A3
Mutapu Twashikena Kwikal ni Bibil
Mwin Kufundikish ni Musul wa Bibil ndiy kand Mwin Kumuchidij. Ndiy wafundikisha mazu malondwilaku am:
“Dizu da Yehova dishiching chikupu.”—1 Pita 1:25.
Mazu minam mad kamu makin, ap anch tukwetap mamaniskri makur ma Bibil mu dizu da Hebereu, ap Mifund ya Arama ap Mifund ya Grek ya win Kristu yapanda kushik ni nlel unou. Chawiy, mutapu ik tukutwisha kwikal kamu nich kashinsh anch yom yida mu Bibil tukweta nlel yimekeshin kamu mifund yapepilau kwinsambishin?
IN KUKOPIRIL ACHIDIJA DIZU DA NZAMB
Piur pa Mifund ya Hebereu, chakul chid mu chishankur chimwing chikur chatekay Nzamb, ndiy walonda anch chading chifanyidin kukopiril mifund.b Chilakej, Yehova wayileja ant a Isarel kwisadinap ayinau makopi ma Chijil chading chafundinau kal. (Kuvurik 17:18) Chikwau kand, Nzamb wayinkisha In Levi chisend cha kuchidij Chijil ni kuyifundishach antu. (Kuvurik 31:26; Nehemiy 8:7) Kupwa kwa in Yuda kudokal mu winkwal mu Babilon, kwalanka chisak chimwing cha in kukopiril, chatazukau anch alej a yijil ap (Soferim). (Ezra 7:6, mazu ma kwinshin) Mu kusut kwa mivu, in kukopiril inay, akopirila makopi mavud ma mabuku 39 ma Mifund ya Hebereu.
Chid nchik piur pa mabuku 27 mada mu Mifund ya Grek ya win Kristu? Cha kusambish mabuku minam amafunda kud atwimbuy amwing a Yesu Kristu ni kupwa kud in kwilej end akwau a kusambish. Mulong alondula chishankur cha in kukopiril cha in Yuda, in Kristu a kusambish niyau akopirila mabuku minam. (Kolosay 4:16) Chikalap nchik rupompat ra Mwant wa in Rom Dioclétien ni akwau mulong wa kushesh mikand yawonsu yafundau in Kristu a kusambish, tunan twa yikunku yikur ni mamaniskri yapanda kushik ni nlel unou.
Mifund ya in Kristu ayikarumuna kand mu mazu makwau. Mabibil ma kusambish makarumunau, amakarumuna mu dizu da Armeni, Kopt, Etiopi, Georji, Latin, ni Siri.
KUTOND MIFUND YA HEBEREU NI YA GREK MULONG WA KUYIKARUMUN
Makopi mawonsu ma mamaniskri makur ma Bibil makwetap mazu mamwing. Chad, mutapu ik tukutwisha kwijik yom yadinga mu mifund ya kusambish?
Chilakej: Mulej umwing ukutwish kuyit ansand a shikol 100 chakwel akopirila shapitre umwing wa buku. Ap anch mu kusut kwa chisu kopi wa kusambish washadik, kufanakesh makopi 100 madaku kukutwish kumekesh chitongijok chading mu kopi wa kusambish. Ap anch nsand a shikol win mwawonsu ukutwish kusal tuyilim kanang, pakwez chikasiken kud ansand a shikol awonsu kusal tuyilim twa mutapu umwing. Chilik chimwing, pakatau kufanakesh tuyikunku tuvud ni makopi makur ma mikand ya Bibil madaku nlel, antu akata kwilej milong ya Bibil, akutwish kujingunin tuyilim twasalau in kukopiril ni kwijik mutapu wading mifund yikur.
“Win kashinsh piur pa mifund ya Mansuk Masu ud ujim nakash kusutamu win kashinsh tukweta piur pa mifund yafundau antu avud pakur, ni kwikil muntu ukutwisha kutadikish mifund yiney.”
Mutapu ik tukutwisha kwikal nich kashinsh anch yitongijok yadinga mu mikand ya kusambish ya Bibil yatushikena kamu pakad yilim? Piur pa Mifund ya Grek ya win Kristu, yitazukinau kand anch Mansuk Masu, mwin kwilej milong ya Bibil umwing utazukinau anch Frederick Bruce wafunda anch: “Win kashinsh piur pa mifund ya Mansuk Masu ud ujim nakash kusutamu win kashinsh tukweta piur pa mifund yafundau antu avud pakur, ni kwikil muntu ukutwisha kutadikish mifund yiney.” Wawejinaku kand anch: “Anch Mansuk Masu mading mubombu wa mifund yakad kwikal ya relijon, win kashinsh wa mifund yiney akutwish kuwitiy pakad kwidjidjek ap pakemp.”
