UK'OLB'AL WUJ PA INTERNET Watchtower
Watchtower
UK'OLB'AL WUJ PA INTERNET
quiché
'
  • '
  • ä
  • Ä
  • BIBLIA
  • E WUJ
  • E RIQB'AL IB'
  • mwbr18 septiembre e uxaq 1-8
  • Referencias rech ri wuj Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos

K'o ta video che wajun kʼutunem ri'.

Chakuyu' qamak, ri video ktziji' taj.

  • Referencias rech ri wuj Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos
  • Referencias rech ri wuj Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos (2018)
  • Subtítulo
  • 3-9 RE SEPTIEMBRE
  • 10-16 RE SEPTIEMBRE
  • 17-23 RE SEPTIEMBRE
  • 24-30 RE SEPTIEMBRE
Referencias rech ri wuj Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos (2018)
mwbr18 septiembre e uxaq 1-8

Referencias rech ri wuj Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos

3-9 RE SEPTIEMBRE

QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | JUAN 1, 2

«Jesús xubʼan ri nabʼe milagro»

(Juan 2:1-3) Churox qʼij xbʼan jun kʼulanem pa Caná, jun tinamit re Galilea. Kʼo kʼu ri unan ri Jesús chilaʼ. 2 Xulaʼx kʼut ri Jesús xuqujeʼ ri utijoxelabʼ pa ri kʼulanem. 3 Xkʼis kʼu ri uwaʼl uva. Ri unan ri Jesús xubʼij che: «Man kʼo ta chik uwaʼl uva kkikojo».

w15-S 15/6 pág. 3 párr. 3

Cristo are «ukunem ri Dios»

3 Jesús xubʼan ri nabʼe umilagro are chiʼ xopan pa jun kʼulanem pa Caná re Galilea. Weneʼ rumal che sibʼalaj e kʼi ri winaq xeʼopanik, ri vino xkʼisik. Wariʼ kubʼano che kekanaj pa kʼixbʼal ri e kʼulaj, che rajawaxik utz kkibʼan che kikʼulaxik ri e winaq e kisikʼim. María, ri unan ri Jesús, xuqujeʼ xopan pa ri nimaqʼij. Pa kʼi taq junabʼ chomanaq chrij ri e bʼim kan chrij ri Mesías. Retaʼm che ri Jesús kbʼix na «Ukʼojol ri Dios aj chikaj che» (Luc. 1:30-32; 2:52). ¿La weneʼ xuchomaj che kʼo kunem rukʼ che nim ubʼanik? Qetaʼm taj. Ri qetaʼm are che ri areʼ xuqujeʼ ri ral xkitoqʼobʼisaj kiwach ri kʼateʼ xekʼuleʼik xuqujeʼ xkaj xekitoʼ. Rumal laʼ, Jesús xukʼex 380 litros (100 galones) joron pa «utzalaj uwaʼl uva» (chasikʼij uwach Juan 2:3, 6-11). ¿La kʼo jun taqanik puwiʼ che kubʼan wajun milagro riʼ? Kʼo taj. Xubʼano rumal che sibʼalaj nim kibʼanik ri e winaq chuwach xuqujeʼ xraj xresaj uwach ri uTat che sibʼalaj ksipanik.

(Juan 2:4-11) Xubʼij ri Jesús che: «Chuchuʼ, ¿jasche je kbʼij la waʼ chwe? Ri nujoqʼotaj majaʼ kopanik». 5 Xubʼij ri unan chke ri pataninelabʼ: «Apachike ta neʼ ri kubʼij chiwe, chibʼanaʼ». 6 E kʼo waqibʼ nimaʼq taq qʼebʼal re abʼaj chilaʼ kʼolbʼal joron. Are waʼ kkikoj ri aj judeyibʼ che chʼajanik. Jujun qʼebʼal kuqʼiʼ kiʼejebʼ jobʼ qʼebʼal joron. 7 Xubʼij ri Jesús chke: «Chebʼinojisaj taq ri qʼebʼal che joron. Xekinojisaj kʼa chkichiʼ». 8 Xubʼij kʼu ri Jesús chke: «Chiwesaj kʼu jubʼiqʼ, chikʼamaʼ kʼu bʼik che ri kʼamal bʼe re ri nimaqʼij». 9 Are kʼu ri kʼamal bʼe re ri nimaqʼij xunaʼ ri joron ri xux uwaʼl uva. Man xretaʼmaj taj jawijeʼ xpe wi, are kʼu ketaʼm ri pataninelabʼ ri xeʼesan ri joron. Ri kʼamal bʼe re ri nimaqʼij xusikʼij ri ala ri kekʼulanoq, 10 xubʼij che: «Konojel ri winaq are kkiya nabʼe ri utzalaj uwaʼl uva. Are taq kʼu ri e ulaʼ e ukʼiʼaninaq chik, kʼateʼ riʼ kuya ri man qas ta utz. Ri at kʼut akʼolom kan ri utzalaj uwaʼl uva kʼa che ri ukʼisbʼalil». 11 Are nabʼe etal waʼ ri xubʼan ri Jesús pa Caná re Galilea, xukʼut ri ujuluwem. Xekojon kʼu ri utijoxelabʼ che.

jy-S pág. 41 párr. 6

Xubʼan ri nabʼe umilagro

Wajun milagro, che are ri nabʼe xubʼan Jesús, xukowirisaj ri kikojonik ri e kʼakʼ rajtijoxelabʼ. Are chiʼ bʼantajinaq chi ri kʼulanem, Jesús rukʼ ri unan xuqujeʼ ri e rachalal xebʼe pa ri tinamit re Capernaúm, kʼo pa ri noroeste che ri mar re Galilea.

Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ

(Juan 1:1) Pa ri chapletajik kʼo ri Tzij, ri Tzij kʼo rukʼ ri Dios, xuqujeʼ ri Tzij areʼ Dios [jun dios].

nwtsty notas re etaʼmanik rech Jn 1:1

ri Tzij: O «ri Logos». Waral, ri tzij griega ho lógos kkoj che jun título. Junam kkʼulmataj pa Juan 1:14 xuqujeʼ Apocalipsis 19:13. Juan xukoj wajun título rech xchʼaw chrij ri ukʼaslemal ri Jesús are chiʼ majaʼ kpe cho ri uwach Ulew, are chiʼ xkʼojiʼ waral che are jun tzʼaqatalaj achi xuqujeʼ are chiʼ kʼo chi pa ri kaj. Jesús are ri qʼaxal utzij ri Dios, kraj kubʼij, ri xukoj Dios che kichʼabʼexik ri e nikʼaj chik ralkʼwal, e uxlabʼal xuqujeʼ ri e winaq. Rumal laʼ, kuya kqachomaj che are chiʼ majaʼ kpe ri Jesús cho ri uwach Ulew, Jehová xukoj ri Tzij che kichʼabʼexik ri e winaq, ri qʼaxal utzij ajkaj (Gé 16:7-11; 22:11; 31:11; Éx 3:2-5; Jue 2:1-4; 6:11, 12; 13:3).

rukʼ: Literalmente, «naqaj che». Pa wajun contexto, ri preposición griega pros kraj kubʼij naj ta kʼo wi che xuqujeʼ achilanik. Xuqujeʼ kchʼaw chkij e winaq che e junam taj, pa wajun kʼutbʼal riʼ, ri Tzij xuqujeʼ ri xa jun qastzij Dios.

ri Tzij areʼ jun dios: O «ri Tzij ajchikaj [jun winaq che kjunamataj rukʼ ri Dios]». Rukʼ wa taq tzij, Juan xchʼaw chrij jun bʼantajik re «ri Tzij» (pa griego ho lógos; chawilaʼ ri nota re etaʼmanik chrij ri Tzij che wajun versículo), kraj kubʼij, ri Jesucristo. Waral kbʼixik che junam rukʼ «jun dios», «jun winaq che kjunamataj rukʼ jun dios» o «ajchikaj» rumal che kʼo jun ukʼolbʼal che nim ubʼanik pa ri kajulew: are ri nabʼeʼal ukʼojol ri Dios xuqujeʼ ri rumal che ri Dios xubʼan ronojel ri jastaq. E kʼi traductores xkitzʼibʼaj «ri Tzij areʼ Dios», kkibʼij che junam ri Jesús rukʼ ri Dios che kʼo ronojel ukunem. Are kʼu, kʼo rumal che ri Juan xraj ta xubʼij che «ri Tzij» are ri Dios kʼo nim ukunem. Nabʼe, ri frase che tzʼibʼam chuwach xuqujeʼ chrij kukʼutu che «ri Tzij» kʼo «rukʼ ri Dios». Xuqujeʼ, ri tzij griega theós kriqitaj oxibʼ mul pa ri versículos 1 xuqujeʼ 2. Ri nabʼe tzij theós xuqujeʼ ri urox e kojom ri artículo definido chuwach, are kʼu chuwach ri ukabʼ tzij theos kojom taj. E kʼi expertos kkibʼij che wajun bʼantajik riʼ nim ubʼanik. Are chiʼ theós kojom articulo definido chuwach, tajin kchʼaw chrij ri Dios kʼo nim ukunem, are kʼu, pa wajun frase, rumal che kojom ta ri artículo definido kubʼano che theós are jun adjetivo che kchʼaw chrij jun ubʼantajik «ri Tzij». Rumal laʼ, e kʼi traducciones re ri Biblia pa inglés, pa francés xuqujeʼ pa alemán kjunamataj ri kkibʼan che utzʼibʼaxik wajun versículo rukʼ ri Traducción del Nuevo Mundo, are chiʼ kuya ubʼixik che «ri Tzij» are «ajchikaj», «ajchikaj ubʼanik», «jun dios» o «jun winaq kjunamataj rukʼ jun dios». Wajun chomanik riʼ xuqujeʼ kikojom ri ojer taq traducciones re ri Evangelio re Juan pa ri copto sahídico xuqujeʼ pa ri copto bohaírico (weneʼ pa ri urox xuqujeʼ ukaj siglo), chilaʼ junam ta kbʼan che utzʼibʼaxik ri kebʼ tzij theós re Juan 1:1. Waʼ taq traducciones kukʼut jun nim ubʼantajik «ri Tzij»: je ta neʼ junam rukʼ ri Dios. Are kʼu, kukʼut taj che junam rukʼ ri uTat, ri Dios nim ukunem. Junam rukʼ wajun versículo, Colosenses 2:9 kubʼij che rukʼ Cristo «jeqel wi ronojel ri unojikil ri Dios chi winaqil». Xuqujeʼ, ri kubʼij 2 Pedro 1:4, ri ix echbʼenelabʼ rukʼ ri Cristo xuqujeʼ «kebʼikʼam iwech ri ubʼinibʼal ri Dios». Xuqujeʼ, pa ri Septuaginta, amaqʼel kkoj ri tzij griega theós che junam ri kubʼij rukʼ ri e tzij hebreas ri kkoj che Dios (‘el xuqujeʼ ‘elohím), weneʼ kraj kubʼij «kʼo ukunem» o «kʼo uchuqʼabʼ». Waʼ taq tzij hebreas kkoj che ri Dios kʼo nim ukunem, chke nikʼaj chi dioses xuqujeʼ e winaq. Are chiʼ kbʼixik che «ri Tzij» are «jun dios» o jun winaq «kʼo ukunem» kjunamataj rukʼ Isaías 9:6, che kuya ubʼixik che ri Mesías kbʼix «Dios ri man chʼakatajel taj» che, are ta «ri Dios kʼo nim ukunem», xuqujeʼ kbʼix ri «junalik tataxel» che, ke ri e winaq che kkiternej. Wariʼ kkʼulmatajik rumal che are ri uTat, «ri Ajawaxel ri kʼo ronojel ukunem», kbʼanowik che ktzʼaqatik (Isa 9:7).

