Referencias rech ri wuj Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos
© 2024 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
1-7 RE JULIO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS SALMOS 57-59
Ri Jehová kubʼano che ri e ukʼulel kechʼakan ta puwiʼ ri utinamit
bt 220, 221 párrs. 14, 15
«Xuqujeʼ kʼu pa taq ri tinimit ri sibʼalaj naj e kʼo wi cho ronojel ri uwach ulew»
14 Ri Esteban xuxiʼj ta ribʼ y xutzijoj ri utzij ri Dios are chiʼ majaʼ kkamisax kumal ri ukʼulel (Hech. 6:5; 7:54-60). Tekʼuriʼ «xpe kʼu jun nimalaj kʼaxkʼolil» che xubʼano che konojel ri tijoxelabʼ xetukin pa Judea y Samaria, xaq xiw ri apóstoles xekanaj kan chilaʼ. Are kʼu wariʼ xeʼuqʼatej ta che utzijoxik ri utzij ri Dios. Ri Felipe xbʼe pa Samaria «xutzijoj ri Cristo chke ri winaq chilaʼ» y utz xkita ri xutzijoj chke (Hech. 8:1-8, 14, 15, 25). Xuqujeʼ ri Biblia kubʼij: «Ri kojonelabʼ ri kijabʼum kibʼ rumal rech ri kʼax ri xpe chkij are taq xkamisax ri Esteban, xeʼokʼow pa taq e kitinamit. Xeʼopan kʼa pa Fenicia, pa Chipre, xuqujeʼ pa Antioquía. Xaq xuwi kʼu chke ri aj judeyibʼ xkitzijoj wi ri tzij; man xkibʼij ta chke ri nikʼaj winaq chik. E kʼo kʼu jujun chke, e kojonelabʼ waʼ aj Chipre xuqujeʼ aj Cirene, are taq xeʼopan pa Antioquía, xuqujeʼ xekichʼabʼej ri man aj judeyibʼ taj, xkitzijoj ri utzalaj taq tzij re ri Ajawaxel Jesús chke» (Hech. 11:19, 20). Wariʼ kukʼutu che ri kʼax che xkʼulmatajik xtobʼanik rech xtzijox ri utzij ri Dios pa nikʼaj chi tinamit.
15 Majaʼ naj, xuqujeʼ xkʼulmataj wariʼ pa ri Unión Soviética. Más na pa ri junabʼ 1950, xetaq bʼi kʼi Testigos pa Siberia. Y, rumal che xetukin pa wajun tinamit riʼ, xkitzijoj ri utzalaj taq tzij pa ronojel ri tinamit. Wet mat xkʼulmataj wariʼ, ri qachalal xekun ta riʼ xkitzijoj ri utzalaj taq tzij pa taq tinamit che naj e kʼo wi —weneʼ más che 10,000 kilómetros (6,000 millas)— rumal che kʼo ta kipwaq che ri kipasaje. Are kʼu ri qʼatal tzij xubʼano che xetaq bʼi pa jun chi tinamit. Jun qachalal xubʼij che are ri qʼatal taq tzij xetobʼanik rech e kʼi winaq re Siberia che kʼo jun utz kanimaʼ xketaʼmaj ri qastzij.
Jeʼlalaj taq pixabʼ
w23.07 18, 19 párrs. 16, 17
«Qas ko chixtakʼaloq, man kʼo ta kixslabʼsanik»
16 Ko chojtakʼaloq. Pa jun bʼix che xubʼan ri qʼatal tzij David xubʼij che kuya ta wi kan uloqʼoqʼexik ri Jehová. Rumal laʼ xubʼij, che ko jeqel ri ranimaʼ che ri Dios (Sal. 57:7). Ri oj xuqujeʼ rajawaxik ko kojtakʼiʼk y kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri Jehová (chasikʼij uwach Salmo 112:7). Chojchʼaw chi jumul chrij ri qachalal Bob, che xqil kan ri párrafo 9. ¿Jas xtoʼwik rech ko xtakʼiʼk? Are chiʼ xbʼix che che xaq utz kkʼam wi bʼi ri kikʼ we kajwatajik, ri are xubʼij che we jelaʼ kkibʼano kel bʼi pa ri hospital. Ri Bob kubʼij: «Xinchomaj ta na kamul ri xkibʼij chwe, apastaneʼ ri kkʼulmatajik».
17 Ri qachalal Bob kʼateʼ ta xuchomaj pa ri hospital ri kraj kubʼano, xaneʼ uchomam chik. Rumal che nabʼe xukoj pa ranimaʼ, che kraj kuya kikotemal che ri Jehová. Ukabʼ, xunikʼoj ri kubʼij ri Biblia y ri e qawuj chrij ri kikʼ. Y urox, qas retaʼm che we kunimaj ri utaqanik ri Jehová ktewchiʼx na rumal. Ri oj xuqujeʼ rajawaxik ko kojtakʼiʼ chuwach apachike kʼax junam rukʼ ri xubʼan ri qachalal Bob.
8-14 RE JULIO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS SALMOS 60-62
Ri Jehová amaqʼel kojuchajij y kojutoʼo
it-2 1146
Takʼatik ja
Ri kraj kubʼij. Ri kʼo jun nimalaj kikojonik y keniman che ri Jehová kkikubʼsaj kikʼuʼx chrij, junam rukʼ ri xubʼixoj ri David: «Lal kʼut ri nupanibʼal. Ri lal lal je jas jun kowilaj takʼatik ja ri kinresaj pa uqʼabʼ ri kʼulel» (Sl 61:3). Ri ketaʼm ri kraj kubʼij ri ubʼiʼ ri Dios, kkikubʼsaj kikʼuʼx chrij, keʼux sukʼ che y kkixiʼj ta kibʼ, rumal che ri Biblia kubʼij: «Ri ubʼiʼ ri Ajawaxel areʼ jun takʼatik ja ri sibʼalaj nim ukuʼinem, rukʼ kʼu keʼopan wi ri e sukʼabʼ che utzukuxik toʼbʼal ibʼ» (Pr 18:10; chajunamisaj rukʼ 1Sa 17:45-47).
it-2 1122
Tienda
Ri tzij tienda o «achoch» kʼo jun kraj kubʼij. Ojer kanoq jun tienda are jun lugar jawiʼ keʼuxlan wi ri winaq y keʼuchajij chuwach weneʼ ri qʼij o ri tew (Gé 18:1). Junam rukʼ ri kbʼan che ukʼulaxik jun winaq pa jun ja, ri keʼopan kukʼ nikʼaj chik cho kachoch, ketaʼm che rajawaxik utz kbʼan che kikʼulaxik y che nim keʼil wi. Are chiʼ Apocalipsis 7:15 kubʼij che ri kʼiʼalaj winaq kkipatanij ri Dios «pa ri rachoch», kraj kubʼij che ri Dios kʼo kukʼ y keʼuchajij (Sl 61:3, 4). Ri Isaías kchʼaw chrij ri kubʼan na ri Sión, rixoqil ri Dios, are chiʼ kekʼojiʼ ri ral, kbʼix wariʼ che: «Chanimarisaj ri alikʼom kabʼal re bʼinem» (Isa 54:2). Ri areʼ kunimarisaj ri kabʼal o rachoch chke ri ral.
