Religiösukuna qellqayanqankunapitaqa jukläyam Bibliaqa. Millonyëpa nunakuna mëtsika watapa creiyanqankunachömi Bibliaqa yanapashqa. Jinamampis, manam Bibliatanöqa ni mëqan libruta kutin kutin revisayashqatsu, ni tsëpaq alläpa parlayashqatsu.

Tantiyarinapaq, wakin yachaq nunakunaqa manam segürutsu kayan, kanan witsan Bibliakuna punta qellqayanqankunanölla igual kanqanman. Juk yachaq nunam nirqan: “Manam segürutsu këkäyä Bibliata puntata qellqayanqantanölla yapë qellqayanqäta”. Jina nirqanmi: “Bibliapa copiankunata katsiyanqächöqa imëka mana alli qellqashqakunam kan, porqui punta qellqayanqankunapita atska tiempu pasanqankunachöran tsëtaqa qellqayashqa y manatsunchi igualtsu kayan”.

Wakin nunakunaqa, religionchö pasakunqankunata rikarmi Biblia Diospa Palabran kanqanta segürutsu kayan. Tantiyarinapaq, Faizal nunam, mana cristiänu familiachö winarqan. Biblia alläpa sagrädu kanqanta peru textunkuna cambiakashqantam yachatsiyarqan. Pëmi nin: “Bibliapita yachatsiyämëta munaqkunamanqa manam markäkoqtsu kä, porqui punta qellqayanqan Bibliataqa manam katsiyaqtsu, sinöqa cambiashqa kaqllatam”.

¿Precisanraqku Bibliapa yachatsikïnin cambiashqa kanqanta musyanantsik? Awmi, këllaman pensari, Diospa shumaq änikïninkuna Bibliata punta qellqayanqanchö rasumpa këkanqan o mana këkanqanta mana musyëkarqa, ¿markäkunkimantsuraq kanan witsan Bibliachö änikïninkunaman? (Romänus 15:4). Kanan Bibliakuna mana alli copiashqa këkaptinqa, ¿utilizankimantsuraq consëjunkunata yanapakïta ashinëkipaq, familiëkipaq, Diosta imanö adoranëkipaq, precisaq rurëkunata akranëkipaq y trabäjïkipaq?

Bibliata punta qellqayanqankuna oqrakashqa kaptimpis, unë copiayanqankunapa yanapakïnintam ashita puëdintsik. Tsëchöqa këkan waranqëpayan Diospa Palabranta unë qellqayanqankunam. ¿Imanirtaq Bibliaqa ushakashqatsu michäkïkäyaptimpis y yachatsikïninta cambiëta munëkäyaptimpis? ¿Imanirtaq këkunata musyanqëki yanapashunki kanan Bibliakunaman markäkunëkipaq? Kë tapukïkunapa respuestanta yachakuri Bibliapaq kë precisaq willakïchö.

USHAKÄTSITA TÏRAYANQAN. Bibliata qellqaqkuna y copiaqkunam papïru y pergamïnu nishqankunaman qellqayarqan (2 Timoteu 4:13).a ¿Imanötaq papïruman y pergamïnuman qellqayanqanqa Bibliata peligruman churarqan?

Papïruqa tiempuwan llapshayärin, colornin cambiarin y pakikärinmi. Egiptuchö unë cösaskunata estudiaq Richard Parkinson y Stephen Quirke nunakunam kënö niyarqan: “Tiempu pasanqanmannömi papïruqa gastakan y polvuman tikrarin. Churaräkurmi juk rölluqa mupallirir ismurin, y pamparaptinnäqa ichisaq kurukuna y ukushkuna mikukurkuyaptinmi ushakärin”. Wakin tariyanqan papïrutaqa jorqarirmi alläpa aktsichö o oqu sitiukunachö katsiyaq, tsëmi ras ushakäratseq.

Pergamïnuqa papïrupitapis masmi duran, peru alläpa utilizäyaptin, alläpa aktsichö katsiyaptin o oquchö katsiyaptinqa rasmi ushakärin.b Jina ichisaq kurukunapis mikukurkuyanmi. Bibliawan tsënö pasakushqa kaptinqa manachi willakïnin kanmantsu karqan. Tsëmi, unë pasakunqankunapaq parlarnin, juk libru kënö nin: “Mana creipaqnömi unë qellqayanqankunataqa imapis mana ushakätsinqanqa”.