(Juan 1:29) Chukabʼ qʼij chik ri Xuʼan xril ri Jesús katajin kpe rukʼ, xubʼij: «Chiwilampeʼ, ri Alaj uChij ri Dios, ri kresaj ri kimak ri winaq.

nwtsty nota re etaʼmanik rech Jn 1:29

ri Alaj uChij ri Dios: Are chiʼ bʼanom chi ri uqasanjaʼ Jesús xuqujeʼ taqchiʼm chi rumal ri Itzel, Juan el Bautista xuqʼalajisaj che are ri «Alaj uChij ri Dios». Wajun tzij xaq xiw kriqitaj waral xuqujeʼ pa Juan 1:36 (chawilaʼ sgdls, sección 4, págs. 20, 21). Qas utz che kjunamax Jesús rukʼ jun alaj chij. Pa ri Biblia kriqitaj kʼi kʼutbʼal ke rajpatanelabʼ ri Dios che xekichiʼj ala taq chij rumal che ketaʼm che e ajmakibʼ xuqujeʼ kkaj kenaqajin che ri Dios. Ri chiʼnik riʼ xkiya ubʼixik ri kubʼan na Jesús are chiʼ kuya ri tzʼaqatalaj ukʼaslemal rumal ke ri e winaq. Ri tzij «Alaj uChij ri Dios» kchʼaw chrij kʼi bʼantajik che kʼo pa ri Biblia. Rumal che Juan el Bautista qas retaʼm ri kubʼij ri Escrituras Hebreas, ri e utzij kkunik kchʼaw chrij ri jastaq riʼ: ri amaʼ chij che xutzujuj Abrahán pa ukʼaxel ri ukʼojol ubʼiʼ Isaac (Gé 22:13), ri alaj chij re ri Pascua che xkiya ri israelitas are chiʼ xeʼel lo pa ri kʼaxkʼolil pa Egipto (Éx 12:1-13) o ri amaʼ chij che kyaʼ ronojel qʼij aqʼabʼil xuqujeʼ bʼenaqʼij pa uwiʼ ri altar re Jehová pa Jerusalén (Éx 29:38-42). Juan weneʼ xuqujeʼ knaʼtaj ri profecía re Isaías che, chilaʼ kubʼij che ri utaqoʼn Jehová kkʼam bʼi pa kamisaxik junam rukʼ jun «alaj amaʼ chij pa ri pilibʼal» (Isa 52:13; 53:5, 7, 11). Are chiʼ ri apóstol Pablo xutzʼibʼaj ri primera carta a los Corintios, xubʼij chrij ri Jesús «ri qachij re ri okʼowem» o re ri Pascua (1Co 5:7). Ri apóstol Pedro xubʼij che ri ukikʼel ri Cristo nim rajil, junam rukʼ re jun alaj chij che qas chʼajchʼoj (1Pe 1:19). Rukʼ tzij re kʼutbʼal, Apocalipsis kubʼij chrij ri Jesús che kʼo chi pa ri kaj ri «Alaj Chij» pa más che veinticinco mul (chawilaʼ jujun kʼutbʼal: Ap 5:8; 6:1; 7:9; 12:11; 13:8; 14:1; 15:3; 17:14; 19:7; 21:9; 22:1).

10-16 RE SEPTIEMBRE

QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | JUAN 3, 4

«Jesús xutzijoj utzij ri Dios che jun samaritana»

(Juan 4:6, 7) Chilaʼ kʼo wi ri ukʼwaʼ ri Jacob. Kosinaq ri Jesús che ri bʼe, rumal waʼ xtʼuyiʼ chuchiʼ ri kʼwaʼ. Chunaqaj ri tikil qʼij. 7 Xpe jun ixoq aj Samaria che resaxik ujoron. Ri Jesús xubʼij che: «Chayaʼ we ri joron».

nwtsty nota re etaʼmanik rech Jn 4:6

kosinaq: Xaq xiw pa wajun versículo kubʼij wi ri Biblia che Jesús «kosinaq». Weneʼ a las doce pa unikʼalaj ri qʼij. Weneʼ aqʼabʼil, xel bʼi Jesús pa jun lugar che kʼo chuchiʼ ri Jordán (Judea) kbʼe pa Sicar (Samaria), are jun paqalik bʼe che weneʼ 900 metros (3.000 pies) o más (chawilaʼ sgdls, sección 4, págs. 20, 21).

(Juan 4:21-24) Jesús xubʼij che: «Ixoq, chakojoʼ ri kinbʼij, kpe na ri joqʼotaj, are taq mawi pa we juyubʼ riʼ, mawi pa Jerusalén kiqʼijilaj wi na ri Tataxel. 22 Ri ix man iwetaʼm taj ri kiqʼijilaj. Ri uj qetaʼm ri kaqaqʼijilaj. Rumal rech chi kukʼ ri aj judeyibʼ kel wi na uloq ri kolobʼal ibʼ. 23 Kape na ri qʼij, kamik kʼut, are taq ri qas e qʼijilanelabʼ, kakiqʼijilaj na ri Tataxel pa uxlabʼal xuqujeʼ pa ri qastzij. Ri Tataxel keʼutzukuj ri winaq ri je keqʼijilan waʼ rech kkiqʼijilaj ri areʼ. 24 Ri Dios uxlabʼal, ri keqʼijilan che rajawaxik keqʼijilan pa uxlabʼal xuqujeʼ pa qastzij».

(Juan 4:39-41) E kʼi chke ri aj samaribʼ re ri tinamit riʼ xekojon che ri Jesús rumal ri utzij ri ixoq, are taq xubʼij chke: «Xubʼij chwe konojel ri jastaq ri e nubʼanom». 40 Xeʼopan kʼu ri aj samaribʼ rukʼ ri Jesús, xkibʼochiʼj chi chkanaj kan kukʼ. Xkanaj kʼu kan kebʼ qʼij kukʼ. 41 Sibʼalaj e kʼi kʼut xekojon rumal ri utzij.

Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ

(Juan 3:29) Pa jun kʼulanem, ri ukʼaninaq ri alibʼatz areʼ ri achajilaxel. Are kʼu ri rachiʼl ri achajilaxel ri takʼal rukʼ, sibʼalaj kkikotik are taq kutaʼ ri uchʼabʼal ri achajilaxel. Jeʼ kʼu waʼ tzʼaqat ri nukikotemal riʼ.

nwtsty nota re etaʼmanik rech Jn 3:29

ri rachiʼl ri achajilaxel: Ojer kanoq, jun utz rachiʼl ri novio are ri kuya tobʼanik che xuqujeʼ are ksukʼuman ronojel ri e jastaq che kajwataj pa ri kʼulanem. Areʼ sibʼalaj nim kilik rumal che xekun ri e novios xekʼuliʼk. Pa ri qʼij re ri kʼulanem, ri ujachik ri novia pa ri kʼulanem kopan pa ri rachoch ri novio o chuwach ri utat ri novio, pa ri lugar che kbʼan wi ri kʼulanem. Pa ri kʼulanem, ri rachiʼl ri novio kkikotik are chiʼ kuta ri uchʼabʼal ri novio are chiʼ ktzijon rukʼ ri unovia, rumal che wariʼ kraj kubʼij che xkunik xutzʼaqatisaj ri uchak. Juan el Bautista xujunamisaj ribʼ rukʼ «ri rachiʼl ri achajilaxel». Jesús are ri novio, ri jupuq ajtijoxelabʼ e are ri novia simbólica. Juan el Bautista xusukʼumaj ri ubʼe ri Mesías are chiʼ xeʼukʼut ri e nabʼe taq ajtijoxelabʼ che e kʼo pa ri jupuq che kkibʼan ri «novia» re ri Jesucristo (Jn 1:29, 35; 2Co 11:2; Ef 5:22-27; Ap 21:2, 9). Are chiʼ ri «rachiʼl ri novio» kubʼan ri uchak, are ta chi ri nim ubʼanik. Rumal laʼ, are chiʼ ri Juan, xchʼaw chbʼil ribʼ xuqujeʼ chrij ri Jesús, xubʼij: «Ri areʼ rajawaxik kanimarisax uqʼij; ri in kʼut rajawaxik kqasax nuqʼij» (Jn 3:30).

(Juan 4:10) Ri Jesús xubʼij che: «We ta awetaʼm ri kusipaj ri Dios, we ta awetaʼm jachin riʼ ri kubʼij chawe: ‹Chayaʼ nujoron›, at ta riʼ kataʼ awe che, ri in kʼut kinyaʼ ta awe riʼ ri kʼaslik joron».

nwtsty nota re etaʼmanik rech Jn 4:10

kʼaslik joron: Waʼ taq tzij griega literalmente kkoj che jun joron che tajin kbʼinik junam rukʼ jun nimaʼ, che jun kchemowik joron o joron che kʼo pa jun kʼwaʼ elenaq lo pa ri ulew. Rumal laʼ, ri «kʼaslik joron» junam ta rukʼ jun joron che kʼo pa jun cisterna. Pa Levítico 14:5, ri e tzij che kkoj che ubʼixik «joron che tajin kbʼinik junam rukʼ jun nimaʼ» literalmente kraj kubʼij «kʼaslik joron». Pa Jeremías 2:13 xuqujeʼ 17:13, kubʼij che Jehová are «ri bʼulbʼux jaʼ ri kajororik», kraj kubʼij, ri joron kʼambʼal tzij che kuya kʼaslemal. Are chiʼ ri Jesús xchʼaw rukʼ ri samaritana, xukoj ri e tzij «kʼaslik joron» junam rukʼ jun kʼambʼal tzij, are kʼu ri ixoq weneʼ xuchobʼo che ri Jesús tajin kchʼaw chrij ri joron literal (Jn 4:11).

17-23 RE SEPTIEMBRE

QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | JUAN 5, 6

«Chatereneʼj ri Jesús rukʼ jun utz chomanik»

(Juan 6:9-11) «Kʼo jun akʼal waral ri e rukʼam jobʼ kaxlanwa re sebada xuqujeʼ kebʼ kar». 10 Ri Jesús xubʼij: «Chibʼij chke ri winaq chi ketʼuyik». Kʼo kʼu sibʼalaj qʼayes pa ri kʼolbʼal riʼ. Xetʼuyiʼ kʼu ri achijabʼ kraj e jobʼ mil (5000). 11 Ri Jesús xeʼukʼam ri kaxlanwa, xmaltyoxin che ri Dios. Xjach chkiwach ri e tʼuyutʼoj. Je riʼ xuqujeʼ xuya ke ri kar, joropaʼ ri xkaj.

nwtsty nota re etaʼmanik rech Jn 6:10

xetʼuyiʼ kʼu ri achijabʼ kraj e jobʼ mil: Xaq xiw pa ri Evangelio re Mateo kriqitaj wi ri tzij «xeʼajilax ta kʼut ri ixoqibʼ mawi ri akʼalabʼ» are chiʼ kchʼaw chrij wajun milagro riʼ (Mt 14:21). Weneʼ pa wajun qʼij riʼ, Jesús xeʼutzuq más che quince mil winaq rukʼ jun milagro.

(Juan 6:14) Are kʼu ri winaq, are taq xkil ri etal ri xubʼan ri Jesús, xkibʼij: «Qastzij are waʼ ri qʼaxal tzij ri petinaq cho ri uwach Ulew».

(Juan 6:24) Ri kʼi winaq, are taq xkilo chi ri Jesús man kʼo ta chilaʼ, mawi ri utijoxelabʼ, xeʼok bʼik pa taq ri jukubʼ, xebʼe pa Capernaum che utzukuxik ri Jesús.

nwtsty nota re etaʼmanik rech Jn 6:14

ri qʼaxal tzij: E kʼi chke ri judíos re ri nabʼe siglo keyem ri Mesías che are jun qʼaxal tzij junam rukʼ Moisés che kchʼaw Deuteronomio 18:15, 18 chrij. Pa wajun contexto, ri tzij upetik pa ri uwach Ulew kchʼaw chrij ri upetik ri Mesías. Xaq xiw Juan kchʼaw chrij ri e bʼantajik riʼ.