w02 15/4 16 párr. 14
Ri e taqanik che e kʼo pa ri Biblia kuya utzilal chqe
14 Kukubʼsaj qakʼuʼx retaʼmaxik che ri e utaqanik ri Dios kekʼextaj taj. Pa waʼ kʼaxalaj taq tiempo riʼ, ri Jehová, che man kʼo ta ukʼisbʼalil, kjunamataj rukʼ jun abʼaj che ko kʼo pa ri ulew (Salmo 90:2). Ri areʼ kubʼij: «In riʼ ri Ajawaxel. Man nukʼexom ta wibʼ» (Malaquías 3:6). Ri e utaqanik che e kʼo pa ri Biblia, qas kojkitoʼo, kjunamataj ta kukʼ ri kichomabʼal ri winaq che amaqʼel kkʼextajik (Santiago 1:17). Chqilaʼ jun kʼutbʼal: pa kʼi taq junabʼ ri psicólogos xkibʼij che rajawaxik taj che ri nan tat kʼo kkibʼij chke ri akʼalabʼ, xaneʼ kkiyaʼo che e areʼ kechaʼow ri kkaj kkibʼano, are kʼu jujun xkikʼex ri kichomanik y xkichʼobʼo che ri xkiya ubʼixik are ta ri más utz. Ri e taqanik che kkiya ri winaq amaqʼel kekʼextajik, jetaneʼ ri kaqiqʼ keʼuslabʼisaj y kubʼano che xa ta jun lugar kekʼojiʼ wi. Are kʼu ri uTzij ri Jehová kkʼextaj taj. Pa kʼi taq junabʼ, ri Biblia uyaʼom pixabʼ chrij ri kbʼan che kikʼiyisaxik ri akʼalabʼ rukʼ loqʼoqʼebʼal. Ri apóstol Pablo xutzʼibʼaj: «Ri ix kʼut tataxelabʼ, miyak koyowal ri e iwalkʼwal, xaneʼ cheʼikʼiyisaj rukʼ pixbʼenik, cheʼitijoj che ri utzij ri Ajawaxel» (Efesios 6:4). Sibʼalaj kukubʼsaj qakʼuʼx retaʼmaxik che ri e utaqanik ri Jehová, kekʼextaj taj.
Jeʼlalaj taq pixabʼ
w06 1/6 11 párr. 6
Pixabʼ nim kibʼanik keʼesax pa ri wuj segundo re Salmos
62:11. Ri Dios rajawaxik taj che kʼo jun kuya uchuqʼabʼ. Rukʼ ri areʼ kʼo wi ronojel ri chuqʼabʼ. «Ri kuʼinem» rech ri areʼ.
15-21 RE JULIO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS SALMOS 63-65
«¡Are kʼu utz na ri loqʼoqʼebʼal kʼuʼx la chuwach ri kʼaslemal!»
w01 15/10 15, 16 párrs. 17, 18
¿La kʼo kojtasow chrij ri uloqʼoqʼebʼal ri Dios?
17 ¿La nim kqil wi ri uloqʼoqʼebʼal ri Dios? ¿La kqabʼij qe ri xubʼij ri David? Che xubʼij: «¡Are kʼu utz na ri loqʼoqʼebʼal kʼuʼx la chuwach ri kʼaslemal! Rukʼ ri nuchiʼ kinyaʼ na qʼij la; pa ronojel nukʼaslemal kinyaʼ na qʼij la, kinyak ri nuqʼabʼ chwach la are taq kinchʼaw ukʼ la» (Salmo 63:3, 4). ¿La kʼo jun jastaq re wajun uwach Ulew che más nim chuwach ri uloqʼoqʼebʼal y ri rachilanik ri Dios? Jun kʼutbʼal, ¿la are más utz che kqakoj qachuqʼabʼ che ubʼanik jun chak jawiʼ kqachʼak wi kʼi pwaq, o are más utz ri jamaril y ri kikotemal che kqariqo are chiʼ kʼo jun utz qachilanik rukʼ ri Dios? (Lucas 12:15). Jujun cristianos kichaʼom upatanexik ri Jehová paneʼ ketaʼm che weneʼ kekamisax rumal ri kikojonik, junam kukʼ ri kʼi testigos rech Jehová che e kʼamom bʼi pa ri campo de concentración nazis re ri segunda guerra mundial. Ri e qachalal xkiya ta kan upatanexik ri Jehová, paneʼ ketaʼm che weneʼ kekamisax rumal ri kikojonik. Ri kkiya ta kan upatanexik ri Jehová qas ketaʼm che kkiriq na jun kʼaslemal kʼo ta ukʼisik, jun kʼaslemal che kʼo ta nijun kyaʼow chke (Marcos 8:34-36). Are kʼu xaq xiw ta ri kʼaslemal kʼo ta ukʼisik kajwataj chqe.
18 Qas qetaʼm che amaqʼel kajwataj ri Jehová chqe, are kʼu chojchoman chrij jas ubʼanik riʼ ri qakʼaslemal we man kʼo ri Jehová qukʼ. Qastzij riʼ che are jun kʼaslemal che kʼo ta upatan. Pa waʼ kʼisbʼal taq qʼij riʼ, ri Jehová uyaʼom jun jeʼlikalaj chak che ri utinamit che kuya kikotemal; rumal laʼ, qetaʼm che are chiʼ ri Jehová uyaʼom chi ri kʼaslemal kʼo ta ukʼisik chqe, kqabʼan na riʼ y kqetaʼmaj kʼi chak che nim kibʼanik (Eclesiastés 3:11). Paneʼ kqaj kqetaʼmaj ronojel ri kubʼan ri Jehová, are kʼu kojkun taj, rumal che «¡sibʼalaj nim ri uqʼinomal ri Dios! ¡Sibʼalaj nim ri unoʼj! ¡Sibʼalaj nim ri retaʼmabʼal!» (Romanos 11:33).
w19.12 28 párr. 4
«Ronojel chimaltyoxij»
Xuqujeʼ, rajawaxik kojmaltyoxin che ri Dios. Qastzij riʼ che qachomam chrij ri sipanik uyaʼom chqe pa ri qakojonik xuqujeʼ ri jastaq uyaʼom chqe kamik xuqujeʼ ri kuya na chqe (Deut. 8:17, 18; Hech. 14:17). Are kʼu utz che kqakoj ri qatiempo che uchomaxik ri utzilal che ukʼutum ri Jehová chqe xuqujeʼ chke ri qafamilia. Jeriʼ kojmaltyoxin más che xuqujeʼ kqachʼobʼo che qas kojraj xuqujeʼ che nim kojril wi (1 Juan 4:9).
w15 15/10 24 párr. 7
Chojchoman chrij ri ubʼanom ri Dios
7 Rumal che oj ajmakibʼ, kʼax kqabʼan che uchomaxik ri ubʼanom ri Dios. Rumal laʼ, rech kojkunik kojchoman chrij ri ubʼanom ri Dios rajawaxik che oj kosinaq taj, xaq qatukel oj kʼolik y che oj kʼo pa jun lugar jawiʼ kʼo ta bulla. Chojchoman chrij ri xubʼan ri qʼatal tzij David, ri areʼ kchoman chrij ri ubʼanom ri Dios are chiʼ kʼo chi pa ri uchʼat (Sal. 63:6). Xuqujeʼ ri Jesús, más utz xrilo kubʼan uchʼawem y kchoman chrij ri utat are chiʼ xaq utukel kʼolik (Luc. 6:12).
w09 15/7 16 párr. 6
Chabʼanaʼ awe ri xubʼan ri Jesús: rukʼ loqʼoqʼebʼal chakʼutuʼ chke nikʼaj chik
6 Qonojel kojchʼaw chrij ri jastaq che más utz kqilo. Rukʼ ri kqabʼan che ubʼixik jun jastaq kilitajik che utz kqilo. Y wariʼ qas kilitajik are chiʼ kojchʼaw chrij jun winaq che loqʼ chqawach. Kqaj che ri nikʼaj chik kketaʼmaj ri utz taq ubʼantajik wajun winaq riʼ. Amaqʼel utz kojchʼaw chrij y kqatoʼ uwiʼ we kʼo jun utz ta kchʼaw chrij. Kqaj che ri nikʼaj chik nim kkilo junam rukʼ ri kqabʼan oj.
