7 Yachaqana

¿Wasimanta ripunaychu kanman?

“Tatay, mamay:

”Kunanqa wasimanta ripusaqpuni. Ñawpaqta nirqaykichikjina, kayta ruwachkani mana qamkunamanta vengakunaypaqchu, nitaq phiñachinasuykichikpaqchu. Qamkuna kamachiwasqaykichikmanjina, mana kusisqachu kani. Ichapis ripuspaqa, mana kusisqallataqchu kasaq, chaywanpis ñuqa yachayta munani jinachus manachus kasqanta.”

AJINATA nispa, juk sipas, 17 watayuq, juk cartata qillqarqa, wasimanta ripunanpaq. Alemania suyupi, waynas, sipaskuna ima, 15 watayuqkunamanta 24 watayuqkunakama, 3 sipaskunamanta juk, 4 waynasmantataq juk, manaña tatasninkuwanchu tiyakunku. Ichá qampis wasimanta ripuyta yuyarqanki.

Diosqa, ñawpaqmantapachaña nirqa: ‘Pikunachus casarakuyta munaqkuna, tatasninkuta saqinankuta’ (Génesis 2:23, 24). Juk wayna, chayri juk sipas, Diospaq tukuy sunquwan astawan llamkʼayta munaspa, wasimanta ripuyta atinman (Marcos 10:29, 30). Chaywanpis achkha waynas, sipaskuna ima, tatasninkuta manaña aguantayta atispa ripunku. Juk wayna nin: “Wakin kuti waynasqa, sapallanchikña kawsayta munanchik, tatasninchikwan mana kusisqa kawsasqanchikrayku. Imaraykuchus wasipiqa, chʼaqwaykuna kallanpuni, tatasninchiktaq imatachus munasqanchikta mana entiendewanchikchu. Astawanpis wata runajina wasipi sientekunchik, tatasninchikman tukuy ima ruwasqanchikmanta, cuentata qunanchik kasqanrayku”.

¿Wakichisqachu kanki sapallaykiña kawsanaykipaq?

Sapallaykiña kawsayta yuyasqayki, ¿ninayanchu sapayki kawsanaykipaq wakichisqaña kasqaykita? Yuyasqaykimanjina sapallaykiña kawsayta munasqaykiqa, mana atikuqjina kanqa. Imaraykuchus juk llamkʼayta tariyqa, mana atikullanchu. Wasi alquilerpis achkha qullqipaq. Achkha waynas, sipaskuna ima, necesitasqankuta rantinankupaq, mana qullqinku kaptin, ¿imatá ruwanku? Kay Pulling Up Roots (Familianmanta tʼaqakuq) nisqa librota qillqaqkuna, ninku: “Wasinkuman watiqmanta kutiykapunku, suyankutaq tatasninku watiqmanta uywanankuta”.

Ichapis qamqa, wiñay tukusqa runajina yuyasqaykita, llakiykunata atipayta atisqaykita, may iñiyniyuq kasqaykita ima yuyawaq. Tatasniykiqa, ichá ‘wawajinallapuni ruwachkasqaykita’, rikunkuraq (1 Corintios 13:11). ¿Manachu tatasniyki astawan yachayniyuq kanku, imatachus ruwanaykita nisunankupaq? ¡Tatasniykip contranpi uqharikuwaq, chayri wasimanta ripuwaq chayqa, mana allintachu ruwachkawaq! (Proverbios 1:8.)

‘¡Tatasniywan mana allintachu apanakuni!’

¿Jinachu qamwanpis? Jina kaptin, mana ninayanchu wasimanta ripunaykita. Waynajina chayri sipasjina, tatasniykita necesitankiraq, paykunamantataq watas pasasqanmanjina imachus allin, imataqchus mana allin kaqta akllayta yachakuyta atiwaq (Proverbios 23:22). ¿Tatasniykiwan mana allinta apanakusqaykiraykullachu paykunamanta karunchakuwaq?