(Juan 6:25-27) Xekiriqaʼ chʼqap che ri cho, xkibʼij che: «Ajtij, ¿jampaʼ xul la waral?». 26 Ri Jesús xubʼij chke: «Qastzij, qastzij kinbʼij chiwe, chi kinitzukuj, man rumal ta rech chi kebʼiwil ri etal, xaneʼ rumal rech chi xitij iwe ri kaxlanwa, xixnoj kʼut. 27 Mixok il che uriqik ri wa ri kasach uwach, xaneʼ che uriqik ri wa ri kajeqik ri kuya junalik kʼaslemal chiwe, are wa ri kuya ri Rijaʼl Winaq chiwe, rumal rech chi ri Dios Tataxel ukojom ri utʼiqbal che».

(Juan 6:54) Ri kutij ri nucuerpo, ri kukʼiʼan ri nukikʼel, are riʼ kʼo junalik ukʼaslemal; kinkʼastajisaj kʼu na pa ri kʼisbʼal qʼij.

(Juan 6:60) E kʼi chke ri utijoxelabʼ ri Jesús, are taq xkitaʼ ri utzij, xkibʼij: «Kʼaxalaj tzij waʼ. ¿Jachin ta lo ri kkun che utatabʼexik waʼ?».

(Juan 6:66-69) Qas chiʼ kʼu waʼ, e kʼi chke ri e utijoxelabʼ ri Jesús xkiya kanoq, man xebʼin ta chi rukʼ. 67 Xubʼij kʼu ri Jesús chke ri kabʼlajuj; «¿La kiwaj ix xuqujeʼ kixbʼek?». 68 Ri Simón Luʼ xubʼij che: «Qajaw, ¿jachin ta ne rukʼ kojbʼe wi? Ukʼ la kʼo wi ri tzij re junalik kʼaslemal 69 Ri uj qakojom, xuqujeʼ qetaʼm chi lal riʼ ri Jun ri Tastalik rech ri Dios».

nwtsty notas re etaʼmanik rech Jn 6:27, 54

ri wa ri kasach uwach [...] ri wa ri kajeqik ri kuya junalik kʼaslemal: Jesús xrilo che e kʼo jujun winaq xebʼe che utzukuxik xuqujeʼ ri rajtijoxelabʼ rumal che xa kʼo kkaj. Are chiʼ koj waʼ ronojel qʼij kojkʼasiʼ rumal, are kʼu utzuqik qibʼ che ri Utzij ri Dios kuya qakʼaslemal che kʼo ta ukʼisik. Jesús xubʼij chke ri e winaq riʼ che kechakun chrij ri wa che kuya kʼaslemal, pa nikʼaj chi tzij, kkikoj kichuqʼabʼ che uyaʼik uchuqʼabʼ ri kachilanik rukʼ Dios xuqujeʼ kekojon chrij ri kketaʼmaj (Mt 4:4; 5:3; Jn 6:28-39).

kutij ri nucuerpo, [...] kukʼiʼan ri nukikʼel: Ri contexto kukʼutu che xa jun kʼambʼal tzij ri kkibʼan jachin ri kkitij ri cuerpo xuqujeʼ kkukʼiʼaj ri kikʼ are chiʼ kkikʼut kojonik chrij ri Jesucristo (Jn 6:35, 40). Are waʼ xubʼij ri Jesús pa ri junabʼ 32, rumal laʼ, che qas qʼalaj, tajin ta kchʼaw chrij ri Cena del Señor, jun nimaqʼij che xubʼano are chiʼ qʼaxinaq chi jun junabʼ. Rumal che xubʼij chiʼ majaʼ kopan ri nimaqʼij re «ri pascua, kinimaqʼij ri e judíos» (Jn 6:4), weneʼ, are chiʼ xkito, xnaʼtaj chke ri e winaq ri nimaqʼij xuqujeʼ ri nim ubʼanik ri ukikʼel ri alaj chij rech kukol kʼaslemal pa ri chaqʼabʼ are chiʼ xeʼel lo ri israelitas pa Egipto (Éx 12:24-27). Jesús xraj xukʼutu che ri ukikʼel sibʼalaj nim ubʼanik rech ri e rajtijoxelabʼ kkiriq kikʼaslemal kʼo ta ukʼisik.

w05-S 1/9 pág. 21 párrs. 13, 14

Oj kojbʼin na pa ubʼiʼ ri Jehová, ri qaDios

13 Pa neʼ xkil ronojel, ri kʼiʼalaj winaq xkiya ta kanoq. Xkiterneʼj ri Jesús kʼa xkiriq na, junam rukʼ xubʼij Juan, «xebʼe chʼqap che ri cho». ¿Jasche xebʼe chi jumul che utzukuxik pa neʼ xraj taj xux ajawinel chkiwach? E kʼi chke xkikʼut jun chomanik ajuwach Ulew rumal che xkaj che jeʼ kbʼan chke rumal ri Jesús junam rukʼ ri xubʼan Jehová che amaqʼel xuya kiwa ri israelitas pa ri chaqiʼj uwo saq pa taq ri uqʼij ri Moisés. Xkaj che ri Jesús keʼutzuq na pa kʼi taq qʼij. Rumal che xrilo che xa kʼo kkaj, areʼ xumaj ukʼutik chkiwach ri qastzij pa ri kikojonik rech keʼutoʼ che usukʼumaxik ri kichomanik (Juan 6:17, 24, 25, 30, 31, 35-40). E kʼi chke xa xechʼachʼat chrij ri xubʼij, más na are chiʼ xukoj kʼutbʼal che ubʼixik: «Qastzij, qastzij kinbʼij chiwe: We man kitij iwech ri ucuerpo ri Rijaʼl Winaq, we man kiwukʼiʼaj iwech ri ukikʼel, man kʼo ta ikʼaslemal. Ri kutij ri nucuerpo, ri kukʼiʼan ri nukikʼel, are riʼ kʼo junalik ukʼaslemal; kinkʼastajisaj kʼu na pa ri kʼisbʼal qʼij» (Juan 6:53, 54).