Jeʼlalaj taq pixabʼ
w07 15/11 15 párr. 6
¿La kqakubʼsaj kikʼuʼx ri nikʼaj chik?
Rajawaxik más chuqʼabʼ y tiempo che uyakik jun ja chuwach ri uwulixik, y je wariʼ kkʼulmataj kukʼ ri achilanik. Rumal che oj ajmakibʼ, are más kqil ri ksach wi jun winaq. Ri qʼatal tzij Salomón, xubʼij: «Kʼo ta kʼu jun cho ri uwach Ulew ri sibʼalaj ta tzʼaqat ri kubʼan ta amaqʼel ri utz ri mawi ta jumul ma ta kmakunik» (Eclesiastés 7:20). Rumal laʼ kʼax ta kqabʼan che rilik ri ksach wi jun winaq y kqabʼij tzij che kubʼan kʼax che (Salmo 64:2-4). Are kʼu ubʼixik utz taq tzij, sibʼalaj jeʼlik.
22-28 RE JULIO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS SALMOS 66-68
Ri Jehová kojutoʼ chuwach ri kʼax che kqariq ronojel taq qʼij
w23.05 12 párr. 15
¿Jas kubʼan ri Jehová che uyaʼik ri kqataʼ che?
15 Qastzij che ri Jehová kubʼan ta jun milagro che qatoʼik. Are kʼu kuya ri chuqʼabʼ che kajwataj chqe rech kqaya ta kan upatanexik. Rumal laʼ, rajawaxik kqil ri kubʼan ri Jehová che uyaʼik ri kqataʼ che. Are waʼ ri xukʼulmaj jun qachalal Yoko ubʼiʼ, xuchomaj che ktatabʼex ta ri uchʼawem. Are kʼu, xumajij utzʼibʼaxik ri kutaʼ che ri Jehová. Y are chiʼ qʼaxinaq chi ri tiempo, xunikʼoj ri utzʼibʼam y xril ri ubʼanom ri Jehová che uyaʼik ri utoʼm che. Utz che je kqabʼan oj, kojchoman chrij ri ubʼanom ri Jehová che uyaʼik ri qatom che (Sal. 66:19, 20).
w10 1/12 23 párr. 6
Masach chqe ri e nan che kitukel kekikʼiyisaj ri kal
Rukʼ ri ruxlabʼixel, ri Jehová xubʼano che jujun israelitas xkitzʼibʼaj jujun salmos, kraj kubʼij, e bʼixonem che kuya uqʼij ri Dios. ¿Jas xkinaʼ riʼ ri e malkaʼn y ri kʼo ta kitat kinan are chiʼ xkibʼixoj ri e bʼixonem riʼ? Qastzij riʼ che xekikotik, rumal che ri e bʼixonem xunaʼtasaj chke che ri Jehová are jun «tat» y jun juez che keʼutoʼ na (Salmo 68:5; 146:9). Ri oj xuqujeʼ kojkunik kqabʼij utz taq tzij chke ri e nan che kitukel e kʼolik, kojkunik kqabʼij tzij che kuya kichuqʼabʼ y che ksach ta pa kijolom. Je wariʼ xukʼulmaj jun qachalal ubʼiʼ Ruth. Paneʼ qʼaxinaq chi veinte junabʼ, ri areʼ knaʼtaj na che ri xubʼij jun qachalal achi, che xuqujeʼ e kʼo ralkʼwal y utz xubʼan che kikʼiyisaxik. Ri qachalal achi xubʼij wariʼ che: «Wetaʼm che tajin kakoj ronojel achuqʼabʼ che kikʼiyisaxik ri kebʼ awal. Utz ri tajin kabʼano, kaya ta kan ubʼanik». Ri qachalal Ruth kubʼij: «Sibʼalaj xuya nuchuqʼabʼ ri xubʼij chwe». Y junam rukʼ ri kubʼij ri Biblia, «ri e tzij che kuya kubʼsal kʼuʼx are utzalaj kunabʼal riʼ» (Proverbios 15:4, Traducción en lenguaje actual). Rumal laʼ, ¿la kojkunik kqabʼij utzalaj taq tzij che jun nan che xaq utukel tajin keʼukʼiyisaj ri e ral?
w09 1/4 31 párr. 1
Jun tat chke ri minoribʼ
«RI Dios [...], areʼ kitat ri minoribʼ» (Salmo 68:5). ¡Sibʼalaj kuya kubʼsal kʼuʼx ri e tzij riʼ! Ri Jehová keʼuchajij y keʼutoʼ ri tajin kkiriq kʼax y chkixoʼl e kʼo ri kʼo ta jun chke ri kitat kinan. Ri Taqanik che xuya ri Jehová chke ri israelitas xuqʼalajisaj che qas kel ukʼuʼx chke ri minoribʼ. Chqilaʼ pa Éxodo 22:22-24, jawiʼ nabʼe mul kchʼaw chkij ri «minoribʼ».
w23.01 19 párr. 17
Ri Jehová kojutoʼ chuwach ri kʼax
17 (Chasikʼij uwach Salmo 40:5). Are chiʼ jun winaq kraj kpaqiʼ pa uwiʼ jun juyubʼ, ktakʼiʼ jubʼiqʼ y kril ri jeʼl taq jastaq. Junam rukʼ, oj rajawaxik jujun taq mul kojchoman chrij ri oj utoʼm wi ri Jehová rech kqachʼij jun kʼax. Are chiʼ kkʼis ri qʼij, utz che kojchoman chrij wariʼ: «¿Jas jun tewchibʼal xuya ri Jehová chwe kimik? Y, paneʼ xaq kʼo wi ri kʼax pa ri nukʼaslemal, ¿jas ubʼanom che nutoʼik rech kinchʼijo?». Ronojel taq qʼij chojchoman chrij ri ubʼanom ri Jehová che qatoʼik.
Jeʼlalaj taq pixabʼ
w06 1/6 10 párr. 4
Pixabʼ nim kibʼanik keʼesax pa ri wuj segundo re Salmos
68:18. ¿E jachin riʼ ri xeʼux jetaneʼ jun «tojbʼal chkixoʼl ri winaq»? E are ri achijabʼ che xekichap bʼi ri israelitas are chiʼ tajin kkichʼak ri Tzujum Ulew. Are chiʼ xqʼax ri tiempo, xbʼix chke ri achijabʼ riʼ che kekitoʼ ri levitas (Esdras 8:20).