Alemania suyumanta juk wayna Karsten sutiyuq, Diospaq, astawan llamkʼayta munaspa wasinta saqirqa, nintaq: “Tatasniykiwan mana allinta apanakuspa, ama wasimanta ripuychu. Paykunawan mana allinta apanakunki chayqa, ¿imaynatá wak runaswan allinta apanakunkirí? Wasimanta ripusqaykiqa, mana allinchanqachu chʼampayniykita. Wasimanta ripuspaqa, wawallapuni kasqaykita, nitaq sapallaykimanta imatapis ruwayta atisqaykita, rikuchichkanki, jinata ruwasqaykitaq tatasniykimanta karunchasunqa”.

¿Imaraykupunitaq wasimanta lluqsipuyta munanki?

Wakin waynas, sipaskuna ima, mana wakichisqa kaspalla wasimanta lluqsipuspa, mana yuyankuchu khuchichakuypi urmanankuta. Jesusqa, Lucas 15:11-32 pʼitikunapi, juk waynamanta parlachkarqa, kay waynaqa, sapallanña kawsayta munasqanrayku wasimanta ripusqa. Jinata ruwaspataq manaña tatasninpa kamachiyninpichu kachkarqa, chayraykutaq ‘mana allinta kawsayta’ qallarirqa, khuchichakuypitaq urmarqa. Tiempowantaq qullqinta tukurparichirqa. Manataq juk llamkʼayta tariyta atirqachu, mana tarispataq, judíos chiqnisqanku llamkʼayta japʼikurqa... khuchista michiyta qallarirqa. Kay chinkaq waynaqa, allinta tʼukurispa, kʼumuykukuq sunquwan, wasiman kutipurqa, tatanmantataq perdonta mañakurqa.

Kay rikchʼanachinapi, Dios, khuyakuyniyuq kasqanta rikuchiwanchik, chantá kayta niwanchik: ¡Wasimanta mana yuyaychakuspalla lluqsipuyqa, kawsayniykipaq iñiyniykipaq ima, mana allinchu! Llakikunapaqjina wakin cristiano waynasqa, sapallankuña kawsasqankurayku, Diosmanta karunchakuyta qallarinku. Qullqinku tukukapuchkasqanta reparaspataq, Diosta mana yupaychaq waynaswan parlaspa, juk cuartollata alquilakuyta qallarinku, chaypi tiyakunankupaq (1 Corintios 15:33).

Alemania suyumanta juk wayna Horst sutiyuq, wasimanta ripuq waynamanta yuyarikun: “Mana casaraspalla, munakusqan sipaswan tiyakuyta qallarirqa. Fiestastataq ruwaq kanku, sapa kutitaq payqa machaykuq. Tatasninpa wasinpi kawsachkanman karqa chayqa, mana chaykunata ruwaqta saqinkumanchu karqa”. Horst nillantaq: “Wasimanta ripuspaqa, munasqankuta ruwanku. Wakinkuna, ¿manachu, wasimanta ripuyta munanku, saqra kaqllata ruwanankupaq?”.

Wasimanta ripuyta munaspaqa, tapurikuyraq: ¿Imapaqtaq ripuyta munani? ¿Tukuy ima munasqayta rantinaypaqchu, chayri imatachus munasqaymanjina ruwanaypaqchu?, nispa, Biblia, Jeremías 17:9 pʼitipi nin: “Tukuy imamanta nisqaqa runaj sonqonmin aswan chʼawka, nitaj chaypaj jampi kanchu. Pitaj chayta entiendeyta atinmanri?”.

Wasimanta mana ripuspa, ¿imaynatá wiñay tukusqa runa kayman?

Juk libro Adolescence nisqa, nin: “Wiñay tukusqa runa kanaykipaqqa, mana wasimanta ripunaykichu tiyan. Chaytaq mana ninayanchu wasillapi kaspa wiñay tukusqa runaman tukunaykita”. Wiñay tukusqa runa kanapaqqa, mana qullqiyuq, llamkʼayniyuq, wasiyuq ima kayllachu. Ñawpaqtaqa, mana ayqispa kawsayniykipi ima chʼampaytapis allinchayta yachay. Ima chʼampaymantapis ayqispa ni imata tarinkichu. Qheshwa Biblia kay Lamentaciones 3:27 pʼitipi nin: “Uj runapajqa allimpuni wayna kasqanmantapacha kasukoj kananqa”, nispa.

