuyarikullankupuni, chaytataq mana qunqayta atinkuchu. Yuyarikullankutaq wawa kachkaspa imaspichus pantasqaykita, chayrayku, munaptiykipis, manapis, paykunaqa imamantapis jarkʼayta munasunkupuni.

Chayrayku tatasniykiqa, mana pʼachata, mikhunata ima qunallasunkupichu yuyanku, manaqa yachachisunankurayku, jarkʼasunankurayku ima, mayta kallpachakuchkanku. Jarkʼayta munasusqankuqa, sunqunkumantapacha lluqsimun. Chantá, imaynatachus uywachkasusqankumanta, Diosman cuentata qunanku tiyan (Efesios 6:4). Llakikunkutaq, ima chʼampaynillaykipis kaptin.

Jesucristop tatasninpi tʼukuriy. Jerusalén llaqtata waturisqankumanta ripuchkaspa, mana Jesusmanta yuyarikuspalla ripusqanku. Chantá, Jesús mana paykunawanchu kasqanta reparakuspa, ¡usqhayllata, may llakisqas maskʼarqanku! ‘Templopitaq’ tarisqanku, Jesuspa mamantaq nisqa: “Waway, ¿imaraykutaq kayjinata ruwawaykuri? Ñuqawan tataykiwanqa may phutisqa maskʼasuyku”, nispa (Lucas 2:41-48). Tʼukuriy, Jesús mana pantaq wawa kaspapis, tatasninqa, paymanta mayta llakikurqanku. ¿Manachu astawanraq tatasniyki qammanta llakikunkuman?

Tʼukuriy tatasniyki ima horachus wasiman chayamunaykita nisusqankupi. Ichá mana reparankichu imaraykuchus tatasniyki chayjinatapuni, qammanta llakikusqankuta. ¿Yachankichu imaraykuchus tatasniyki qammanta mayta llakikusqankuta? Kay The Kids’ Book About Parents (Waynaspata, sipaskunapta, tatasninkumanta) librota qillqaqkuna, kay tapuyman kutichiyta maskʼarqanku. Qillqarqanku, “imastachus tatas, wawasninku, mana horanpi chayamusqankumanta yuyasqankuta”. Tatasqa kaykunapi yuyanku; wawasninku ‘drogasta ukyachkasqankupi, autowanpis saruchikunankupi, parqueman rispa tiemponkuta usuchichkasqankupi, policiawan imamantapis japʼichikunankupi, telepi qʼala runasmanta qhawachkasqankupi, drogasta ranqhachkasqankupi, chʼin callaspi purichkasqankupi, carcelman wisqʼachikuchkasqankupi, familianta pʼinqaypi rikuchichkasqankupi ima’.

Mana tukuy tataschu, ajinata yuyanku. Chaywanpis, may chhika waynas, sipaskuna ima, chay ruwaykunapi purichkanku. Chayrayku tatasniyki, ima horachus wasiman chayanaykita, pikunachus amigosniyki kasqanta yachayta munasqankuta ima, ¿saqrapaqchu qhawanayki kanman? Jesuspa, tatasninpis pay maypichus kachkasqanta yachayta munarqanku.

¿Imaptintaq chayjinatapuni jarkʼawanku?

¡Wakin waynas, sipaskuna ima, tatasninku, mana yuyayninkupichu kachkasqankuta ninku, wawasniyta imapis pasanman nispa yuyasqankurayku! Yuyarikuy: tatasniykiqa may chhika tiempota, munakuywan uywasurqanku. Wiñaytawankama wasimanta ripunaykimanta, mayta llakikunku. Juk tata jinata qillqan: “Juk kʼata waway 19 watasniyuq; manataq yuyayllatapis munanichu juk pʼunchay wasiymanta ripunanta”.