14 Ri e kʼutbʼal xukoj Jesús xeʼutoʼ ri winaq rech kkikʼut we qastzij kkaj kkiternej ri Dios. Pa ri qʼij riʼ junam xkʼulmatajik. Kʼi chke utz ta xkito ri xubʼij. Kqasikʼij uwach: «E kʼi chke ri utijoxelabʼ ri Jesús, are taq xkitaʼ ri utzij, xkibʼij: ‹Kʼaxalaj tzij waʼ. ¿Jachin ta lo ri kakun che utatbʼexik waʼ?›. Are ri uxlabʼal kayoʼw kʼaslemal. Ri cuerpo man kʼo ta krechbʼej. Ri tzij ri nutzijom chiwe, e uxlabʼal, e kʼaslemal. Qas chiʼ kʼu waʼ, e kʼi chke ri e utijoxelabʼ ri Jesús xkiya kanoq, man xebʼin ta chi rukʼ» (Juan 6:60, 63, 66).

Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ

(Juan 6:44) Man kʼo ta jun kkunik kape wukʼ in, xuwi ri kakʼam uloq rumal ri Tataxel ri xinutaq uloq. Ri in kʼut kebʼenkʼastajisaj na pa ri kʼisbʼal qʼij.

nwtsty nota re etaʼmanik rech Jn 6:44

kakʼam uloq: Pa neʼ ri qas kraj kubʼij ri verbo griego pa wajun versículo riʼ kubʼij «ujururexik» xuqujeʼ kkoj che ubʼixik ujikʼik jun kʼat re chapabʼal kar (Jn 21:6, 11), kraj ta kubʼij che Dios «keʼujururej» ri winaq pa neʼ kkaj taj. Ri e utzij ri Jesús riʼ weneʼ kchʼaw chrij ri kubʼij pa Jeremías 31:3, chilaʼ kʼo wi ri xubʼij Jehová che ri utinamit: at nukʼamom lo rukʼ sukʼalaj loqʼoqʼebʼal (waral, ri Septuaginta xa junam ri verbo griego kukojo). Juan 12:32 kubʼij che Jesús keʼukʼam lo winaq che jalajoj kiwach, junam rukʼ Jehová. Ri Biblia kubʼij che Jehová xubʼan chke ri winaq che kekunik kkichaʼ ri kkaj kkibʼano. Pa kijujunal kkichaʼo we kkaj kkiqʼijilaj o kkaj taj (Dt 30:19, 20). Dios rukʼ loqʼoqʼebʼal keʼukʼam lo ri winaq che kʼo jun utz kanimaʼ (Sl 11:5; Pr 21:2; Hch 13:48). Keʼukʼam rukʼ ri uxlabʼixel xuqujeʼ ri tzij che kʼo pa ri Biblia. Ri profecía re Isaías 54:13, che tzʼibʼatal pa Juan 6:45, kkʼulmatajik are chiʼ kekʼam lo ri winaq rumal ri qaTat (xuqujeʼ chawilaʼ Juan 6:65).

(Juan 6:64) E kʼo kʼu jujun chiwe ri man kekojon taj». Retaʼm kʼut ri Jesús qas pa ri tikiritajik jachin taq ri man kekojon taj, retaʼm jachin ri kajachow na.

nwtsty notas re etaʼmanik rech Jn 6:64

Jesús qas [...] retaʼm jachin ri kajachow na: Jesús tajin kchʼaw chrij ri Judas Iscariote. Are chiʼ majaʼ keʼuchaʼ ri e 12 apóstoles, Jesús ronojel jun chaqʼabʼ xubʼan uchʼawem che ri uTat (Lu 6:12-16). Rumal laʼ, nabʼe, Judas are jun sukʼalaj rajpatanel ri Dios. Are kʼu, Jesús retaʼm rumal ri profecías re ri Biblia che jun utzalaj rachiʼl kjachow na (Sl 41:9; 109:8; Jn 13:18, 19). Xuqujeʼ, rumal che kkunik kretaʼmaj ri kʼo pa kichomanik xuqujeʼ pa kanimaʼ ri winaq, are chiʼ Judas xumaj ubʼanik ri utz taj, Jesús xrilo (Mt 9:4). Rumal che kkunik kretaʼmaj ri kkʼulmataj na, Dios retaʼm che Jesús kjach na rumal jun utzalaj rachiʼl. Are kʼu, uchomaxik che ri kʼayinel are Judas, pa nikʼaj chi tzij, che bʼim chi lo ri kubʼan na, kʼo ta ubʼanik rukʼ ri ubʼantajik ri Dios xuqujeʼ rukʼ ri kubʼan che kilik ri e rajpatanelabʼ.

qas pa ri tikiritajik: Waʼ taq tzij kchʼaw ta chrij ri qʼij che xalax ri Judas xuqujeʼ kchʼaw ta chrij chiʼ ri Jesús xuqʼaxej jun aqʼabʼ che ubʼanik uchʼawem rech xux apóstol ri Judas (Lu 6:12-16). Are kchʼaw chrij ri qʼij che Judas xumajij ukʼutik jun bʼantajik che kubʼan kʼax che ri achilanik kʼo chkixoʼl rukʼ ri Jesús, jun jastaq che ri Jesús xrilo qas pa ri utikiritajik (Jn 6:70; 13:11; chajunamaj rukʼ Jn 2:24, 25; Ap 1:1; 2:23). Wariʼ xuqujeʼ kukʼutu che ri xubʼan ri Judas xaq ta kʼateʼ, xaneʼ uchomam chi lo nabʼe. Ri tzij «utikiritajik» (pa griego arkjé) pa ri Escrituras Griegas jun chi wi kraj kubʼij rumal ri contexto. Jun kʼutbʼal, pa 2 Pedro 3:4, «utikiritajik» kchʼaw chrij ri umajixik lo ubʼanik ronojel ri e jastaq pa ri kajulew. Are kʼu, kʼi mul, qas ta nim ubʼanik ri kraj kubʼij. Jun kʼutbʼal, Pedro xubʼij che ri uxlabʼixel xqaj lo pa kiwiʼ ri e judíos taj «je jas xubʼan chqe uj pa ri tiktajik» (Hch 11:15). Pa wajun kʼutbʼal, Pedro tajin ta kchʼaw chrij ri qʼij che xalaxik xuqujeʼ chrij ta ri qʼij che xux apóstol. Are tajin kchʼaw chrij ri Pentecostés pa ri junabʼ 33, are chiʼ xqaj lo ri uxlabʼixel pa kiwiʼ che utzʼaqatisaxik jun jastaq che nim ubʼanik (Hch 2:1-4). Kixkunik kiriq chi e nikʼaj kʼutbʼal che ri contexto nim ubʼanik rukʼ ri kraj kubʼij ri tzij «utikiritajik» che kʼo pa Lucas 1:2, Juan 15:27 xuqujeʼ 1 Juan 2:7.