Wakin waynasqa, tatasninku, munasqanta ruwaqta mana saqiptinku, paykunawan mana allintachu apanakunku. Mac, 47 watayuq nin: “Wawallaraq kachkaptiy, tatayqa, yachaywasimanta chayamuptiykama, tukuy imata wasipi ruwanayta niwaq”. Macqa vacacionesninpi llamkʼanan karqa, wak waynastaq pukllakuq kanku. Mac nin: “Tatay saqra kasqanta yuyaq kani, imaraykuchus pukllakuqta, kusikuqta ima, mana saqiwaqchu kayku. Achkha kutistaq tʼukuriq kani: ‘¡Kay wasimanta ripuyman chayqa, munasqaymanjina kawsayman!’, nispa”. Kunantaq Macqa, wakjinamanta chay ruwasqanta qhawan, chayrayku nin: “Tatay ñuqarayku ruwasqanqa, ni imawan kikinchakunmanchu. Llamkʼayta, ima chʼampaytapis allinchayta yachachiwarqa. Chaymantapachataq, mana ayqispalla, ima jatuchaq chʼampaykunatapis allinchayta yacharqani”.

Ni imamanta llakikuq

Wasillapi kawsasqaykiqa, mana ninayanchu wiñay tukusqa runa kanaykita. Juk wayna nin: “Tatasniywan kawsachkaspa, ni imamanta llakikuspa kawsarqani. Paykunaqa, tukuy imata quwaq kanku”. Wiñay tukusqa runa kanaykipaqqa, sapaykimanta imatapis ruwayta yachanayki tiyan. Qʼupata uqhariy, pʼachasta tʼaqsay ima, mana takiykunata uyarinajinachu kasqanta reparanayki tiyan. Chaywanpis, qammanta chaykunata mana ruwaptiyki, ¿ima kanman? Wiñay tukusqa runa kaspaqa, ni ima ruwayta yachawaqchu, suyawaqtaq tatasnillaykipuni chayri wak runas ruwanankuta.

Waynapis, sipaspis kaspa, ¿wakichikuchkankichu sapayki kawsanaykipaq, waykʼuyta, pichayta, planchayta, imatachus wasipi ruwanasta, ruwayta yachaspa?

Qullqiykita ama usuchispa

Qhapaq suyuspi tiyakuqkuna waynas, sipaskuna ima, qullqita tariy, gastaypis atikuqjinalla kasqanta yuyanku. Khuskan pʼunchayllata llamkʼanku chayqa, qullqinkuta gastanku, valorniyuq pʼachasta, sumaq radiota ima, rantispa. Chaywanpis, ¡wasimanta ripuspa, qullqinku ni imapaq alcanzasqanta reparakunku! Horst sutiyuq (ñawpaq parrafospi paymanta parlarirqanchikña) nin: “Killa tukukuyta, [sapallay kawsachkaptiy] manaña qullqiy kapuwaqchu, waykʼunaypaqpis ni ima karqañachu, billeteraypis chʼusaqpacha karqa”.

Tatasnillaykiwanraq tiyakuchkaspa, ¿qullqiykita allinta apaykachayta atiwaqchu? Tatasniyki, qullqita allinta apaykachayta yachasqanrayku, qullqiykita allinta apaykachanaykipaq yanapasunkuman. Juk libro Pulling Up Roots (Familianmanta tʼaqakuq) nisqa, tatasniykita tapurinaykipaq kay tapuykunata nichkan: ‘¿Luzmanta machkhatataq sapa killa paganchik?, ¿yakumantarí?, ¿telefonomantarí? ¿Imasmanta impuestosta paganchik? ¿Alquilermanta machkhata paganchik?’. ¡Ichapis, kayqa tʼukuchisunki, imaraykuchus llamkʼaqkuna waynasqa, tatasninkumanta nisqa astawan qullqiyuq kanku, paykunapaq imatapis rantikunankupaq! Chayrayku, llamkʼachkanki chayqa, tatasniykita qullqiykiwan yanapariy.