29 RE JULIO KOPAN 4 RE AGOSTO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS SALMO 69
Ri Salmo 69 kchʼaw chrij ri xukʼulmaj ri Jesús pa ri ukʼaslemal
w11 15/8 11 párr. 17
Keyem ri Mesías
17 Ketzelax na uwach paneʼ kʼo ta umak (Sal. 69:4). Ri Juan xubʼij wariʼ chrij ri Jesús: «We ta ma ta e nubʼanom taq ri chak chkixoʼl [ri judíos] ri man kʼo ta jun chik bʼanowinaq, ma ta kʼo kimak riʼ. Kamik kʼut kilom chik ri nuchak, xuqujeʼ kketzelaj nuwach xuqujeʼ kketzelaj uwach ri nuTat. Kbʼantaj kʼu waʼ rech ketzʼaqatisax na ri tzij ri tzʼibʼatal chupam ri kipixabʼ: Xketzelaj nuwach, man kʼo ta jasche» (Juan 15:24, 25). Kʼi taq mul ri Pixabʼ are kchʼaw chrij ronojel ri kʼo chupam ri Escrituras Hebreas (Juan 10:34; 12:34). Ri Evangelios kukʼutu che ri Jesús xekʼojiʼ kʼi ukʼulel, más na chkixoʼl ri judíos. Ri areʼ xubʼij wariʼ chke ri tajin ketatabʼenik: «Ri e aj uwach ulew man kekuʼin taj kketzelaj iwach ix. Kketzelaj kʼu nuwach in, rumal rech chi kinqʼalajisaj jas ri kibʼanik, chi kkibʼan etzelal» (Juan 7:7).
w10 15/12 8 párrs. 7, 8
Chqakʼutuʼ che nim kqil wi ri qastzij qʼijilanik
7 Pa ri Pascua re ri junabʼ 30, are chiʼ ri Jesús kʼateʼ oxibʼ ikʼ tajin kutzijoj ri utzij ri Dios, xukʼutu che nim kril wi ri qastzij qʼijilanik. Are chiʼ xopan pa Jerusalén kukʼ ri utijoxelabʼ, «xeʼuriq kʼut chupam ri rachoch Dios ri ajkʼayibʼ taq wakax, chij, palomax, xuqujeʼ ri e tʼuyutʼoj pa taq ri kʼolbʼal ri kkʼex wi ri pwaq». ¿Jas xubʼano are chiʼ xopanik y jas xubʼan wariʼ chke ri utijoxelabʼ? (Chasikʼij Juan 2:13-17).
8 Ri xubʼij y ri xubʼan ri Jesús xunaʼtaj chke ri utijoxelabʼ ri e tzij che xubʼij ri David pa jun chke ri salmos: «Kinkam che achixomanik che rilixik ri achoch la» (Sal. 69:9). ¿Jasche xnaʼtaj wajun texto chke? Rumal che ri Jesús xuya ri ukʼaslemal pa kʼax are chiʼ xubʼan wariʼ. Sibʼalaj e kʼi ajkʼayibʼ e kʼolik rumal che ri ketaqan pa ri templo —ri e kojol tabʼal toqʼobʼ, ri escribas y nikʼaj chik— kiyaʼom bʼe chke. Ri Jesús xuqʼalajisaj che utz ta ri tajin kkibʼan pa ri templo, rumal laʼ xeresaj bʼi ri ajkʼayibʼ. Rukʼ ri xubʼano ri utijoxelabʼ xkilo che sibʼalaj nim kril wi ri rachoch ri Dios, che are kukʼutunisaj ri qastzij qʼijilanik. Chanim kqil na jas qas kraj kubʼij ri achixomanik y jas kril qukʼ kamik rech kqatzijoj ri utzij ri Dios.
g95 22/10 31 párr. 4
¿La kkam jun winaq rumal bʼis?
Junam rukʼ ri kkibʼij jujun winaq, ri bʼis qas kʼo xril rukʼ ri ukamikal ri Jesús, junam che kkibʼij ri taq tzij riʼ: «Ri yoqʼobʼal kitʼoqopim ri wanimaʼ, ¡in chuqchubʼinaq chik man kʼo ta chi nuchuqʼabʼ!» (Salmo 69:20). ¿La qas xukʼulmaj ri Jesús wariʼ? Weneʼ, rumal che pa ri tiempo are chiʼ tajin kkam ri Jesús sibʼalaj xunaʼ kʼax, xaq xiw ta rumal che xchʼayik xaneʼ xuqujeʼ rumal ri bʼis che xunaʼ pa ranimaʼ (Mateo 27:46; Lucas 22:44; Hebreos 5:7). Ri jun chik che kqachʼobʼ chrij, are chiʼ ri Jesús xubʼij che tʼoqopinaq ri ranimaʼ weneʼ are rumal che xsok rukʼ jun lanza are chiʼ kaminaq chik, rumal laʼ xel lo «kikʼ rukʼ jaʼ» che ri ucuerpo. Ri lanza weneʼ xusok ri ranimaʼ y jun ibʼochʼ, rumal laʼ xnoj ri upam che kikʼ o weneʼ xsok jun tela che kʼo chrij ri ranimaʼ che kʼo jaʼ chupam, che kbʼix pericardio che. A pa wi jetaneʼ ri xsok wi, are kʼu xubʼano che xel lo «kikʼ rukʼ jaʼ» chupam (Juan 19:34).
it-2 669
Veneno
Ojer kanoq xbʼixik che kyaʼ na veneno che ri Jesús (Sl 69:21). Wariʼ xkʼulmatajik are chiʼ majaʼ kyaʼ ri Jesús cho ri cheʼ, xyaʼ uwal uva che yujaʼm rukʼ kʼa, are chiʼ ri Jesús xunaʼo che utz ta ri tajin kyaʼ che, xutij taj, weneʼ xyaʼ wariʼ che rech kunaʼ ta qʼoxom. Rech kchʼobʼotajik jampaʼ xkʼulmataj ri taq tzij riʼ, ri wuj re Mateo (27:34) xukoj ri tzij pa griego kjo·lḗ (kʼa), pa ri Septuaginta xuqujeʼ xkoj wajun tzij riʼ pa ri Salmo 69:21. Are kʼu ri Marcos xubʼij che are mirra (Mr 15:23), rukʼ wariʼ kbʼixik che wajun veneno riʼ o kʼa are «mirra». Xuqujeʼ e nikʼaj chik kkibʼij che ri uwaʼl uva riʼ yujtal kʼa y mirra rukʼ.