Chayrayku tatasqa, wawasninkuta astawan jarkʼayta munanku. Chaywanpis tatasniyki mayta jarkʼayta munasusqankurayku, mana allinchu kanman paykunamanta karunchakunayki. Juk sipas jinata yuyarikun: “Yaqha 18 watasniyuqña kachkaptiy, mamaywanqa sumaqta kawsakuq kayku. Chaymantataq chʼampaykuna qallarirqa. Ñuqaqa imatapis sapallaymantaña ruwayta munaq kani, chayta rikuspa mamayqa manaña allintachu apanakuchkasqaykuta yuyarqa. Chayrayku manaña saqiwaqchu maymanpis riqta, ñuqataq paymanta astawan karunchakuyta qallarirqani”.

Sapallaykimantaña imatapis ruwasqaykiqa allin, amataq chayraykuqa familiaykimanta karunchakuychu. Tatasniykiwan, wiñay tukusqa runasjina parlanaykichikpaq, entiendenakunaykichikpaq ima, chantá jatunpaq qhawanaykipaq, paykunapis jatunpaq qhawanasunkupaq, ¿imatá ruwawaq? Ñawpaqtaqa tatasniykita jatunpaq qhaway, jinallatataq qhawasunankupaq. Apóstol Pablo nirqa: “Kay pacha tatasninchej jasutʼiwaptinchej, chaymanta paykunataqa jatumpaj qhawanchej”, nispa (Hebreos 12:9). Ñawpa cristianospata tatasninkuqa, pantaq runas karqanku. Pablo nillantaq: “Tatasninchejqa pisi pʼunchaykunapaj, yuyayninkuman jinalla wanachiwaj kanchej [...] llimphu kawsayniyoj kananchejpaj” (Hebreos 12:10).

Wakin kuti chay tatasqa pantaqpuni kanku. Chaywanpis wawasninkuqa jatunpaq qhawananku karqa. Qampis tatasniykita jatunpaq qhawayki tiyan. Tatasniyki anchata jarkʼasusqankuraykuqa, ama paykunawan churanakuychu. Qam, jatunpaq qhawasunankuta munanki chayqa, qampis kikillantataq tatasniykita qhawanayki tiyan.

Pantasqata yuyaptinku

¿Mana atikusqanrayku, maykʼaqllapis tutataña wasiykiman chayarqankichu? ¿Chaymanta tatasniyki maytachu phiñakurqanku? Pantasqata yuyaspa phiñakuptinkupis, qam mana phiñakuspa paykunawan parlanki chayqa, jatunpaq qhawasunqanku. Yuyarikuy, Jesusta, wayna kachkaptin, tatasnin phutisqa maskʼachkaptinku, templopi, yachachiqkunawan Diospa Palabranmanta parlachkaqta tarirqanku. Jesusta, tatasnin tapuptinku, ¿waqaspachu, phiñarikuspachu, qhapariykuspachu kutichirqa? Qhawariy allinllawan kutichisqanta: “Imaraykutaj maskʼashawarqankichej? Manachu yachankichej Tataypa ruwanasnimpi kashanayta?” (Lucas 2:49). Jesuspa tatasninqa, tʼukuchkaq qhipakurqanku, wawanku wiñay tukusqa runajina kutichisqanrayku. Arí, “miskʼi simiwan kuticheyqa”, mana ‘phiñakuyllatachu thasnunqa’ manaqa ajinamanta tatasniykiwanpis jatunpaq qhawachikunki (Proverbios 15:1).

Kamachiykuna

Tatasniyki kʼachamanta parlapayasunankupaqqa, imatachus nisusqankuta juntʼanayki tiyan. Wakin waynas, sipaskuna ima, phiñakunku, llullakunku, mana kasukunkuchu ima. Kallpachakunayki tiyan, wiñay tukusqa runajina, tatasniykiwan parlanaykipaq. Tutakama jawapi kayta munanki chayqa, tatasniykiman willay; amataq phiñakuspa, wawajina waqaspa ima niychu: “Wakin waynastaqa, tatasninku saqillanku tutakama kanankuta”, nispaqa. Juk qillqaq, Andrea Eagan, jinata yuyaychan: “Allinta entiendenankupaqqa imatachus ruwayta munachkasqaykita willay, maypichus, piwanchus kanaykita, imaraykuchus riytapuni munasqaykita, tutakamataq qhipakunaykita ima, ajinamanta, ichá rinaykita saqisunqanku”.