Niraq wasimanta ripuchkaspa, tukuy imatá ruwayta yachakuy

Wiñay tukusqa runa kanaykipaqqa, mana wasimanta ripunaykipunichu tiyan. Tatasniykiwan kawsachkaspa allin runa kayta, yuyayniyuq kayta ima, yachakuy. Wakkunawanpis allinta apanakuyta yachakullaytaq. Ima chʼampaytapis, llakiytapis, ñakʼariytapis atipayta atisqaykita rikuchiy. “Khuyakuyniyoj kay, kʼacha kay, [...] sajra munayninwan mana atipachikoj kay ima” (Gálatas 5:22, 23). Kay kʼacha kaykunata kawsayniykipi rikuchiptiykiqa, allin wakichisqa cristiano kasqaykita rikuchinqa.

Maykʼaqllapis tatasniykimanta, karunchakunayki kanqa (casaraptiyki). Chaykama suyanaykimantaqa, ¿imaraykutaq usqhayllata ripuyta munankirí? Tatasniykiwan parlariy. Ichá paykunallawanpuni qhipakusqaykimanta kusikunqanku, astawanraq jukchasqa familiajina kawsakunaykichikpaq yanapaptiyki. Paykunap yanapayninkuwanqa, paykunamanta, yachakullaypuni, wiñay tukusqa runa kanaykikama.

Tʼukurinapaq tapuykuna

◻ ¿Imaraykutaq achkha waynas, sipaskuna ima, wasimanta ripuyta munanku?

◻ Achkha waynas, sipaskuna ima, ¿imaraykutaq mana wakichisqaraqchu kanku sapallankuña kawsanankupaq?

◻ Manaraq wakichisqa kachkaspa wasimanta ripuq waynas, ¿ima chʼampaykunapitaq urmankuman?

◻ Wasimanta ayqiq waynas, ¿ima chʼampaykunapitaq rikukunkuman?

◻ Tatasniykiwan tiyakuchkaspallaraq, ¿imaynatataq wiñay tukusqa runa kawaq?

[57 paginapi sutʼinchaynin]

“Tatasniykiwan mana allinta apanakuspa, ama wasimanta ripuychu [...] ¿imaynatá wak runaswan allinta apanakunkirí?”

[60, 61 paginaspi recuadro]

Wasimanta ayqisqayki, ¿chʼampayniykita allinchanqachu?

Sapa wata, junukuna waynas, sipaskuna ima, tatasninku anchata maqasqankurayku, abusayta munasqankurayku, tatasninkup wasinmanta ayqinku. Wakintaq ayqinku, tatasninkuwan sapa kuti kaykunamanta chʼaqwasqankurayku: ima horachus wasiman chayamunankumanta, examenesninkuta mana allinta qusqankumanta, wasipi tukuy ima ruwana kasqanmanta, amigosta allinta akllanankumanta ima.

Tatasniykiqa, mana qamjinachu yuyanku, nitaq imatapis qamjinachu qhawanku. ¿Maykʼaqpis tʼukurirqankichu tatasniyki, Dios kamachisqanmanjina ‘yachachisqanmanjina, yuyaychasqanmanjina’ uywasunanku kasqanpi? (Efesios 6:4, Dios Parlapawanchej.) Chayrayku, ichapis nisunkuman tantakuykunamanpis paykunawan rinaykita, Diosta mana yupaychaq waynaswan, mana anchata purinaykita ima (1 Corintios 15:33). Chay nisusqanku, ¿wasimanta ripunaykipaqchu? Dios kamachisqanmanjina ‘tatasniykita jatunpaq qhaway’ (Efesios 6:1-3).