24-30 RE SEPTIEMBRE

QʼINOMAL RE RI UTZIJ RI DIOS | JUAN 7, 8

«Jesús nim xril wi xuqujeʼ xuya uqʼij ri uTat»

(Juan 7:15-18) Xkimay ri aj judeyibʼ, xkibʼij: «¿Jasche waʼ kʼo retaʼmabʼal ri areʼ, man utijom ta kʼu ribʼ?». 16 Ri Jesús xubʼij chke: «Ri nutijonik man wech taj, xaneʼ rech ri xintaqow uloq. 17 We kʼo jachin kraj kubʼan ri urayibʼal ri xintaqow uloq, kretaʼmaj na we ri nutijonik kape rukʼ ri Dios, we xaq kintzijoj pa we wi. 18 Riʼ ri katzijon pa re wi, kutzukuj ri ujuluwem ri areʼ chbʼil ribʼ. Ri kutzukuj ri ujuluwem ri xtaqow uloq, are waʼ aj qastzij, man kʼo ta kʼu etzelal rukʼ.

cf-S pág. 100 párrs. 5, 6

«Tzʼibʼatalik»

5 Jesús xraj che ri xetatabʼenik kketaʼmaj ri petinaq wi ri utzij. Rumal laʼ xubʼij: «Ri nutijonik man wech taj, xaneʼ rech ri xintaqow uloq» (Juan 7:16). Xukʼutu: «Kʼo ta jas kinbʼan pa we wi; xaneʼ jas ri xinutijoj wi ri Tataxel» (Juan 8:28). Xuqujeʼ xubʼij: «Ri tzij ri kinbʼij chiwe, man kebʼenbʼij taj pa we wi. Ri Tataxel ri jeqel pa ri in, areʼ kabʼanow ri e uchak» (Juan 14:10). Jun che ri xubʼan che ukʼutik che qastzij ri xubʼij are che amaqʼel pa ri Utzij ri Dios xresaj wi ri xukʼutu.

6 Are chiʼ qas kojchoman chrij ri e utzij ri Jesús che xresaj pa ri Biblia, kqilo che xukoj más pa nikʼaj che ri Escrituras Hebreas che tzʼibʼatal chi pa ri tiempo riʼ. Are chiʼ xaq xiw kojchoman chrij, weneʼ kqabʼij che qas ta nim ubʼanik, weneʼ xuqujeʼ kqabʼij che jasche xchʼaw ta chrij ronojel ri e wuj che e kʼo chi pa ri uqʼij, rumal che xkʼojiʼ oxibʼ junabʼ rukʼ nikʼaj xutzijoj ri utzij ri Dios. Ri qastzij, che kqachomaj riʼ che xubʼano. Chnaʼtaj chqe che xaq xiw nikʼaj che ri utzij xuqujeʼ ri uchak xtzʼibʼaxik (Juan 21:25). Qastzij wi, che xa kebʼ oxibʼ horas kqasikʼij uwach ronojel ri e utzij ri Jesús che e kʼo pa ri Biblia. Are chiʼ kojchoman chrij wariʼ, kqilo che nim ubʼanik che xa pa kebʼ oxibʼ horas xukʼut más che pa nikʼaj che ri Escrituras Hebreas are chiʼ xchʼaw chrij ri Dios xuqujeʼ ri Rajawbʼal. Xuqujeʼ, kʼi taq mul, Jesús kʼo ta ri rollos rukʼ re ri e manuscritos. Are chiʼ xuya ri chʼabʼal ubʼiʼ Sermón del Monte, xchʼaw chrij ri Escrituras Hebreas o xubʼij junam rukʼ ri tzʼibʼatalik kʼi taq mul, xaq pa ujolom kʼo wi.

(Juan 7:28, 29) Kʼateʼ kʼu riʼ ri Jesús ko xchʼawik are taq kebʼutijoj ri winaq pa ri rachoch Dios, xubʼij: «Ri ix iwetaʼm nuwach, xuqujeʼ iwetaʼm jawijeʼ kinpe wi. Ri in man in petinaq ta pa wech wi. Are kʼu ri xinutaq uloq, areʼ qastzij, ri ix man iwetaʼm ta uwach. 29 Ri in wetaʼm uwach, rukʼ kʼu ri areʼ in elinaq wi uloq, ri areʼ xintaqow uloq».

