¿Llapan cristiänu kayanqanta neqkunaku rasumpa cristiänu kayan?

¿MUSYANKIKU entëru Patsachö ëkaq nunakuna cristiänu kayanqanta? Atlas of Global Christianity niyanqan libruchömi willakun, 2010 wataqa dos mil trescientus millonnö nunakuna cristiänu kayanqanta, peru cuarenta y un milpitapis mas religionkunachö rakikashqa këkäyanqanta, y cada religionchö jukläya yachatsikuyanqanta o imatapis rurayanqanta. “Cristiänu” kayanqanta neq mëtsika religionkuna kaptinmi, wakinkunaqa ima rurëtapis musyayantsu o ima religionmampis mëtikuyta munayantsu. Capazchi kënö pensayan: “¿Llapan cristiänu kayanqanta neqkunatsuraq rasumpa cristiänu kayan?”.

Tsëpita maslla musyarinapaq këpaq parlarishun. Autobuskunawan o jatun cärrukunawan viajanëki kaptinqa, ¿imanöraq rikätsikunkiman pï kanqëkita? ¿Manam ninqëkillawanqa creiyäshunkitsu aw? Pï kanqëkita musyayänampaqqa, DNI niyanqanta o ima documentutapis rikätsikunëkim. Tsënöllam rasumpa cristiänu kanqantsikta rikätsikunapaqpis, Cristuman creinqantsikllatatsu ninantsik, sinöqa rasumpa cristiänu kanqantsiktam rikätsikunantsik. ¿Imanötan tsëta rurashwan?

44 wata pasariptinmi cristiänu palabrataqa utilizar qallëkuyarqan. Bibliachö ninqanta willakoq Lücasmi këta willakurqan: “Antioquïachömi Teyta Dios permitiptin, Jesuspa qateqninkunata cristiänukuna nir reqir qallayarqan” (Hëchus 11:26). Tsëmi cristiänukunaqa Jesuspa qateqninkuna kayänan karqan. Peru ¿ima ninantan Jesuspa qateqnin këqa? Diccionario Teológico del Nuevo Testamento niyanqan libruchömi këta nin: “[Cristupa] qateqnin këqa, llapan vïdantsikchö Jesusllapaq këmi”. Awmi, rasumpa cristiänukunaqa, kikinkuna munarmi Jesus yachatsikunqanta y mandakunqanta llapan shonqunkunawan cäsukuyan.

Kanan witsan cristiänu kayanqanta neqkunachö, ¿kantsuraq tsëta ruraq nunakuna? ¿Qateqninkuna imata rurayänampaq kaqtataq Jesus nirqan? Tsëta musyayänëkipaqqa, qateqnin pitsqa yachatsikuykunata leyinëkipaqmi niriyaq. Cada yachatsikuychömi, kikin Jesus qateqninkuna imata rurayänampaq kaqta ninqampita yachatsikun. Y yachakushunmi punta cristiänukuna rurayanqampitapis. Tsëpitanam kanan witsanchö pikuna tsënölla rurëkäyanqanta musyëta tïrashun.

“Ninqäkunata imëpis cäsukurqa”

“Ninqäkunata imëpis cäsukurqa, rasumpa qatimaqnïkunam kayanki. Rasumpa kaqtam yachakuyanki, y tsë yachakuyanqëkim esclävunö kayanqëkipita libri kayänëkipaq yanapayäshunki” (JUAN 8:31,32).

¿Ima nitataq Jesus munarqan? “Ninqäkunata” nirqa yachatsikunqampaqmi parlëkarqan. Tsënö kaptimpis, yachatsikunqankuna pipita shamunqanta willakurmi kënö nirqan: “Kikin mandamaqnï Teytam, imata ninäpaq y imata parlanäpaq kaqta nimashqa” (Juan 12:49). Teytan Jehovä Diosman mañakunqanchömi këta cläru nirqan: “Palabrëkim rasumpa kaqqa”. Tsëmi yachatsikurqa, unë sirweqninkunata Teyta Dios ninqampita seguïdu parlaq (Juan 17:17; Mateu 4:4, 7, 10). Tsëqa, ¿imanötan rasumpa cristiänukunaqa Jesus ninqankunata imëpis cäsukuyan? Tsëtaqa rurayan Diospa Palabran Biblialla ‘rasumpa kaqta’ yachatsikunqanta següru karmi, y creiyanqanchö y imanö portakuyanqanchö Biblia ninqanta cuentaman churarmi.