Pichus amigosniyki kasqankuta, imatachus ruwasqankuta tatasniyki yachayta munaptinkuqa, ama wawitajinaqa qʼillikuychu. Kay Seventeen revista nin: “Wakin kuti amigosniykita wasiykiman pusay, maykʼaqllapis cineman Billwan risaq niptiykiqa, tatayki mana wasi ukhumanta qhaparimusunanpaq ‘¿Billwan? ¿Pitaq chay Billrí?’, nispa”.

‘Astawan qusqa kanqa’

Jaimeqa, Ron sutiyuq sullkʼa hermanonmanta parlaspa asirikun. Nintaq: “Ñuqaqa, sullkʼaymanta 11 killasllawan kuraq kani, tatasniykutaq mana kikintachu qhawawayku. Ñuqataqa, maymanpis kachallawanku. Autotapis apaykachaqta saqillawarqanku. Juk wata Nueva York llaqtaman sullkʼa hermanoyta apaqtapis saqillawarqanku”.

Jaime nichkallanpuni: “Sullkʼaytaqa, mana maymanpis rinanta saqillaqchu kanku. Autota apaykachananpaqjinaña kaptinpis, tatayqa, mana yachachirqachu. Chaymanta hermanoyqa, juk sipaswan riqsinakunanpaq edadniyuqña kasqanta yuyarqa, tatasniytaq mana saqillarqankuchu”.

¿Juknin wawallanchu munasqa? Mana. Jaime sutʼinchan: “Hermanoyqa, tatasniypa kamachisqanta mana juntʼaqchu. Sapallanmantataq, mana imatapis ruwaqchu. Nitaq nisqankutapis tukuy sunquchu ruwaq. Ñuqaqa ni jaykʼaq tatasniyta qhapariykuqchu kani, hermanoytaqrí mana paykunajina yuyasqanta niq. Chay nisqanwantaq, ni imata tariqchu”. Jesús, kay Mateo 25:29 pʼitipi nirqa: “Kapuyniyojmanqa qosqa kanqa, aswan kapuyniyoj kanapaj; pisi kapuyniyojmantatajrí pisi kapusqanpis qhechusqa kanqa”, nispa.

¿Munankichu tatasniyki qampi atienekunankuta, imatapis ruwaqta saqinallasunkupaq? Chaypaqqa, nisusqankuta juntʼasqaykita rikuchinayki tiyan. Tatasniyki, imatachus nisusqankuta tukuy sunqu ruway. Amataq Jesús, rikchʼanachinanpi, parlasqan waynajina kaychu. Tatanqa, chay waynata nisqa: “Wawáy, kunan pʼunchay riy uvas huertayman trabajaj”, nispa; chay waynataq kutichisqa: “Risaj”, nispa; “chaywanpis mana risqachu” (Mateo 21:28, 30). Tatasniyki, imallatapis ruwanaykita nañasuptinkuqa juntʼanayki tiyan, jinamanta atienekusunqanku.

Jaime nin: “Tatasniyman rikuchirqani niwasqankuta juntʼayta atisqayta. Chayrayku bancomanpis qullqita urqhumunaypaq, yakumanta, luzmanta ima pagamunaypaq kachawaq kanku, chantá mercadomanpis rantiq kachallawaqtaq kanku. Mamay juk llamkʼayta tariptintaq ñuqaqa tukuyniykupaq mikhunata wakichiq kani”.

Imapichus yanapayta atisqaykita maskʼay

¿Imatá ruwawaq tatasniyki imatapis ruwanaykita mana nisuptinku? Imapichus yanapayta atisqaykita maskʼay. Kay Seventeen revista nin: “Ichá tukuyniykichikpaq mikhunata wakichiwaq, tatasniykiman niy tukuy imata ruwanaykita: imaynatachus mikhunata wakichinaykita, imastachus mikhunaman churanaykita, machkhatachus gastanaykita, rantiq rinaykita, waykʼunaykita, llimphuchanaykita ima”. Mana waykʼuyta atinki chayqa, ichá wak ruwanata ruwayta atiwaq. Ama suyaychu tatasniyki, platosta mayllay, pichay, chayri wasita kʼuchunchay nisunankutaqa.