Shapitre wa 40 wa buku wa Isay mu Mivungur ya Karung wa Mung (ya mu mivu 125 kushik ku 100 K.C.C.)
Anch ayifanakesh ni mamaniskri ma Hebereu makweta mivu kanan, akat kutan kwau kushalijan kukemp nakash, pakampwil mu mutapu wa kufund
Shapitre wa 40 wa buku wa Isay mu Kodex wa Aleppo, maniskri wa Hebereu wa in Masoret wa mu mivu piswimp 930 C.C.
Mifund ya Grek: Kwinsuden kwa mivu ya 1900, in kwilej milong ya Bibil Brooke Westcott ni Fenton Hort afanakesha mamaniskri ma Bibil madingaku ni yikunku ya mifund chisu chading chirijekinau Mifund ya Grek yading yakarumwinau kal mulong wa kuman anch yitanijadin ni mifund ya kusambish. Mukach ni mukach mwa mivu ya 2000, Komite wa Kukarumun Dikarumun da Ngand Yisu, wasadina mifund yiney mud dishin mulong wa kusal mudimu wa kukarumun. Wasadina kand mishij yikwau yikur, yading yimekena anch yid ya mu mivu 200 ni 300 C.C. Kudosh pinapa, mishij yikwau yamekana. Chikwau kand, mifund yikwau mud ya Nestle ni Aland ni ya Alliance biblique universelle yimekeshin yom yilejinau in kwilej milong ya Bibil machuku ma kwinyim am. Yom yimwing yataninau mu kukimbijol kwinoku ayitekin niyau mu Bibil winou.
Kukwatijan ni mifund yiney yikur, chimeken kamu anch maverse mamwing ma mu Mifund ya Grek ya win Kristu mada mu Mabibil makwau, mud mu Bible du roi Jacques, amawejinaku kwau kud in kukopiril mu kusut kwa chisu, pakwez madap kamu pakach pa Mifund yapepilau kud spiritu wa Nzamb. Pakwez, mulong kwauril kwa maverse mu Bibil kwading kwasambishin kal kudosh kamu mu mivu ya 1600, kudosh maverse minam kwasala anch maverse minam malika kwikal ni manimero mu Mabibil mavud. Maverse min mawiy am Mateu 17:21; 18:11; 23:14; Marko 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luka 17:36; 23:17; Yohan 5:4; Midimu 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; ni Rom 16:24. Mu dikarumun dined, mu maverse minam maburedina pad mazu ma kwinshin.
Piur pa mazu ma kupwish nich malemp mada mu Marko 16 (verse 9-20), ni mazu ma kupwish nich miswimp mada mu Marko 16, ni mazu mada mu Yohan 7:53–8:11, chid chakin anch kwikil verse ap umwing pakach pa maverse minam uda mu mifund ya kusambish. Chawiy, mifund yiney yakad kwikal yakin yidap mu Bibil winou.
Maverse makwau amarijekin chakwel matanijana nich chitongijok chimenau in kwilej milong ya Bibil avud anch mwamu muchading mu mifund ya kusambish. Chilakej, kukwatijan ni mamaniskri mamwing, Mateu 7:13 ulondin anch: “Andaminany mu chis chiwongina, mulong chijim chid chis ni yibwabumukina yid njil yitwadina ku disheshik.” Mu Mabibil mamwing, mazu “chid chis” madingapamu kwau. Pakwez, kushinshikin nakash mamaniskri makur, kwamekesha anch mazu “chid chis” madingaku mu mifund ya kusambish. Chawiy amawejin kand mu dikarumun dined. Kud kand milong yikwau ya mutapu mud winou. Pakwez, kuswimp kwinoku kud kamu kwau kukemp, ni kwikil kwau kuswimp ap kumwing kuswimpina uruu uda mu Dizu da Nzamb.
Maniskri wa mushij pada 2 Korint 4:13–5:4 wa mu mivu piswimp ya 200 C.C.
a Kusambishin pinap, tukulondang kwetu anch Mifund ya Hebereu.
b Diyingishin dimwing dasala anch akopirila mamaniskri did anch, mifund ya kusambish ayifunda pa yom yafanyina kusheshik.