Jeʼlalaj taq pixabʼ
w99 15/1 18 párr. 11
Chqabʼanaʼ qachʼawem rukʼ ronojel qanimaʼ
11 E kʼi winaq kkibʼan kichʼawem rumal che kʼo kkaj, are kʼu rumal ri loqʼoqʼebʼal che kqanaʼ che ri Jehová rajawaxik kqamaltyoxij pa chʼawem ronojel ri uyaʼom chqe are chiʼ xaq qatukel y kukʼ ri nikʼaj chik. «Kʼo jun jasach mixok wi il —xchaʼ ri Pablo—, xaneʼ chiyaʼ ronojel chuwach ri Dios pa chʼawem rukʼ Dios; chixtzʼonon che, chiyaʼ kʼu maltyoxinik che xuqujeʼ. Are kʼu ri ujamaril ri Dios, ri nim na chuwach ronojel noʼj, kchajin na ri iwanimaʼ xuqujeʼ ri ichʼobʼobʼal pa ri Cristo Jesús» (Filipenses 4:6, 7). Xaq xiw ta kqataʼ jastaq che ri Jehová, xaneʼ rajawaxik kqamaltyoxij ronojel ri kuya chqe (Proverbios 10:22). Ri salmista xubʼixoj wariʼ: «¡Ri asipanik chux maltyoxibʼal che ri Dios; cheʼatzʼaqatisaj che ri Dios aj chikaj ri e achiʼnik!» (Salmo 50:14). Y ri David xubʼij wariʼ pa ri uchʼawem: «Kinyaʼ na uqʼij ri ubʼiʼ ri Dios kukʼ taq bʼix; kinyaʼ na uqʼij rukʼ maltyoxinik» (Salmo 69:30). Rajawaxik kqabʼij wariʼ pa qachʼawem are chiʼ xaq qatukel oj kʼolik y are chiʼ kqabʼan kukʼ nikʼaj chik.
5-11 RE AGOSTO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS SALMOS 70-72
Chatchʼaw chrij ri uchuqʼabʼ ri Dios chke ri awalkʼwal
w99 1/9 18 párr. 17
Alabʼom alitomabʼ: chitijoj iwibʼ rech kichʼobʼo jas ri utz y ri utz taj
17 Rech kaxutuj ri kutzujuj ri Satanás rajawaxik kachajij y kaxiʼj ta awibʼ. Weneʼ jujun taq mul xaq xiw ta katoʼ uwiʼ ri akojonik chkiwach ri awachiʼl pa ri escuela, xaneʼ xuqujeʼ chkiwach konojel ri winaq. Ri salmista David xubʼij wariʼ pa ri uchʼawem: «Lal kʼut Ajawaxel, pa ri nuchʼutinal uloq lal kuʼlbʼal nukʼuʼx xuqujeʼ ri ukowiribʼal ri wanimaʼ. NuDios, lal xintijon la pa ri wakʼalal, nutaqem kʼu neʼ kiyaʼik kitzijoxik taq ri e nimaʼq taq chak la» (Salmo 71:5, 17). Ri David xchʼobʼotaj uwach rumal che xuxiʼj ta ribʼ. Are kʼu ¿jampaʼ xukʼutu che xuxiʼj ta ribʼ? ¡Are chiʼ ala na! Ri David xukʼutu che kuxiʼj ta ribʼ are chiʼ xeʼuchajij ri uchij chuwach jun koj y jun oso, xubʼan wariʼ are chiʼ majaʼ kukamisaj ri Goliat (1 Samuel 17:34-37). Are kʼu ri areʼ are xuya uqʼij ri Jehová rukʼ ronojel ri xubʼano, xubʼij wariʼ chrij ri Dios «pa ri nuchʼutinal uloq lal kuʼlbʼal nukʼuʼx». Ri David xuchʼij ri kʼax rumal che xukubʼsaj ukʼuʼx chrij ri Jehová. At xuqujeʼ we kakubʼsaj akʼuʼx chrij ri Jehová, ri areʼ kuya achuqʼabʼ rech katchʼakan «puwiʼ ri uwach ulew» (1 Juan 5:4).
g04 8/10 23 párr. 3
¿Jas kqabʼan che kilik ri nim chi kijunabʼ?
Ri salmista xubʼij wariʼ pa uchʼawem: «Metzelaj la nuwach are taq in nim winaq chik; minyaʼ la kanoq are taq man kʼo ta chik nuchuqʼabʼ» (Salmo 71:9). Ri Dios kʼo ta ni jumul keʼuya kan ri sukʼalaj taq upatanelabʼ paneʼ kkichomaj che kʼo ta chi kipatan. Ri salmista xubʼij taj che xwonobʼax kan rumal ri Jehová; xaneʼ xrilo che are chiʼ tajin krijobʼik kajwataj na más ri utobʼanik ri Jehová che. Ri Jehová kukʼut loqʼoqʼebʼal chke ri upatanelabʼ are chiʼ keʼuya ta kanoq (Salmo 18:25). Y keʼukoj nikʼaj chi qachalal che kitoʼik.
w14 15/1 23 párrs. 4, 5
Chapatanij ri Jehová are chiʼ kʼa kʼo na achuqʼabʼ
4 We kʼi chi junabʼ tajin kapatanij ri Jehová, weneʼ kachomaj wariʼ: «¿Jas kinkunik kinbʼano rumal che kʼa kʼo na nuchuqʼabʼ?». Rumal che kʼo kʼi awetaʼmabʼal, katkunik kabʼan nikʼaj chi jastaq che konojel taj kekunik kkibʼano. Jun kʼutbʼal, katkunik kakʼut chkiwach ri alabʼom alitomabʼ ri awetaʼmam chrij ri Jehová, xuqujeʼ are chiʼ katzijoj chke nikʼaj chik ri akʼulmam rech kaya kichuqʼabʼ. Ri qʼatal tzij David xubʼij che ri Jehová che kraj kubʼan wariʼ. Xubʼij: «NuDios, lal xintijon la pa ri wakʼalal, [...]. NuDios, minwonobʼaʼ la kanoq, are taq in nim winaq chik saq chik ri nuwiʼ. Kintaqej kʼu na utzijoxik ri kuʼinem la chke we winaq riʼ ri e kʼo kamik xuqujeʼ ri kʼamajaʼ keʼalaxik» (Sal. 71:17, 18).
5 ¿Jas kabʼan che ukʼutik chke nikʼaj chik ronojel ri awetaʼmam? ¿La katkunik keʼasikʼij ri alabʼom alitomabʼ rech katkʼojiʼ kukʼ? ¿La kuya kabʼij chke che kebʼe awukʼ che utzijoxik ri utzij ri Dios rech kkil ri kikotemal che kuya upatanexik ri Jehová? Ojer kanoq, ri Elihú xubʼij: «Chchʼaw ri chʼabʼabʼal aj esbʼal noʼj; chekikʼutuʼ ri kʼi junabʼ ri kinoʼj» (Job 32:7). Ri apóstol Pablo xubʼij chke ri ixoqibʼ che nim chi kijunabʼ che kekitoʼ nikʼaj chi cristianas rukʼ ri kitzij y ri kikʼutbʼal. Xubʼij: «Ri chuchuyibʼ [...]. Rajawaxik kkiyaʼ utzalaj kʼutbʼal» (Tito 2:3).
