28 Yachaqana

¿Imaynatá munakuyniyta atipayman?

JUK revista nin: “Tukuy waynaspaq, sipaskunapaq ima, ñawpaq kutillaraq rikuspa munakuyqa, chʼuju unquyjina tukuyniqpi rikukun”, nispa. Yaqha tukuy waynas, sipaskuna ima, jinapi rikukunku, chaywanpis wakinqa munakuyninkuta atipayta atirqanku, machu runas kanankukama, mana pisipaq qhawakuspa nitaq kʼacha runa kayninkuta chinkachispa. Ñawpaq kutillaraq rikuspa, munakuyta qallariyqa, mana asikunapaqchu. Juk wayna nin: “Juk sipasta munakuyta qallarisqayrayku, mana imatapis ruwayta atirqanichu, pay ñuqamanta kuraq karqa, chaywanpis mayta gustawaq, chaytaq ñuqapaq juk chʼampay karqa”.

¿Imaraykutaq munakuynin usqhayllata wiñan?

Munakuyta qallariyqa mana juchachu... chay munakuy llimphu kaptinqa (mana casado qharita nitaq casada warmita munapayaspa) (Proverbios 5:15-18). Pillapis waynallaraq chayri sipasllaraq chayqa, ‘imaymana saqra munaynin’, tukuy imata yuyachin (2 Timoteo 2:22). Imaraykuchus pisimanta pisi waynayayta chayri sipasyayta qallarichkan, chayraykutaq munakuyninqa wiñayta qallarin... munantaq munakusqan wayna chayri sipas munakunallantataq.

Revista Seventeen nin: “Sipaskunaqa, waynasmanta nisqa, aswan ñawpaqta, paykuna kikinmanta, wakkunamanta ima, wiñay tukusqa runasjina yuyayta qallarinku, chayrayku yachaywasimanta compañerosninkutapis wawastajinallaraq qhawanku, ninkutaq yachachiqninkuwan [chayri wak machu runaswan] mana kikinchakusqankuta”. Juk sipasqa, yachachiqnin, juk takiq, juk kuraq amigon ‘paypaqjina’ kasqanta yuyan. Waynaspis kikillantataq yuyanku. Munakuyninkuqa musquyjinalla, umallankupi tukuy imata yuyanku, ni jaykʼaqtaq suyasqankumanjina juntʼakunchu.

¿Imaraykutaq munakuynin ñakʼarichinman?

Munakuynin pisi tiempollapaq kaptinpis, mayta ñakʼarinman, imaraykuchus, munakusqan runaqa, mana jatunpaq qhawasqachu. Salomón nin: “Uj wampu runataqa kuraj kamachejmanta churanku”, nispa (Eclesiastés 10:6). Juk takiqqa, takisqanrayku, rikchʼayninrayku ima, jatunpaq qhawasqa kanman, chaywanpis, ¿llimphu kawsayniyuqchu? ¿Diospi ‘creeqchu’, paypa kamachinchu? (1 Corintios 7:39.)

Biblia nin: “Pillapis kay pachaj kawsaqen kayta munajqa Diospa enemigonman tukun”, nispa (Santiago 4:4). Diospa ñawpaqinpi mana allinpaq qhawasqa waynata chayri sipasta munakuyta qallarisqayki, ¿manachu Diosmanta karunchachisunkiman? Biblia kamachillawanchiktaq: “Lantismanta waqaychakuychej”, nispa (1 Juan 5:21). Juk wayna chayri sipas cuartonpi, riqsisqa takiqpa fotosninta juntʼaykuchiptin, ¿imatá nisunman? ¿Chayta ruwasqan, manachu ‘lanti yupaychaywan’ ninakusqanta nisunman? ¿Chay ruwasqanta, Dios allinpaqchu qhawan?

Wakinqa, munakuyta qallarisqankurayku yuyay chinkasqajina purinku. Juk sipas nin: “Munakuwasqantachus manachus sapa kuti tapuptiy, mana munakuykichu nispa kutichiwan. Sapa kuti imaynatachus qhawawasqanta, imatachus ruwasqanta rikuspataq, niwasqan mana chiqachu kasqanta reparani”. Chay waynaqa kʼachamanta mana munakusqanta nirqa, paytaq nisqanta mana kasurqachu.

Wak sipas, juk riqsisqa takiqta munakuyta qallarisqanmanta, nin: ‘Munarqani pay munakusqay kananta, ¡chayrayku Diosmanta mañakurqani! Fotonta uqllaykukuspataq puñuq kani, ajinamanta paypa qayllanpi kachkasqayta yuyanaypaq. Mana ñuqawan kanqa chayqa, payrayku wañuchikusaq ninaykama chayarqani’. Chayta ruwasqan, ¿Diospaq allinchu? Mana, ¿icharí? Imaraykuchus Diosqa “cheka yuyaywan” payta yupaychanata kamachin (Romanos 12:3, Dios Parlapawanchej).