¿Imatataq punta cristiänukuna rurayarqan? Bibliachö cartakunata qellqar yanapakoqkunapitaqa, apostol Pablum mas cartakunata qellqarqan, y pëpis Jesusnöllam Diospa palabrantaqa alläpa respetaq. Pëmi kënö nirqan: “Llapan qellqarëkaqmi Teyta Diospita shamun y allim” (2 Timoteu 3:16). Tsënöllam ollqukuna congregacionchö imanö yachatsikuyänampaq parlarpis kënö nirqan: “Teyta Diospa confiakuypaq palabran ninqannömi yachatsiku[yä]nan” (Tïtu 1:7, 9). Cristiänukunatapis kënömi nirqan: “Cuidädu kayë kë munduchö nunakuna yachayanqanwan, y mana rasumpa kaqwan y mana imapaqpis väleqkunawan engañayäshurniki esclävutanö mana tikratsiyäshunëkipaq, tsëkunaqa nunakunapa costumbrinkunapita y pëkuna pensayanqampitam shamun, y manam Cristu yachatsikunqampitatsu” (Colosensis 2:8).

¿Pikunatan kanan witsanqa tsëta rurayan? Catecismo de la Iglesia Católica niyanqan libruchöqa, Vaticänu niyanqan 1965 watachö patsätsinqan Constitución dogmática sobre la divina revelación niyanqan librupaqmi seguïdu parlan. Tsëchömi kënö nin: “Iglesiachö kaqkunaqa, manam Biblia ninqanta cuentaman churarllatsu Dios musyatsikunqankuna rasumpa kanqanta musyantsik. Tsëmi ishkantapis [Sagrädu Costumbrikunata y Sagrädu Bibliata] shumaq chaskikunantsik y kuyar respetanantsik”. Canadä nacionchö Torontu markapita iglesiachö carguyoq warmim, Maclean’s niyanqan revistachö kënö nirqan: “¿Imanirtan dos mil watanöna qellqayanqanchö “mana musyanqantsikkunata” ninqanta cäsukushwan? Noqantsikpis alli pensëta yachantsikmi, peru Jesus yachatsikunqannö y Bibliachö ninqannö rurëta munashqaqa manam alläpa yanapakuntsu”.

New Catholic Encyclopedia niyanqan librum Jehoväpa testïgunkunapaq këta nin: “Pëkunaqa Bibliachö ninqanmanmi creiyan y Bibliachö ninqannömi portakuyan”. Tsëllaraqmi Testïgu warmi pï kanqanta willëkaptin Canadä nacionpita nuna kënö nirqan: “Noqaqa musyänam pikuna kayanqëkita”. Y tsë warmi katsinqan Bibliata señalëkurmi, “makikichö katsinqëki librum pï kanqëkita rikätsikun” nirqan.

“[Manam] kë munduchö nunakunanötsu kayan”

“Pëkunapis [manam] kë munduchö nunakunanötsu kayan, tsëmi kë munduchö nunakunaqa pëkunata chikiyashqa” (JUAN 17:14).

¿Ima nitataq Jesus munarqan? Nunakuna rurayanqanman y polïticaman mana mëtikurmi, Jesusqa kë munduchö nunakunanötsu karqan. Kikinmi kënö nirqan: “Gobiernü kë mundupita kaptinqa, yanapamaqnïkunam judïukunaman mana entregashqa kanäpaq pelyayanman karqan. Peru qamta ninqaqnöpis, Gobiernüqa manam kë mundupitatsu” (Juan 18:36). Tsënöllam qateqninkunata yachatsirqan, imanö pensayanqanchö, parlayanqanchö y portakuyanqanchö Biblia ninqannö rurayänampaq (Mateu 20:25-27).