¿IMANÖPATAQ BIBLIAQA USHAKASHQATSU? Israelïtakunata juk Leyta qoyanqanmi mandakoq llapan reykuna Bibliapa qallanan pitsqa librunkunata ‘mandakur qallëkurnin tsë leyta kikinkunapaq juk libruman copiayänampaq’ (Deuteronomiu 17:18). Jinamampis, yachaq copiaqkunaqa atskatam qellqayarqan, tsëmi punta cristiänukunapa tiempunchöqa Diospa Palabranta tariyaqna Israelpa juntakäyänan wayikunachö y Macedonia karu markachöpis (Lücas 4:16, 17; Hëchus 17:11). ¿Imanötaq tsë unë qellqayanqankunaqa kananyaq këkanllaraq?

Juk yachaq nunam Mushoq Testamentu Phillip W. Comfort neqchö nirqan: “Judïukunaqa mitupita mankakunamanmi Diospa Palabran röllukunata churayaq mana ushakänampaq”. Y tsë costumbrillatam cristiänukunapis qatiyarqan. Tsëmi Bibliata wakin qellqayanqankunataqa tariyashqa mitupita mankakunachö, ampiraq cuartukunachö, uchkukunachö y tsaki sitiukunachö.

MANA USHAKANQAN. Diospa Palabranta unë qellqayanqankunaqa waranqëpa pergamïnukunachö y papïrukunachömi kashqa, y wakinqa 200 watapitapis masnam pasashqa y kananyaqpis këkäyanllaran. Manam ima qellqayanqankunapis Diospa Palabrannöqa tsëtsika tiempupa tsarakushqatsu.

USHAKÄTSITA TÏRAYANQAN. Autoridäkuna y religionta pushaqkunam Bibliapa contran kayashqa. Mandakoq karmi, Bibliata mana katsiyänampaq, masta mana rurayänampaq y tukï idiömaman mana tikratsiyänampaq michäkuyarqan. Tsëta rikärishun:

• 167 watakuna witsan Jesus manaraq shamuptinmi, Antïoco Epifanes rey mandakurqan unë kaq testamentupa copiankunata ushakätsiyänampaq, porqui judïukuna griëgu religionchö kayänampaqmi obliguëta munarqan. Y unë pasakunqankunata willakoq Heinrich Graetz nunam kënö qellqarqan: “Reypa yanapaqninkunaqa tariyanqan Diospa Palabrantam rachir kayayarqan, jina kallpata y shoqakïta tariyänanrëkur leyikaqkunatam wanutsiyarqan”.

• Unë witsanqa, laicokunaqa Biblia yachatsikunqantam yachatsikuyaq y manam catölicukunapa yachatsikïninkunatatsu, tsëmi wakin pushakoq religiösukunata alläpa piñatseq. Mana alli yachatsikoq nirmi laicokunata tumpayaq Bibliata katsiyanqampita, peru Salmus libruta latinchö katsiyaptinqa manam imanayaqtsu. Catölicukunapa mas precisaq sacerdötinkunam mandakuyarqan cada parroquiakunapita nunakuna, “mana alli yachatsikoqkuna nishpa tumpayanqankunata alleq ashiyänampaq [...] llapan wayikunachö y patsa rurinchö ratakuyanqan cuartukunachö. [...] y mëqan wayichö tarirpis tsë wayita ushakätsiyänampaq”.

Bibliata ushakätsiyaptinqa, alli yachatsikïnintapis ushakätsiyanmanmi karqan.

¿IMANÖPATAQ BIBLIAQA USHAKASHQATSU? Antioco reymi Israel nacionta ushakätsita munarqan. Peru, judïukunaqa juk nacionkunachönam markankuna patsätsishqa kayarqan. Yachaqkunam niyan, punta cristiänukunapa tiempunchö pullampitapis mas judïukuna juk markachö täräyanqanta. Juntakäyänan wayikunachömi Diospa Palabrampa copiankunata guardayaq, tsëllatam utilizäyarqan tsëpita yureq kaq kastakunapis, y cristiänukunapis (Hëchus 15:21).

Unë tiempuchö Bibliata ushakätsita tïrëkäyaptimpis, Bibliata kuyaqkunaqa juk idiömamanmi tikrëkätsiyarqan y copiëkäyarqanlla. Y tsëpita watakuna pasariptinqa Diospa Palabrantam wakintaqa 33 idiömakunaman tikratsishqana kayarqan, imprimeq mäquinakuna manaraq kaptin. Tsëpita patsëmi Bibliataqa ras juk idiömakunaman tikratsiyashqa y mas atskata imprimiyashqa.