Biblia, Proverbios 13:12 pʼitipi nin: “Imatapis suyasqa mana juntʼakojtenqa, sonqoqa llakisqa qhepakun”, nispa. Chayrayku juk waynata chayri juk sipasta munakuyta qallarispa, mana suyasqanmanjina juntʼakusqanta rikuyqa, mana allinchu ni pipaq, doctores nisqankumanjina, waynasqa, mana suyasqankumanjina juntʼakusqanrayku “mayta llakikunku, ñakʼarinku ima [...] chantá unquykunku” (2 Samuel 13:1, 2, kikinchay). Juk waynata munakuq sipas nin: “Mana mikhuyta. [...] Nitaq estudiayta atillanichu. Yuyayniyqa payllapi kachkan. [...] Tukuy sipaskunamanta nisqataq, ñuqalla mana kusisqachu kani”.

Munakuyta qallarisqaykiwan qamlla astawan ñakʼarichkanki. Doctor Lawrence Bauman nisqanmanjina, munakuyta qallariqqa “yachaywasipi kachkaspa mana allintachu estudianman”. Chantá amigosninmanta, familianmanta ima, karunchakunman, kʼumuykachachisqataq kanman. Juk qillqaq Gil Schwartz nin: “Judyta munakuyta qallarisqayrayku, tukuy imata ruwasqaymanta, mana imatapis niyta atinichu”. Chaywanpis munakuynin chinkapusqanmantaña, pichus tukuy runas rikunankuta qhatiykachaqqa yuyarikunraq pitachus qhatiykachasqanmanta, imatachus asikunapaqjina ruwasqanmantapis.

Imaynachus kasqanmanjina qhaway

May yachayniyuq rey Salomonqa, juk sipasta rikuspa, munakuyta qallarirqa, chay sipastaq payta mana munakurqachu. Chayrayku Salomonqa juk poemata qillqasqanpi, Sulamitata nirqa: “Killa jinataj kʼachitari, inti jina kʼancharishaj” kanki nispa... ¡chayta nispapis ni imata tarirqachu! (Cantares 6:10.)

Chayrayku, manaña chay sipaswan munachikuyta maskʼarqachu. Qampis, ¿imaynatá munakuyniykita atipayta atiwaq? Biblia nin: “Pichus payllapi atienekojqa wampumin”, nispa (Proverbios 28:26). Kayqa chiqapuni, munakuyta qallarisqaykiwan musqukuchkanki chayqa. Chaywanpis “pichus yachaywan imatapis ruwajqa mana urmallanqachu”. Kay ninayan maychus kasqanmanjina qhawanata.

Doctor Howard Halpern kayta tapurin: “¿Imaynatá yachasunman suyasqanchikmanjina juntʼakunantachus, manachus? Allinta tʼukurispa, maychus kaqllata yuyaspa”. Kaypi tʼukuriy: ¿Munakusqayki waynawan chayri sipaswan riqsinakuyta munasqayki juntʼakunmanchu? Munakusqayki wayna chayri sipas, takisqanrayku manchay riqsisqa chayqa, ¡chiqamanta nisunman ni jaykʼaq payta riqsinaykita! Kikillantataq nisunman yachachiqniyki qammanta kuraq chayqa.

Chantá, munakusqayki wayna chayri sipas, ¿munakususqanta rikuchisunkichu? Mana jina kaptin, ¿yuyankichu tiempo pasasqanmanjina munakusunanta? Chayri, ¿mana reparakuspallachu, qampa allinniykita maskʼayta munaspa, tukuy imata ruwasqanta rikuspa, chayri wakkuna imatapis nisusqankuraykullachu, munakususqanta yuyachkanki? Achkha suyuspi, ususninkumanjina, sipaskunaqa, riqsinakunankupaq waynas parlapayananta suyanku. Juk sipas, munakusqan waynata chiqnichikunankama qhatiykachanman chayqa, mana allinpaqchu qhawasqa kanman.

Munakusqayki wayna chayri sipas munakususqallantataq nisuptin, ¿imatá ruwawaq? ¿Paywan qhariwarmijina kawsanaykichikpaq wakichisqachu kachkanki? Mana jinata kaptinqa, “sonqoykimanta phutikuyta wijchʼuy”, mana chayllapipuni tʼukurinaykipaq. Imaraykuchus “uj tiempoqa tiyan munakunapaj”, ichá kaytaq, machu runa kaptiykiña kanqa (Eclesiastés 3:8; 11:10).