¿Imatataq punta cristiänukuna rurayarqan? Religion asuntupaq qellqanqanchömi Jonathan Dymond nuna, punta cristiänukunapaq këta nirqan: “Penqakatsiyänan kaptin, carcelayänan kaptin o wanutsiyänan kaptimpis, pëkunaqa manam guërraman ëwayarqantsu”. Imëkata sufrirpis nunakuna rurayanqanman mana mëtikuyänampaqmi decidïdu këkäyarqan. Imanö portakuyanqanchöpis pëkunaqa wakinkunapita jukläyam kayarqan. Tsëmi pëkunata kënö niyarqan: “Pëkunawan lluta kawakur mana sïguiyaptikim, pëkunaqa espantakur qamkunapaq alläpa mana allita parlayan” (1 Pëdru 4:4). Unë pasakunqanta willakoq Will Durant nuna ninqannöpis, “alli kaqta rurar y shumaq portakurmi [cristiänukunaqa], kushikuyllaman yarpaq nunakuna mana allita rurëkäyanqanta rikätsikuyarqan”.

¿Pikunatan kanan witsanqa tsëta rurayan? Nunakuna rurayanqanman mana mëtikuypaq parlarmi New Catholic Encyclopedia niyanqan libruchö këta nin: “Concienciankuna ninqanta cäsur imatapis mana rurëta munaqkunaqa manam allitatsu rurëkäyan”. Organización de derechos humanos niyanqan willakunqanta cuentaman churëkurmi, Reformierte Presse niyanqan periödicuchö African Rights nuna nirqan, 1994 wata Ruanda nacionchö mëtsika nunakunata wanutsiyanqanchö llapan iglesiakuna yanapakuyanqanta, y “Jehoväpa testïgunkunalla” mana yanapakushqa kayanqanta.

Secundariata yachatsikoq profesormi llakikun mëtsikaq nunakunata wanuykätsiyaptimpis, “engañakur rurayanqanta, nunakunata sufritsiyanqanta y tsëpita imëka mana allikunata rurayanqanta, ni mëqan grüpu o asociacion mana condenanqanta”. Peru Museo Conmemorativo del Holocausto de Estados Unidos niyanqan museuchö yanapakoqkunawan parlarirmi, “kananqa musyämi mana tsënö kanqanta” nir qellqarqan. Cuentatam qokurqan, imëkata rurar sufritsiyaptimpis, Jehoväpa testïgunkunaqa creiyanqanta mana dejayanqanta.

¿Y pikunatan kanan witsanqa punta cristiänukunanölla portakuyan? U.S. Catholic niyanqan revistachömi këta nin: “Catölicu jövinkunaqa cäsi llapanmi, manaraq casakurqa mana juntu kawayänampaq y mana oqllanakuyänampaq iglesiachö yachatsiyanqanta cäsukuyantsu”. Tsëpitanam juk sacerdöti kënö ninqanta willakun: “Consejanäpaq shamoqkunapitaqa mëtsikaqmi, capaz pullampitapis maschi, casakuyänampaq shamurqa juntuna kawëkäyan”. Tsënö kaptimpis, The New Encyclopædia Britannica niyanqan librum willakun, Jehoväpa testïgunkunaqa “imëpis alli portakuyänampaq kallpachakuyanqanta”.

“Jukniki juknikikuna kuyanakuyaptiki”

“Kë mushoq mandamientum qamkunapaq: jukniki juknikikunam kuyanakuyänëki. Qamkunata kuyanqänöllam qamkunapis jukniki juknikikuna kuyanakuyänëki. Tsënömi llapankuna musyayanqa qatimaqnïkuna kayanqëkita, jukniki juknikikuna kuyanakuyaptiki” (JUAN 13:34, 35).

¿Ima nitataq Jesus munarqan? Jesusqa pëkunata kuyanqannölla kuyanakuyänampaqmi qateqninkunata nirqan. Peru, ¿imanötan Jesusqa pëkunata kuyanqanta rikätsirqan? Pëqa wakinkuna rurayaptimpis, manam juk nacion nunakunata ni warmikunata mana allipa tratarqantsu (Juan 4:7-10). Jamëta munëkarpis, nunakunata yanapanampaqmi kallpanta y tiempunta utilizarqan (Marcus 6:30-34). Peru kuyamanqantsiktaqa mas rikätsikurqan noqantsikrëkur wanurmi. Kikinmi kënö nirqan: “Noqam mas alli kaq mitsikoqqa kä, y mas alli kaq mitsikoqqa, üshankunata salvananrëkurmi wanunqa o wañunqa” (Juan 10:11).