MANA USHAKANQAN. Mandakoq reykuna y sacerdötikuna michäkïkäyaptimpis, Bibliataqa imëpitapis masmi juk idiömakunaman tikratsiyashqa y më tsëchömi katsiyan. Bibliaqa millonyëpayan nunakunapa kawëninkunachö, idiömankunachö y nacionkunapa leyninkunachömi yanapashqa.

USHAKÄTSITA TÏRAYANQAN. Makwayanqan y chikeqninkuna michäkïkäyaptimpis Bibliataqa manam ushakätsita puëdiyashqatsu. Jina copiaqkuna y juk idiömaman tikratseqkunapis Biblia yachatsikunqanmannö creyiyänampa rantinmi kikinkuna creyiyanqanmannö Bibliapa yachatsikïninta cambiëta tïrayashqa. Këkunata rikäri:

• Diosta adorayänan sitiu. 300 a 100 watakuna Jesus manaraq shamuptinmi Exodu 20:17 textupita witsëpa Pentateucu Samaritänu nishqan libruta qellqaqkuna kënö nishpa yapayarqan: “Ar-Garizimchömi. Juk altarta ruranëki”. Tsëta rurarmi, samaritänukunaqa “Ar-Garizimchö” o Monti Gerizimchö templunkuna rurayänampaq Biblia parlanqanta rikätsikïta munayarqan.

• Kima Dios jukllëllachö kanqan creencia. Bibliata qellqar ushariyanqampita 300 watakuna pasarinqanllachömi kima dios jukllëllachö kanqanta creeq nuna, 1 Juan 5:7 textuman këkunata yaparqan: “Ciëluchö: Teyta, Jesus y Santu Espïritu; kë kimankunaqa jukllëllam kayan”. Këqa manam Diospa Palabranta unë qellqayanqankunachö yurirqantsu. Y Bibliakunata estudiaq Bruce Metzger nunam kënö nin: “500 watapita witsëpam Version Latina Antigua y Vulgata latïna nishqan Bibliakunachö [kë palabrakuna] kutin kutikuna yurin”.

• Diospa jutin. Judïukuna creyiyanqanman creirninmi, Bibliata juk idiömaman tikratseqkunaqa Bibliapita Diospa jutinta jorqayänampaq patsätsiyarqan. Y rantinmi churayarqan Señor o Dios nishpa, peru Bibliachöqa manam Diosllapaqtsu tsë palabrakuna yurin, sinöqa nunakunapaq, imäginkunapaq y hasta Diablupaqmi (Juan 10:34, 35; 1 Corintius 8:5, 6; 2 Corintius 4:4).a

¿IMANÖPATAQ BIBLIAQA USHAKASHQATSU? Punta kaqta rikärishun. Bibliata wakin copiaqkuna lluta y munayanqannö capiashqa kayaptimpis, wakinkunaqa alli yachëllapam rurayarqan. Y 500 y 900 watakunachömi, masorëta nunakuna unë kaq testamentuta copiayarqan y tsëtam masorëticu nishpa reqiyan. Kë masorëtukunash palabrakunata y letrakunata yupayaq, tsënöpa pantayanqankuna mana yapakänampaq. Copiëkäyanqan ichik mana allinö paresiyäpuptinqa, lädunllachöshi tsëta qellqariyaq. Kë masorëtukunaqa manam ni ichikllapis Bibliapa yachatsikïnintaqa cambiëta munayarqantsu. Profesor Moshe Goshen-Gottstein ninqannöpis, masorëtukunapaqqa Bibliata punta qellqayanqankunapa yachatsikïninkunata ardëpa cambiëqa “pasëpa jutsash karqan”.