Munakuyniykita qhawarikuy

Doctor Charles Zastrow nin: “Juk wayna chayri sipas, munakusqan, ‘mana pantaq wayna chayri sipas kasqanta’, imayna warmitachus chayri imayna qusatachus munasqanmanjina kasqanta ima yuyan, wakkuna mana qampaqjinachu niptinkupis”. Chaywanpis paykuna nisqankumanjina, “mana pantaq runaqa” chayri mana juchayuq runaqa, mana kanchu. Biblia nin: “Tukuy runas juchallikusqankurayku, paykunaqa Diospa jatun kaynimpa kʼanchayninta mana taripayta atinkuchu”, nispa (Romanos 3:23).

Chayrayku kayta tapurikuy: munakusqay waynata chayri sipasta, ¿allintachu riqsini? ¿Imayna runachus kasqanmanjinachu munakuni? ¿Imapichus pantasqantapis qhawanichu? Kaykunapi tʼukurisqayki, manaña munakusqayki waynapi chayri sipaspi yuyanallaykipaqpuni yanapasunqa. Chantá, munakuyniyki chiqachus manachus kasqanta reparakunaykiqa, may allin. Juk qillqaq Kathy McCoy nin: “Juk ratollapaq munakuyqa jukllapi chinkapun [...] chayrayku, munakuyniykita sunquykimanta mana chinkachiyta munankichu [...] Juk ratollapaq munakuyqa, tukuy imata payllapaq maskʼananpaq, celosakunanpaq ima, tanqan [...] Juk ratollapaq munakuyqa, wakkuna ni imapi pantanankuta suyan” (1 Corintios 13:4, 5, kikinchay).

Munakusqayta, ¿imaynatá yuyayniymanta urqhuyman?

Achkhata yuyaychasuptinkupis, munakusqaykita mana qunqayta atillankichu. Chantá, payllapipuni yuyanaykiqa, mana allinchu kanman. Novelasmanta librosta ñawirinki, telepi munanakuymanta peliculasta qhawanki, chayri radiopi uyarillankitaq chayqa, astawan llakikunki, chantá sapayakunki. Chayrayku, chaykunapi yuyaytaqa qhisachay. Imaraykuchus “llantʼamanta jina ninaqa wañupun” (Proverbios 26:20).

Yuyaynillaykipi munakuyta qallarisqaykiqa, ‘ama karunchachisunchu’, pikunachus munakusuqkunamanta, allinniykita maskʼaqkunamanta ima (Proverbios 18:1, NM). Ichá tatasniyki yanapayta atisusqankuta reparawaq. Munakuyta qallarisqaykita pakaykuptiykipis, ichá tatasniykiqa imachus llakichisusqanta reparankuña. Chayrayku llakiyniykimanta paykunawan parlariy. Chantá ichá juk wakichisqa cristianopis, yanapayta, uyariyta ima, atillasunkimantaq.

Waynaspaq, sipaskunapaq ima qillqaq, Esther Davidowitz nin: “Ima ruwanapipis musphaykachay”, nispa. Sunquykita allin kaq ruwaykunawan kusichiy, ejerciciosta ruway, wak qallupipis parlayta yachakuy, Bibliamanta, ima yachaytachus mana entiendesqaykita ukhunchariy. Jinata ruwasqaykiqa llakiyniykita thañichinman, chantá munakusqaykita qunqapunaykipaq yanapasunkiman.

Munakusqayki waynata chayri sipasta, mana qunqayta atillankichu. Chaywanpis, tiempo pasasqanmanjina llakiyniykiqa pisiyanqa. Jina kaptintaq, qam kikin astawan riqsikunki, munakuyniykitapis, chantá, ¡astawan sumaq wakichisqa kanki chiqamantapuni juk waynata chayri juk sipasta munakunaykipaq! Chaywanpis, ¿imaynapi yachawaq ‘chiqa munakuypuni’ kasqanta?

Tʼukurinapaq tapuykuna

◻ Waynas, sipaskuna, ¿imaraykutaq juk waynata chayri juk sipasta rikuspa, munakuyta qallarinku?

◻ Waynas, sipaskuna ima, ¿pikunatataq munakuyta qallarinku, imaraykutaq?

◻ ¿Imaraykutaq, juk waynata chayri juk sipasta, munakuynin ñakʼarichinman?

◻ ¿Imatá juk wayna chayri juk sipas, munakuyninta atipananpaq ruwanman?

◻ Juk wayna chayri juk sipas, ¿imatá ruwanman munakuynin mana wiñanallanpaqpuni?

[223 paginapi sutʼinchaynin]

‘Mana mikhuyta. Nitaq estudiayta atillanichu. Yuyayniyqa payllapi kachkan. Tukuy sipaskunamanta nisqataq, ñuqalla mana kusisqachu kani’

[220 paginapi dibujo/foto]

Achkha waynas, sipaskuna ima, paykunamanta kuraqkunata, munakuyta qallarinku

[221 paginapi dibujo/foto]

Munakusqaykita, imayna runachus kasqanta qhawasqaykiqa, mana payllapipuni yuyanaykipaq yanapasunqa