Wakin waynas, sipaskuna ima, vacacionesninkupi khuskan pʼunchayllapaq llamkʼanata maskʼakunku. Chayta ruwachkanki chayqa, ¿qullqiykita waqaychayta, mana anchata usuchisqaykita ima, rikuchichkankichu? ¿Tatasniykita, qullqiykiwan mikhunata rantinankupaq, chayri wasimanta paganankupaq ima, yanaparichkankichu? (Llaqtaykipi machkhachus juk alquiler cuestasqanqa ichá tʼukuchisunki.) Qullqiykiwan tatasniykita yanapasqaykirayku, ichá pisillaña qampaqqa puchunqa, chaywanpis chay ruwasqaykiwanqa, sumaqta qullqiykita apaykachasqaykita rikuchichkanki, jinata ruwaqta rikuspataq tatasniykiqa, saqillasunqanku sapallaykimanta imatapis ruwaqta.

Sapallaykimantaña imatapis ruwanaykipaq

Tatasninchikqa, amigosninchik, yuyaychawaqninchik ima, kananku tiyan (Jeremías 3:4, kikinchay). Chaytaq mana ninayanchu paykunapuni qampaq imatapis akllanankuta. Bibliap nisqanmanjina, ‘imachus allin imataqchus mana allin kasqanta’ yachaspaqa, imallatapis allinta akllayta atinki (Hebreos 5:14).

Chayrayku, imallapis llakichisuptinqa, niraq tatasniykiman willachkaspa, allin kanman chʼampayniykipi ñawpaqta tʼukurinayki, allinchanaykipaq. Usqhayllata imatapis ruwanaykimantaqa, Bibliap nisqantaraq yuyariy, Biblia nin: “Yachayta munakuy, amataj jaykʼajpis yachaytaqa saqeychu”, nispa (Proverbios 4:6). Imatachus Biblia nisqanta ukhunchariy. Chaymanta tatasniykiwan allinllawan parlayta atiwaq. ‘Tatay, ¿imatá ruwasaq?’, chayri ‘mamay, ¿qam imatá ruwawaq?’ ninaykimantaqa, sutʼinchay llakiyniykita. Imaynatachus allinchayta yuyasqaykita willay. Imatachus yuyasqankutataq mañariy.

Tatasniykiqa, manaña wawatajinachu parlaqta uyarisunku manaqa, wiñay tukusqa runatajinaña. ¿Wiñay tukusqa runaña kasqaykita rikuchichkankichu imatapis ruwaqta saqinallasunkupaq? Ichá jinamanta tatasniykiqa, wiñay tukusqa runatajinaña qhawayta qallarisunqanku.

Tʼukurinapaq tapuykuna

◻ ¿Imaraykutaq tatas, wawasninku maypichus kachkasqankuta yachayta munaspa anchata llakikunku?

◻ ¿Imarayku tatasniykita jatunpaq qhawanayki may allin?

◻ Tatasniyki mana entiendesuptinku, ¿imatá ruwawaq?

◻ ¿Imaynatá, tatasniyki kamachisusqankuta juntʼasqayki, mana anchata imamantapis jarkʼasunankupaq yanapasunqa?

◻ ¿Imaynasmantataq tatasniykiman ima ruwaytapis juntʼayta atisqaykita rikuchiwaq?

[29 paginapi sutʼinchaynin]

“Tatayqa, yachaytapuni munan maypichus kachkasqayta, ima horachus wasiman kutimunaytapis. [...] ¿Tukuy imatapunichu yachananku tiyan?”

[27 paginapi dibujo/foto]

“¿Tatasniyki mana ni mayman lluqsiqta saqichkasusqankutachu yuyanki?”

[30 paginapi dibujo/foto]

Tatasniyki mana entiendesuptinku, paykunawan allinllawan parlaptiykiqa, jatunpaq qhawasunqanku