Ishkë kaqta rikärishun. Diospa Palabranta unë qellqayanqankuna kanan witsanyaq kanqanmi, Biblia estudiaqkunataqa yanapan imakuna cambiakashqa kanqanta mäkuyänampaq. Mëtsika watakunapam, pushakoq religiösukunaqa yachatsikuyarqan latinchö katsiyanqan Bibliaqa paqwë unë qellqayanqannölla kanqanta. Peru 1 Juan 5:7 cambiakashqa textutaqa yapashqanam kayarqan. Y tsëtaqa, Reina-Valera Bibliamampis churayarqanmi. Peru ¿imatataq tariyashqa Diospa Palabranta unë qellqayanqankunata tariyanqankunachöqa? Bibliata estudiaq Bruce Metzger nunam kënö qellqarqan: “[1 Juan 5:7 textuqa] manam kë Bibliakunachö yurintsu: siriäcuchö, coptuchö, armeniuchö, etiöpicuchö, ärabichö, eslävuchö, peru latinchöqa yurinmi”. Tsëta cuentata qokurmi revisashqa Reina-Valera Bibliapita y wakin Bibliakunapitapis tsë textuta jorqayashqa.

Papïruchö y perqamïnuchö tariyanqankunaqa, ¿rikätsikunku Bibliapa yachatsikïnin mana cambiakashqanta? 1947 watachömi Wanushqa qochachö tariyanqan waranqa watakunapa guardaräkushqa Röllukunata, tsëwanmi yachaq nunakunaqa masorëticukuna hebrëuchö qellqayanqankunatawan igualätsita puëdiyarqanna. Wanushqa qochachö tariyanqan juk Röllupaq parlarmi, juk nuna kënö nirqan: “Kë tariyanqä Rölluqa rikätsikun waranqa watapitapis masna qellqakashqa këkaptimpis copiaq judïukunaqa paqwë mana cambiashllapa y alli guardayanqantam”.

Irlandachö Chester Beatty de Dublin bibliotëcaqa, katsin papïruchö Mushoq Testamentuta cäsi llapantam, y wakin kaqqa Bibliata qellqar ushariyanqampita pachak wata pasarinqanllapitam kayan. The Anchor Bible Dictionary nishqan diccionarium kënö nin: “Papïruchö qellqayanqan mushoq entienditsikïkuna kaptimpis, unëpita patsë yachatsikïninkunaqa alli clärum këkan”.

MANA USHAKANQAN. Awmi, Bibliapa yachatsikïninta cambianampa rantinmi, kë llapan unë qellqakashqakunaqa mas väleq tikraratsin. Sir Frederic Kenyon nunam kënö qellqarqan: ‘Manam ni mëqan unë librukunapaqa kayäpuntsu tsëtsika y unë consëjunkuna Bibliapanöqa, y manam ni mëqan estudiösu nuna neguëta puëdintsu kanan witsankunayaq kë libru markäkïpaq kanqantaqa’. Y unë testamentupaq parlarmi, alläpa yachaq nuna William Henry Green kënö nirqan: “Unë librukunapitaqa manam ni mëqan librupapis, Bibliapa yachatsikïninnöqa pasëpa exactuqa kantsu”.

Biblia mana ushakanqanrëkurmi, leyita y katsita puëdinki. Juk idiömaman alli tikratsishqa Bibliata akrarqa, punta qellqayanqankunapita alli copiashqata leyikanqëkitam següru këkänëki.a Peru ¿imanirtaq Bibliaqa ushakashqatsu michäkïkäyaptimpis y yachatsikïninta cambiëta munëkäyaptimpis? ¿Imanirtaq Bibliaqa wakin librukunapita alläpa jukläya?

Bibliata estudiaqkunam apostol Pablu pensanqannölla pensayan, Pabluqa kënömi qellqarqan: “Teyta Diospa palabranqa quiquinpitam shamun” (2 Timoteu 3:16). Pëkunaqa creiyan Biblia, Diospa Palabran karnin mana ushakanqanta y kanankamayaq këkänanta Dios permitinqantam. Qallanan kaq yachatsikïchö parlanqantsik Faizal nunam, Bibliata kikin alleq estudianampaq decidirqan. Yachakurirqa alläpam espantakurqan. Rasllam cuentata qokurirqan mana alli religionkuna yachatsikuyanqanta Biblia mana yachatsikunqanta. Jina Patsapaq Dios shumaq änikunqanta Bibliachö musyarinqanmi alläpa kushitsirqan.

Jina Faizalmi nin: “Kananqa segürunam këkä katsinqä Biblia Diospa qarënin kanqanta. Entëru Patsata Dios kamashqa këkarqa, ¿manatsuraq podernin kanman Palabranta noqantsikrëkur kananyaq cuidanampaq? Tsënö kanqanta mana creirqa, Diospa poderninmanmi creikashwantsu. Jina ¿pitaq noqaqa kä, Dios mana puëdinampaq kaqta pensanäpaq?” (Isaïas 40:8).