Jeʼlalaj taq pixabʼ
it-1 883
Éufrates
Ri kopan wi ri rulew ri tinamit Israel. Ri Dios xubʼij che ri Abrahán che kuya ri ulew chke ri uwiʼ taq umam che «kachapletaj uloq chuchiʼ ri nimaʼ re Egipto kopan kʼa chuchiʼ ri nimalaj nimaʼ Éufrates» (Gé 15:18). Xubʼij chi jumul wajun tzujunik riʼ che ri tinamit Israel (Éx 23:31; Dt 1:7, 8; 11:24; Jos 1:4). Pa 1 Crónicas 5:9 kubʼij che are chiʼ ri David majaʼ kumaj uqʼatik tzij, jujun chke ri uwiʼ taq umam ri Rubén xkinimarisaj ri kulew «xopan kʼa chuchiʼ ri chaqiʼj uwo saq ri kopan kʼa rukʼ ri nimaʼ Éufrates». Are kʼu, rumal che ri nimaʼ Éufrates 800 kilómetros kʼo wi che «ri elebʼal qʼij che ri ulew Galaad» (1Cr 5:10), rukʼ wariʼ kqachʼobʼo che ri rubenitas xkinimarisaj ri kulew, kumaj bʼi pa ri este re Galaad kopan kʼa jawiʼ kumaj wi ri desierto re Siria, kopan kʼa chuchiʼ ri nimalaj nimaʼ Éufrates. Weneʼ ronojel ri xutzujuj ri Jehová kʼateʼ xtzʼaqat pa ri uqʼij ri David y ri Salomón, are chiʼ ri kulew ri israelitas xopan kʼa pa ri reino arameo re Zobá, che kopan chuchiʼ ri nimaʼ Éufrates kqʼax pa ri norte re Siria (2Sa 8:3; 1Re 4:21; 1Cr 18:3-8; 2Cr 9:26). Rumal che ri Éufrates nim ubʼanik, kʼi taq mul kbʼix «ri nimaʼ» che (Jos 24:2, 15; Sl 72:8).
12-18 RE AGOSTO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS SALMOS 73, 74
¿La kqanaʼ titikil chke ri winaq che kkipatanij ta ri Dios?
w20.12 19 párr. 14
Jehová keʼutoʼ ri sibʼalaj kebʼisonik
14 Ri xtzʼibʼan ri Salmo 73 are jun levita. Chke ri levitas yaʼom wi ri nimalaj eqeleʼn che kepatanin pa ri lugar ri kqʼijilax wi ri Jehová. Paneʼ jeʼ wariʼ, pa jun tiempo, ri levita xubʼan kebʼ ukʼuʼx rumal che xumaj urayixik ri kikʼaslemal ri itzel taq winaq y ri kkibʼan nimal. Rumal taj che kraj kubʼan re ri kkibʼan e areʼ, xaneʼ utz xril ri kikʼaslemal che jetaneʼ sibʼalaj utz (Sal. 73:2-9, 11-14). Jetaneʼ che kʼo ronojel kukʼ: qʼinomal, placeres y kʼo ta kkibʼisoj. Wariʼ xubʼan che ri salmista che xubʼan kebʼ ukʼuʼx rumal laʼ xubʼij: «¡Man kʼo ta kupatanij chwe chi josqʼital ri wanimaʼ, xuqujeʼ chi keʼenjosqʼij ri nuqʼabʼ che ronojel etzelal!». Qastzij riʼ che xa jubʼiqʼ xraj xuriq kʼax pa ri ukojonik.
w20.12 19, 20 párrs. 15, 16
Jehová keʼutoʼ ri sibʼalaj kebʼisonik
15 (Chasikʼij uwach Salmo 73:16-19, 22-25). Ri levita xok «chupam ri kqʼijilax wi ri Dios», jachiʼ e kʼo wi ri e nikʼaj chi israelitas che tajin kkiqʼijilaj ri Jehová. Chilaʼ, xkun riʼ che uchomaxik ri tajin kubʼano y xubʼan uchʼawem riʼ. Ri xkʼulmatajik are che qas xujaq ri ubʼaqʼwach y xuchʼobʼo che tajin ta kukoj unoʼj y we kukʼex ta ri uchomanik, kuyaʼ kan riʼ ri Jehová. Xuqujeʼ xuchʼobʼo che ri e itzel taq winaq e kʼo pa «jun kʼolbʼal ri kjililik», y che are «ri xeʼn ibʼ kakʼisow na tzij pa kiwiʼ». ¿Jas xtoʼw ri levita rech xurayij ta chi ri kikʼaslemal ri e itzel taq winaq y rech xubʼan ta chi kebʼ ukʼuʼx? Are rilik ri jastaq junam che kubʼan Jehová. Are chiʼ xubʼan wariʼ, xuriq chi jumul jamaril y kikotemal. Xubʼij wariʼ che ri Jehová: «Are taq in kʼo chi ukʼ la man kinrayij ta chik ri kʼo cho ri uwach Ulew».
16 ¿Jas kqetaʼmaj? Kqarayij ta ri kikʼaslemal ri e itzel taq winaq che jetaneʼ sibʼalaj utz. Ri kikikotemal naj ta tiempo kuchʼijo, rumal che kkiriq ta ri kʼaslemal kʼo ta ukʼisik (Ecl. 8:12, 13). Urayixik ri kikʼaslemal xa kubʼano che kubʼan kebʼ qakʼuʼx y kubʼan kʼax che ri qakojonik. Rumal laʼ, we kʼo jumul junam kqanaʼ rukʼ ri levita, chqabʼanaʼ ri xubʼan areʼ: chqanimaj ri upixabʼ ri utzalaj qaDios y chojkʼol kukʼ ri kepatanin che. We ri kikotemal kqanaʼo are ri Jehová kyaʼow chqe, kqanaʼ riʼ ri qas kikotemal y kqariq riʼ «ri qastzij kʼaslemal» (1 Tim. 6:19).
w14 15/4 4 párr. 5
Chqakʼutuʼ kojonik junam rukʼ ri xubʼan ri Moisés
5 ¿Jas kqabʼano rech kqaxutuj «uriqik kikotemal pa ri mak, ri xaq rech kebʼ oxibʼ qʼij»? Chnaʼtaj chqe che ri kikotemal che kqanaʼo we kqabʼan ri jastaq re wajun uwach Ulew riʼ xaq kebʼ oxibʼ qʼij kuchʼijo. Rumal che kʼo qakojonik, qetaʼm che «ri uwach ulew kokʼowik, xuqujeʼ ri rayibʼal ri kuyaʼ» (1 Juan 2:15-17). Chojchoman chrij ri kkiriq na ri kemakunik; e kʼo «pa jun kʼolbʼal ri kjililik» y ksachisax na kiwach (Sal. 73:18, 19). We kqanaʼo che ya kojqaj pa mak, chqachomaj: «¿Jas kinriq na we kinbʼan ri mak?».
w13 15/2 25, 26 párrs. 3-5
Chqabʼanaʼ che ri Dios kunimarisaj qaqʼij
3 Ri xtzʼibʼan ri Salmo 73 qas retaʼm che ri Jehová kkʼojiʼ rukʼ y kunimarisaj na uqʼij (chasikʼij Salmo 73:23, 24). ¿Jas kubʼan ri Jehová che unimarisaxik qaqʼij? Kʼi kubʼan che unimarisaxik qaqʼij. Jun kʼutbʼal, retaʼmaxik ri qastzij chrij are jun tewchibʼal (1 Cor. 2:7). We kqatatabʼej ri utzij y kqanimaj, kunimarisaj qaqʼij rukʼ ri rachilanik (Sant. 4:8).
4 Xuqujeʼ ri Dios uyaʼom jun jeʼlalaj eqeleʼn chke ri upatanelabʼ: ri utzijoxik ri utzij (2 Cor. 4:1, 7). Ri areʼ kunimarisaj qaqʼij are chiʼ kqatzijoj ri utzij y keqatoʼ ri nikʼaj chik. Ri Jehová kuya ubʼixik wariʼ: «Kinyaʼ kiqʼij ri keyoʼw nuqʼij» (1 Sam. 2:30). Pa nikʼaj chi tzij, kojkikotik rumal che kojqaj chuwach ri Jehová y chkiwach ri qachalal (Prov. 11:16; 22:1).