¿Imatataq punta cristiänukuna rurayarqan? Cristiänukunaqa wawqi o pani nirmi reqinakuyaq (Filemon 1, 2). Congregacionchöqa më nacionpita kayaptimpis llapankunatam shumaq chaskiyaq. Pëkunaqa creiyaq, tsë Señoryoqlla karnin judïu nunakuna y griëgu nunakunapis igual-lla kayanqantam (Romänus 10:11, 12). 33 wata Pentecostes Fiesta ushariptinmi, Jerusalenchö Jesuspa qateqninkunaqa, ‘chakrankunata y imëkankunata rantikuykur, cada ünuta wanayanqanmannö tsë qellëta entregayarqan’. Tsëtaqa rurayarqan tsëllaraq bautizakoqkuna tsë markachö quedakur, apostolkuna yachatsikuyanqanta wiyakur sïguiyänampaqmi (Hëchus 2:41-45). Apostolkuna wanuyanqampita manaraq doscientus wata pasaptinmi, Tertuliänu nuna musyatsikurqan cristiänukuna tsëta imanir rurayanqanta. Tsëtaqa rurarqan cristiänukunapaq wakinkuna kënö niyanqanta willakurmi: “Rikë [...] imanömi kuyanakuyan [...] cristiänu mayinkunarëkurqa wanurpis wanuriyanmanmi”.

¿Pikunatan kanan witsanqa tsëta rurayan? Historia de la decadencia y ruina del Imperio romano niyanqan libruchömi willakun, cristiänu kayanqanta neqkunaqa “mana creikoqkuna rurayanqanrëkur sufriyanqampitapis, kikinkunapura mas sufritsinakuyanqanta”. Tsëllaraqmi Estädus Unïduschö musyariyashqa, religiösu kayanqanta neqkuna, y masqa cristiänu kayanqanta neqkuna, pëkunapita jukläya kaqkunata mana allipa rikäyanqanta. Jukläya jukläya nacionpita nunakunaqa tsë religionllapita karpis, mana reqinakoqnömi kayan. Tsëmi yanapanakuyta yachayantsu o imapis pasaptinqa, imanö yanapanakuyänampaq kaqman pensayantsu.

2004 wataqa ishkë killallachömi, Estädus Unïduschö Florïda niyanqan kinrëchö chusku shukukuy vientu karqan. Tiempu pasariptinnam, desgraciata pasaqkunata yanapaqkunata dirigeq nuna, dispuniyanqan ayüdata imanö utilicëkäyanqanta musyëta munarqan. Y wakinkunapita mas ordenädu kayanqanta rikarmi, Jehoväpa testïgunkunata änirqan wanayanqanwan yanapanampaq. 1997 watachöpis juk grüpu Testïgunam, creikoq mayinkunapaq y wanëkaq nunakunapaq jampita, mikuyta y röpata aparkur, Republica Democrätica del Congo niyanqan nacionta ëwayarqan. Tsë llapan apayanqantaqa Euröpa kinrëchö Testïgukunam apatsishqa kayarqan, y tsë llapampa chaninqa juk millon dölarmi karqan.

“Jutikita[m] pëkunata musyatsirqö”

“Kë munduchö nunakunapita entregamanqëki kaqkunatam jutikita musyatsirqö. [...], jutikita[m] pëkunata musyatsirqö y musyatsishaqran” (JUAN 17:6, 26).

¿Ima nitataq Jesus munarqan? Yachatsikur purinqanchömi Jesusqa Diospa jutinta musyatsikurqan. Hebreu Idiömachö Qellqayanqanta leyirpis Diospa jutintaqa parlarqanchi, y tsëtaqa seguïdum ruraq (Lücas 4:16-21). Qateqninkunatapis kënö mañakuyänampaqmi yachatsirqan: “Teyta, jutillëki respetashqa këkullätsun” (Lücas 11:2).