Tatasniykip wasinmanta ayqisqaykiqa, ni imata allinchanqachu. Amalia 14 watayuq kachkaspa, wasimanta ayqisqa, nintaq: “Tatasninchikpa wasinmanta ayqispaqa astawan chʼampaykunallata tarinchik”. Margaret Hyde sutiyuq, My Friend Wants to Run Away (Amigoy wasimanta ayqiyta munan) nisqa libronpi nin: “Wasimanta ayqiqkuna, wakillan, juk llamkʼayta tarinku. Wakintaq wasimanta ayqisqankurayku allinta kawsanankumanta nisqa, astawan llakiypi kawsanku”. Kay revista ’Teen nin: “Achkha waynas, sipaskuna ima, allinta kawsayta yuyaspa wasimanta ayqinku, chaywanpis callespi mana chayta tarinkuchu. Chaymanta nisqaqa wak wasimanta ayqiq chayri wasimanta wikchʼusqa waynaswan chayri sipaskunawan tinkunku, paykunawantaq saqisqa wasispi tiyakunku, chaypitaq, abusaqkunamanta, suwasmanta ima, mana jarkʼakuytapis atinkuchu. Chantá chʼichi negociosniyuqpa makinman urmanku, kay runasqa waynasta chayri sipaskunata chʼawkiyanku, tukuy chʼichi ruwaykunapitaq llamkʼachinku”.

Amalia, wasimanta ayqispa, 22 watayuq “waynawan” riqsinakusqa, kay waynataq, paywan, 9 amigosninwan ima, khuchichakunanta mañasqa, wasinpi qhipakusqanmanta pagananpaq”. Amaliaqa “machaykullasqataq, drogastapis ukyaykullasqataq”. Sandraqa, abuelon abusasqanrayku wasimanta ayqillarqataq. Phisu warmimantaq tukurqa, callespi, parquespi, maypichus atisqanpitaq puñukuq. Tukuy kaykunaqa wasimanta ayqisqankurayku rikukun.

Wasimanta ayqiq waynas, sipaskuna ima, ni imata yachasqankurayku mana atinkuchu qullqita ganayta. Mana documentosnillankupis kanchu. Luis nin: “Qullqita, suwaspa, mañakuspa ima, purinay karqa, imaraykuchus jawapiqa ni pi imatapis qusunkichu”. Waynasmanta nisqa, 60% sipaskuna wasimanta ripuqkuna kanku, kay sipaskunamanta wakinqa qullqita ganakunankurayku phisu warmisjina llamkʼanku. Qʼala runasmanta fotosta urqhuqkuna, drogasta ranqhaqkuna, phisu warmistajina llamkʼachiqkuna ima, terminalespi, wasimanta ayqimuq waynasta sipaskunata ima, maskʼamunku, wata runastajina llamkʼachinankupaq. Ichá manchachikuq waynasman, sipaskunaman ima, mikhunata, juk cuartota puñunankupaq ima, qunankuta ninku. Wakin kuti, chay waynasman, sipaskunaman munakuyninkutapis rikuchillankumantaq.

Tiempo pasasqanmanjina, chay “kʼacha runasqa” pagachikuyta munanku. Juk sipaspaq chay ninayanman, paykunapaq phisu warmijina llamkʼananta, mana pʼachayuq fotosta urqhuchikunanta, millay khuchichakuykunata ruwananta ima. Chayrayku wakinqa, ñakʼarinku, wañunku ima.

Chayrayku, tatasniykiwan parlanaykipaqqa, mana juk kutillachu kallpachakunayki tiyan, manaqa sapa kuti. Imaynachus sientekusqaykita, imachus pasasusqanta ima, willakuy (2, 3 yachaqanasta ñawiriy). Tatasniyki sapa kuti sinchita maqasuptinku chayri tatayki abusasuptinqa, wak runata yanapasunanpaq maskʼayta atiwaq.

Ima llakiyniyuqpis kachkaspaqa, ama ayqiychu manaqa parlariy. Tatasniykip wasinpi mana allin kawsay kaptinpis, tʼukuriy wasimanta ripuptiyki, mana allinta kawsanaykipi.

[59 paginapi dibujos/fotos]

Sapallaykiña allinta kawsanaykipaq, tatasniykiwan tiyakuchkaspallaraq tukuy imata ruwayta yachakuwaq