5 We kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri Jehová y kqanimaj ri utaqanik, kuya na jun jeʼlikalaj kʼaslemal chqe, rumal laʼ ri Biblia kubʼij wariʼ: «[Ri Dios] kunimarisaj kʼu na aqʼij, kuyaʼ na ri ulew jachaʼ che awechbʼal. Kukʼ ri abʼaqʼwach kawil na ri kesaxik bʼik ri e bʼanal taq etzelal» (Sal. 37:34). Qas qetaʼm che ri Jehová kunimarisaj na qaqʼij are chiʼ kuya na jun kʼaslemal kʼo ta ukʼisik chqe (Sal. 37:29).
Jeʼlalaj taq pixabʼ
it-2 213
Leviatán
Ri Salmo 74 kubʼij ri xubʼan ri Dios che utoʼik ri utinamit y ri kubʼij ri versículos 13 y 14 are kukʼutunisaj ri xubʼan ri Dios che resaxik lo ri utinamit Israel pa Egipto. Waral, ri tzij «nimaʼq [jilijik] taq awaj [pa chʼabʼal hebreo than·ni·ním, plural re tan·nín]» kkojik are chiʼ kchʼaw chrij «Leviatán», y are chiʼ kubʼij che xwachʼ ri kijolom ri Leviatán tajin kchʼaw chrij are chiʼ xsachisax uwach ri Faraón y ri rajchʼojabʼ pa ri mar Rojo. Ri taq wuj che xkitzʼibʼaj ri arameos kubʼij «rajchʼojabʼ ri Faraón» chukʼexwach «kijolom ri nimaʼq taq Leviatán». (Chajunamisaj rukʼ Eze 29:3-5, jawiʼ kubʼij wi che ri Faraón kjunamataj rukʼ jun «jilijik awaj re ri plo» che kʼo chkixoʼl ri jaʼ Nilo; xuqujeʼ chajunamisaj rukʼ Eze 32:2). Weneʼ are chiʼ Isaías 27:1 kubʼij Leviatán (Septuaginta, «dragón») tajin kchʼaw chrij jun nimalaj qʼatal tzij: jun organización che kʼo ronojel tinamit chuxeʼ y ri ktaqan puwiʼ kbʼix «kumatz» y «dragón» che (Ap 12:9). Wajun profecía riʼ kchʼaw chrij ri xubʼan ri Dios che utoʼik ri utinamit pa kiqʼabʼ nikʼaj chi tinamit. Y ri tzij «kkʼajisax uwach» ri Leviatán are kchʼaw chrij ri Babilonia. Are kʼu ri versículos 12 y 13 xaq xiw ta kchʼaw chrij ri Babilonia, xaneʼ xuqujeʼ chrij Asiria y Egipto. Rumal laʼ ri tzij Leviatán are kchʼaw chrij jun organización o jun imperio internacional che kwalij chrij ri Jehová y ri utinamit.
19-25 RE AGOSTO
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS SALMOS 75-77
¿Jasche utz taj che kqabʼan nimal?
w18.01 28 párrs. 4, 5
Ri kojjunamataj ta wi kukʼ ri kkipatanij ta ri Jehová
4 Are chiʼ ri Pablo xubʼij che e kʼi xaq kkiloqʼoqʼej kibʼ y kkiloqʼoqʼej ri pwaq, xuqujeʼ xubʼij che e kʼi nimaʼq kibʼanik kkibʼan chi kibʼ, kkibʼan nimal y kkichomaj chi nim kibʼanik. Ri e winaq riʼ kkinaʼo che nim kibʼanik rumal ri kekun che ubʼanik, ri kekaʼyik, ri kiqʼinomal y kkaj che ri nikʼaj chik nim keʼil wi y kyaʼ kiqʼij kumal. Jun achi che kʼo nim retaʼmabʼal xubʼij wariʼ chrij jun winaq che kubʼan nimal: «Pa ri ranimaʼ kʼo jun alaj nitzʼ altar jawiʼ kuya wi uqʼij chbʼil ribʼ». E kʼo jujun kkibʼij che ri ubʼanik nimal sibʼalaj itzel rilik, rumal che ri winaq che kubʼan nimal, utz ta krilo are chiʼ nikʼaj chik kkibʼan nimal.
5 Ri Jehová itzel kril jun winaq che kubʼan nimal. Ri Biblia kubʼij che ri areʼ itzel kril «ri bʼaqʼwachaj ri kekibʼan nimal» (Prov. 6:16, 17). Ri winaq che kubʼan nimal naj kkʼojiʼ wi che ri Dios (Sal. 10:4). Wajun itzel bʼantajik riʼ rech ri Satanás (1 Tim. 3:6). Sibʼalaj bʼisobʼal rumal che jujun upatanelabʼ ri Dios xuqujeʼ kkibʼan nimal. Jun chke are ri qʼatal tzij Uzías. Wajun qʼatal tzij riʼ pa kʼi taq junabʼ xukʼut sukʼilal che ri Dios, are kʼu ri Biblia kubʼij che «are taq kʼu ko tikil chik pa ri ajawinik, xuchaplej ubʼanik nimal, are kʼu xtzaqisan waʼ. Man xux ta jik chuwach ri Ajawaxel ri uDios, xok kʼu chupam ri rachoch ri Ajawaxel che uporoxik kʼokʼ qʼol puwiʼ ri porobʼal ri kporox wi kʼokʼ qʼol». Are chiʼ xqʼax ri junabʼ, ri qʼatal tzij Ezequías xuqujeʼ xubʼan nimal, are kʼu naj ta tiempo xubʼan nimal (2 Crón. 26:16; 32:25, 26).
w06 15/7 11 párr. 3
Pixabʼ nim kibʼanik keʼesax pa ri wuj tercero y cuarto re Salmos
75:4, 5, 10 ¿Jas chrij kchʼaw wi ri ukʼaʼ? Ri kukʼaʼ ri awaj kʼo nim kichuqʼabʼ. Rumal laʼ ri tzij ukʼaʼ kukʼutunisaj ri chuqʼabʼ. Ri Jehová jetaneʼ kuwalajisaj ri rukʼaʼ ri utinamit, che kraj kubʼij kunimarisaj uqʼij, are kʼu kresaj na ri kukʼaʼ ri itzel taq winaq. Waral xuqujeʼ kubʼij chqe che utz taj kqabʼan nimal o kqanimarisaj qaqʼij. Rumal che are ri Jehová ri knimarisan qaqʼij, utz che knaʼtaj chqe che ronojel ri kojkun che ubʼanik are ri Jehová yaʼowinaq chqe (Salmo 75:7).