¿Imatataq punta cristiänukuna rurayarqan? Jerusalenchö cristiänukunata dirigeqkunawan parlarmi apostol Pëdru nirqan, “jutinta apayänampaq” wakin nunakunata Dios akrashqa kanqanta (Hëchus 15:14). Apostolkuna y Jesuspa wakin qateqninkunapis kënö nirmi willakuyarqan: “Teyta Jehoväpa jutinman confiakoqkunaqa salvashqam kayanqa” (Hëchus 2:21; Romänus 10:13). Qellqayanqanmampis Diospa jutintam churayarqan. Judïukuna patsätsiyanqan leykuna qellqaranqan Tosefta libruchömi willakun, cristiänukuna qellqayanqanta ninawan ushakätsiyanqanta. Tsë librutaqa 300 wata witsanmi qellqar ushayarqan. Tsëchömi këta nin: “[Jesuspita willakoq chuskun librukunata] y Diospa contran kaqkuna qellqayanqan librukunataqa [capazchi judïu cristiänukuna qellqayanqanta], ama ninapita salvayankitsu, sinöqa Diospa jutinta willakuyanqanwan juntu këkäyanqanchö ushakänanta dejayanki”.

¿Pikunatan kanan witsanqa tsëta rurayan? Estädus Unïduschö Consejo Nacional de las Iglesias de Cristo niyanqan permitiptin, rurayanqan Revised Standard Version niyanqan Bibliapa qallananchömi këta nin: “Mas dioskuna mana kaptin y tsëkunapita jukläya kanqanta rikätsikunantsik mana precisaptinmi, judaismu religionchö kaqkunaqa cristiänukuna manaraq yuriyämuptin, jukllëlla y piwampis mana igualaq Diosta ima jutiwampis reqita dejayarqan, y cristiänukuna creinqantsikpaqpis tsëqa mana allim kanman”. Tsëmi tsë Bibliachöqa Diospa jutinta churayänampa rantin Señor nirlla churayarqan. Tsënöllam Vaticänu niyanqanchö kaqkunapis, obispu kaqkunata kënö nir mandayarqan: “Iglesiachö imatapis celebrar, cancionkunata cantar o Diosman mañakurqa, manam tetragrammaton YHWH niyanqan palabrakunawan yurimoq Diospa Jutinta utilizäyänëkitsu ni parlayänëkitsu”.a

¿Kanan witsanqa pikunallapis Diospa jutinta utilizäyanku y musyatsikuyanku? Awmi, y Sergey jutiyoq jövinpis tsënö kanqantam musyarirqan. Pëqa quinci watayoqnö këkarmi, Kirguistan nacionchö pelïculata rikëkar Diospa jutin Jehovä kanqanta wiyarqan. Tsëpitaqa manam chunka watapa tsë jutita yapë wiyarqantsu. Tsë witsanmi Estädus Unïdusta ëwakurqan, y tsëchömi Jehoväpa testïgunkuna wayinman charnin Diospa jutin ima kanqanta Bibliachö rikätsiyarqan. Diospa jutinta yachatsikoq religionta tarirmi Sergeyqa alläpa kushikurqan. “Jehová Dios” jutipaqmi juk diccionariuchö këta nin: “Llapampitapis mas alli kaq Dios. Jehoväpa testïgunkunaqa pëllatam adorayan” (Webster’s Third New International Dictionary).

[Musyanëkipaq]

“Diospa Gobiernumpita alli noticiakunata[m] entëru patsachö willakuyanqa”

“Llapan nacionpita nunakuna musyayänampaqmi, Teyta Diospa Gobiernumpita alli noticiakunata entëru patsachö willakuyanqa, y tsëpitanam ushakë chämunqa” (MATEU 24:14).

¿Ima nitataq Jesus munarqan? Lücas qellqanqan alli noticiakunachömi willakun, Jesusqa “markan markan y caserïun caserïun, Diospa Gobiernumpita alli noticiakunata willakur” ëwanqanta (Lücas 8:1). Kikimpis kënömi nirqan: “Diospa Gobiernumpita alli noticiakunataqa [...] willakunämi, tsëpaqmi Teyta Dios mandamashqa” (Lücas 4:43). Qallananchöqa amänun markakunachö y caserïukunachö tsë alli noticiakunata willakuyänampaqmi qateqninkunata mandarqan, peru tsëpitaqa kënömi nirqan: “Patsapa mas karu kuchunyaqmi testïgukuna kayanki” (Hëchus 1:8; Lücas 10:1).