(Juan 8:29) Areʼ kʼut ri xintaqow uloq, are kʼo wukʼ. Ri Tataxel man in uyoʼm ta kan nutukel. Amaqʼel kʼut kinbʼan ri kaqaj chuwach».

w11-S 15/3 pág. 11 párr. 19

Chqakʼamaʼ ri ruxlabʼ ri Dios are ta ri uwach Ulew

19 Amaqʼel chqanimaj ri Jehová. Jesús amaqʼel xubʼan ri kqaj chuwach ri Dios. Tekʼuriʼ, kʼo jumul riʼ weneʼ xraj xubʼan jun jastaq che kʼo ta ubʼanik rukʼ ri urayibʼal ri uTat. Are kʼu, xukʼutu che xukubʼsaj ukʼuʼx chrij xuqujeʼ xubʼij che: «Mabʼanataj ri nurayibʼal xaneʼ areʼ ri rayibʼal la» (Luc. 22:42). Chqabʼanaʼ wajun pregunta: «¿La kinnimaj ri Dios are chiʼ kʼax kinriq che ubʼanik ri kraj?». We kqanimaj taj, kqariq ta qakʼaslemal che kʼo ta ukʼisik. Chnaʼtaj chqe che rajawaxik kojniman che, rumal che areʼ uyaʼom ri qakʼaslemal xuqujeʼ ronojel ri kajwataj chqe rech kojkʼasiʼik (Sal. 95:6, 7). Sibʼalaj rajawaxik che kojnimanik. We kojniman taj, utz ta kojril ri Dios xuqujeʼ kukʼam ta ri qakojonik.

Chqatzukuj jeʼlalaj taq pixabʼ

(Juan 7:8-10) Jix ix pa ri nimaqʼij; ri in man kinbʼe taj iwukʼ, kʼa majaʼ kʼu katzʼaqat ri nuqʼijol». 9 Are taq xbʼitaj waʼ rumal, xkanaj kan pa Galilea. 10 Are taq e bʼenaq chik ri rachalal pa ri nimaqʼij, kʼateʼ riʼ xuqujeʼ ri Jesús xbʼek, man chi saqil taj, xaneʼ chikʼuyal.

w07 1/2 pág. 6 párr. 4

¿Jasche kqabʼij ri qastzij?

¿Jas kʼutbʼal xuya Jesucristo chrij wariʼ? Pa jun qʼij, jujun winaq che kʼo ta kikojonik chrij xkibʼij che: «Chatel bʼik waral, jat pa Judea». Jesús xubʼij: «Jix ix pa ri nimaqʼij; ri in man kinbʼe taj iwukʼ, kʼa majaʼ kʼu katzʼaqat ri nuqʼijol». Qʼaxinaq chi jun tiempo, Jesús xbʼek rech kuqʼaxej ri nimaqʼij pa Jerusalén. ¿Jasche jewaʼ xubʼan che utzalixik uwach ri tzij? Rumal che ri winaq taqal ta chke kketaʼmaj ronojel ri kkʼulmataj rukʼ. Rumal laʼ, pa neʼ Jesús xubʼij ta molom tzij, xuqʼalajisaj ta ronojel rech xbʼan ta kʼax che areʼ xuqujeʼ chke ri rajtijoxelabʼ. Are kʼu xubʼan ta tzij. Ri apóstol Pedro xubʼij ri tzij riʼ chrij ri Cristo: «Man kʼo ta mak xubʼano, mawi ne xriqtaj subʼunik pa uchiʼ» (Juan 7:1-13; 1 Pedro 2:22).

(Juan 8:58) Xubʼij ri Jesús chke: «Qastzij, qastzij kinbʼij chiwe: Kʼa majoq kalax ri Abraham, in kʼo chik».

nwtsty nota re etaʼmanik rech Jn 8:58

in kʼo chik: Ri e judíos che utz ta xkita ri xukʼut ri Jesús xkaj xkikamisaj rukʼ abʼaj rumal che, pa neʼ kʼo ta cincuenta ujunabʼ, xubʼij che «kʼa majoq kalax ri Abrahán, in kʼo chik» (Jn 8:57). Rukʼ ri urespuesta, Jesús xuya ubʼixik che are chiʼ majaʼ kpe cho ri uwach Ulew xuqujeʼ kʼa majaʼ kalax ri Abrahán, are jun ángel nim ukunem pa ri kaj. Kʼo jujun winaq kkibʼij che wariʼ kukʼutu che Jesús are Dios. Ri e winaq riʼ kkibʼij che ri e tzij che kriqitaj waral, egó eimí (che pa jujun Biblias kkoj «In Riʼ» che), kjunamataj rukʼ ri kriqitaj pa ri Septuaginta pa Éxodo 3:14 rumal laʼ ri e kebʼ versículos riʼ rajawaxik che xa junam kbʼan che utzʼibʼaxik. Are kʼu pa wajun versículo riʼ ri verbo eimí tajin kchʼaw chrij che kʼo chi ri Jesús are chiʼ «kʼa majoq kalax ri Abrahán» xuqujeʼ che kʼa kʼas na. Rumal laʼ, ri qas utz ubʼixik are «in kʼo chik» are ta «In Riʼ». Kʼi traducciones, re ojer kanoq xuqujeʼ re kimik, kkikoj tzij che kjunamataj rukʼ «in kʼo chik». Qastzij wi, ri bʼanom che ukojik wajun verbo griego eimí junam rukʼ ri kriqitaj pa Juan 14:9, waral Jesús xubʼij: «Kʼi qʼij chik in kʼo iwukʼ. ¿La ma ta achʼobʼom nuwach, Felipe?». Kʼi traducciones kjunamataj ri tzij kkikoj pa wajun versículo riʼ, rukʼ waʼ kqʼalajinik che kuya kkoj «in kʼo chik» che ri verbo griego eimí (e kʼo chi nikʼaj kʼutbʼal re nikʼaj chi verbos griegos che kkoj pa tiempo presente xuqujeʼ e tzʼibʼam pa tiempo pasado pa Lu 2:48; 13:7; 15:29; Jn 1:9; 5:6; 15:27; Hch 15:21; 2Co 12:19; 1Jn 3:8). Xuqujeʼ, ri uchomanik ri Jesús che kriqitaj pa Juan 8:54, 55 kukʼutu che kʼo ta jumul xubʼij che xaq junam areʼ rukʼ ri uTat.

    E wuj pa quiché (1993-2025)
    Uk'isik sesión
    Umajixik sesión
    • quiché
    • Chataqa b'ik
    • Ri qas utz kawilo
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Ri kta' chawe rech kakojo
    • Keta'max ta ri xatz'ib'aj
    • Configuración de privacidad
    • JW.ORG
    • Umajixik sesión
    Chataqa b'ik