Jeʼlalaj taq pixabʼ
w06 15/7 11 párr. 4
Pixabʼ nim kibʼanik keʼesax pa ri wuj tercero y cuarto re Salmos
76:10. ¿Jas kubʼan «ri royowal ri winaq» rech kyaʼ uqʼij ri Jehová? Jujun taq mul kqariq utzilal are chiʼ ri winaq kkibʼan kʼax chqe rumal che kqapatanij ri Jehová. Ri kʼax che weneʼ kbʼan chqe jetaneʼ kojutijoj apan chuwach ri kʼax che weneʼ kqariq na. Are kʼu ri Jehová xaq xiw kuya bʼe che kqariq jujun kʼax rumal che kraj kojutijoj (1 Pedro 5:10). Ri xa jubʼiqʼ royowal ri winaq, ri Dios kukojo rech kyaʼ nim uqʼij. ¿Y we kbʼan kʼax chqe o kojkamisaxik? Wariʼ xuqujeʼ kubʼano che kyaʼ uqʼij ri Jehová, rumal che ri winaq che xkil ri qasukʼilal che ri Dios, weneʼ kkiqʼijilaj na ri Jehová.
26 RE AGOSTO KOPAN 1 RE SEPTIEMBRE
QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS SALMO 78
Maqabʼan qe ri xkibʼan ri israelitas che xkikʼut ta sukʼilal
w96 1/12 29, 30
¿Jasche utz che ksach ta chqe ri ubʼanom ri Jehová che qatoʼik?
Ri israelitas kʼi taq mul xsach pa kijolom ronojel ri xuya ri Dios chke. Rumal che «kʼi mul xkikʼambʼejej; ¡xkiyaʼ bʼis che ri Tastalik ri kʼo pa Israel! Man xnaʼtaj ta ri qʼij chke are taq ri Dios rukʼ ri ukuʼinem, xeresaj pa uqʼabʼ ri kʼulel» (Salmo 78:41, 42). Are chiʼ xqʼax ri tiempo, ri Jehová xeʼuxutuj rumal che xeniman ta che (Mateo 21:42, 43).
Jun utz kʼutbʼal are ri salmista che xutzʼibʼaj wariʼ: «Kenaʼtaj na chwe ri mayibʼal ri xeʼubʼan ri Ajawaxel pa jujun taq qʼijol kanoq; kinchoman chrij ronojel ri ubʼanom» (Salmo 77:11, 12). Jewaʼ kqabʼan che unaʼtaxik ri xqabʼan che upatanexik ri Dios ojer kanoq y are chiʼ kojchoman chrij ronojel ri utzilal che uyaʼom chqe, wariʼ kojutoʼo, kukubʼsaj qakʼuʼx y kubʼano che kojmaltyoxinik. Xuqujeʼ are chiʼ knaʼtaj chqe ri qakʼulmam kanoq kojutoʼ chuwach ri kosik y rech kuya qachuqʼabʼ chuwach apachike kʼax che kqariqo y kqapatanij ri Dios rukʼ sukʼilal.
w06 15/7 17 párr. 16
Maqabʼan ri jastaq rukʼ chʼachʼatem
16 Ri chʼachʼatem kubʼano che más kojchoman chqij chbʼil qibʼ y chrij ri kʼax che kqariqo, y kojchoman ta chi chrij ri tewchibʼal che kʼo qukʼ o che yaʼom chqe rumal che oj testigos rech Jehová. Rech kojchʼachʼat taj rajawaxik kojchoman chrij ri tewchibʼal che qariqom. Chojchoman chrij jujun: qonojel qukʼam ri ubʼiʼ ri Jehová (Isaías 43:10). Kojkunik kqabʼan qachʼawem che ri Jehová rumal che qas kutatabʼej ri qachʼawem y je wariʼ kkʼojiʼ jun utz qachilanik rukʼ (Salmo 65:2; Santiago 4:8). Ri qakʼaslemal kʼo upatan rumal che qas qetaʼm che xaq xiw ri Jehová taqal che kuqʼat tzij y rumal che are jun eqeleʼn che kqapatanij ri Dios rukʼ sukʼilal (Proverbios 27:11). Kojkunik amaqʼel kqatzijoj ri utzij ri Dios chke ri winaq (Mateo 24:14). Y are chiʼ kojkojon chrij ri Jesús kubʼano che kkʼojiʼ jun utz retaʼmabʼal qakʼuʼx (Juan 3:16). Ronojel ri e tewchibʼal riʼ kojutoʼo rech kqachʼij apachike kʼax.
w11 1/7 10 párrs. 3, 4
¿La kunaʼ bʼis ri Jehová?
Ri salmista kubʼij: «¡Kʼi mul man xeniman ta che ri Dios, xkiyaʼ qʼaqʼanibʼal animaʼ che pa ri chaqiʼj uwo saq!» (versículo 40). Y xubʼij: «Kʼi mul xkikʼambʼejej» (versículo 41). Y junam rukʼ ri xutzʼibʼaj ri salmista, ri israelitas kʼi mul xeniman ta che ri Dios. Wariʼ xkimajij ubʼanik are chiʼ e kʼo pa ri chaqiʼj uwo saq, are chiʼ majaʼ naj tiempo keʼel bʼi pa Egipto. Chilaʼ xechʼachʼat wi chrij ri Dios, jetaneʼ xkibʼij, che ri Dios kʼo ta uchuqʼabʼ y kkun ta che kichajixik (Números 14:1-4). Jun wuj che kkikoj ri traductores re ri Biblia kubʼij che ri e tzij «kʼi mul man xeniman ta che ri Dios» xuqujeʼ weneʼ kraj kubʼij «xkikoworisaj ri kanimaʼ chuwach ri Dios» o «no xecha che ri Dios». Are kʼu ri Jehová rumal che kutoqʼobʼisaj kiwach, amaqʼel xukuy kimak are chiʼ kkiya kan ubʼanik. Are kʼu are chiʼ kkuyutaj ri kimak jumul chik keniman ta che ri Jehová. Xaq xkʼaman chke che amaqʼel kkuy kimak (Salmo 78:10-19, 38).
¿Jas xunaʼ ri Jehová are chiʼ ri israelitas amaqʼel xeqaj pa mak? Ri versículo 40 kubʼij che «xkiyaʼ qʼaqʼanibʼal animaʼ che» o xkiya kʼax pa ri ranimaʼ. Jun chi Biblia kubʼij che «xkiya bʼis che» ri Dios. Y jun chi wuj kubʼij chrij wajun versículo riʼ: «ri kraj kubʼij wajun versículo riʼ are che ri xkibʼan ri hebreos xuya bʼis, ri bʼis che kunaʼ jun tat are chiʼ ri ralkʼwal kniman ta che». Junam rukʼ jun alkʼwalaxel che kuya bʼis chke ri unan utat, ri israelitas «¡xkiyaʼ bʼis che ri Tastalik ri kʼo pa Israel!» (versículo 41).
Jeʼlalaj taq pixabʼ
w06 15/7 11 párr. 5
Pixabʼ nim kibʼanik keʼesax pa ri wuj tercero y cuarto re Salmos
78:24, 25. ¿Jasche kbʼix che ri maná ri «triko ri xpe chikaj» y «kiwa taqoʼnibʼ aj kaj»? Nijun chke ri e kebʼ tzij riʼ kuya ubʼixik che ri maná are kiwa ri ángeles. Kbʼix «triko ri xpe chikaj» rumal che chikaj xqaj wi uloq (Salmo 105:40). Rumal che ri ángeles pa ri kaj e kʼo wi, ri e tzij «kiwa taqoʼnibʼ aj kaj» weneʼ kraj kubʼij che rukʼ ri Dios kpe wi (Salmo 11:4). Y weneʼ ri Jehová xeʼukoj ri ángeles rech xuya ri maná chke ri israelitas.