¿Imatataq punta cristiänukuna rurayarqan? Jesuspa qateqninkunaqa jinan höram Jesus ninqanta rurayarqan. Tsëpaq parlarmi Hëchus 5:42 ninqanchö këta willakun: “Llapan junaqmi templuchö y wayin wayin, Cristu Jesuspita alli noticiakunata mana dejëpa yachatsikur y willakur sïguiyarqan”. Tsëta rurayänampaqqa manam wakinllatatsu akrayarqan, sinöqa llapanmi rurayarqan. Unë pasanqankunata willakoq August Neander nunam willakun, “mana imatapis musyëkar y mana estudiashqa këkarnin, millwata jicheq, zapatuta altsaq y qarata alistar trabajaq nunakuna yachatsikuyanqanta rikar, cristiänukunapaq mana allita parlaq Celsu jutiyoq nuna burlakunqanta”. Les premiers siècles de L’Église (Los primeros siglos de la Iglesia) niyanqan libruta qellqaq Jean Bernardi nunam këta willakun: “[Cristiänukunaqa] mëtsëchömi y pïmëtam yachatsiyänan karqan. Nänikunachö y markakunachö, pläzakunachö y wayikunachöpis. Alli tiempuchö y mana alli tiempuchöpis”. Tsë libruta qellqaq tsëpita ninqannöpis, “patsapa mas karu kuchunyaqmi” chäyänan karqan.

¿Pikunatan kanan witsanqa tsëta rurayan? David Watson sacerdötim pensan “iglesiachö dirigeqkuna alli noticiakunata willakuyta y yachatsikuyta mana kaqpaq churayaptin, nunakuna Diosta sirwita mana munayanqanta”. ¿Por qué se van los católicos? niyanqan libruta qellqaq Josë Luis Përez Guadalüpi nunam willakun, Jehoväpa testïgunkunaqa “shumaq patsëkatsir wayin wayin yachatsikoq ëwayanqanta”, peru evangëlicu, adventista y wakin religionpita kaqkunaqa mana tsënö rurayanqanta.

Cato Institute niyanqan willakunqanchömi Jonathan Turley nuna rasumpa kaqllata kënö nin: “Jehoväpa testïgunkunapaq parlapashqaqa, cäsi llapan nunakunaman ras o sas yarpäyan, mana shuyaräyanqan hörachö wayinkunaman chäyanqanta. Pëkunaqa manam creiyanqanta wakinkuna creiyänanta munartsu wayin wayin ëwayan, sinöqa markäkuyanqanchö o yärakuyanqanchö yanapaptinmi” (Cato Supreme Court Review, 2001-2002).

[Recuadru]

¿Musyankinaku pikuna kayanqanta?

Wakin yachakunqantsikchömi rikarquntsik, rasumpa cristiänukuna imata rurayänampaq kaqta Bibliachö ninqanta. Peru, ¿musyankinaku pikuna rasumpa cristiänukuna kayanqanta? Rasunmi, atska grüpukuna y religionkunam cristiänu kayanqanta niyan. Tsënö kaptimpis, yarpänantsikmi qateqninkunata Jesus cläru kënö ninqanta: “Manam llapan ‘Señor, Señor’ nimaqkunatsu ciëluchö këkaq Teyta Diospa Gobiernunman yëkuyanqa, sinöqa ciëluchö këkaq Teytäta cäsukoq kaqkunallam” (Mateu 7:21). Awmi, Diospa Gobiernun apamunqan mana ushakaq bendicionkunata chaskinapaqqa, pikuna Teyta munanqanta rurayanqanta o rasumpa cristiänu kayanqantam musyanantsik, y tsë grüpuchömi kanantsik. Tsë Gobiernupita y imata ruramunampaq kaqpita, ¿masta musyëta munankimanku? (Lücas 4:43). Tsëqa kë revistata qarashoqniki Jehoväpa testïgunwan parlanëkipaqmi niriyaq.