MWBR18.02 Mareference mulong wa Mudimu ni Mashakamin ma In Kristu Mukand wa Chikumangan
NGOND WA 2 RUBING RA 5-11
YOM YA USEY YIDIA MU DIZU DIA NZAMB | MATEU 12-13
“Chishimu cha Tidiku ni Yinfananfan”
w13 1/7 15-16 par. 2-3
“Am Nikez Kwikal Niyenen Machuku Mawonsu”
2 Yom yashikena mu chir cha ndim yilejen mutapu ni chisu chikezay Yesu kukumangej pamwing chisak cha antu awonsu afanikeshinau ni tidiku—in Kristu azizidilau many akeza kuyikel nend pamwing mu Want wend. Kwangul kwasambisha pa chisu cha Pentekot wa 33 C.C. Kuyikumangej kukez kupwa pa chisu chikezau azizidilau many adia aom kwinsudiel kwa ditenchik dia yom dined kutambul chijingidij chau cha nsudiel ni kupwa kuya mwiur. (Mat. 24:31; Kuj. 7:1-4) Mudi mumeningay muntu udia pa musong wa mukandu yawonsu yidia pansh, chilik chimwing, chishimu chinech chitulejin mu mutapu ujim, piur pa yom yikeza kushiken mu chirung cha mivu 2 000. Ov, yom ik tumena anch yashikena piur pa kuya kurutu kwa Want? Chishimu chinech chisambidin piur pa chisu cha kukun, kupam, ni kwangul. Mutu wa mulong winou ukez kwisambin nakash piur pa chisu cha kwangul.
KUBANGIN KWA RUKAT KWA YESU
3 Kwinsambishil kwa chitot cha kaad cha mivu pa C.C., “yinfananfan niyau yamekana” pa chisu chamekanau patok in Kristu a makasu mu chir cha mangand. (Mat. 13:26) Mu chitot cha kanying cha mivu, in Kristu afanikeshinau ni yinfananfan ikala avud kuyipandakanamu in Kristu azizidilau many. Vurik anch mu chishimu chinech, atushalapol amwita mwant wau mbil ya kudiosh yinfananfan. (Mat. 13:28) Ov, mwant wakula nchik?
w13 1/7 16 par. 4
“Am Nikez Kwikal Niyenen Machuku Mawonsu”
4 Pisambinay piur pa tidiku ni yinfananfan, Yesu walonda anch: “Likany tidiku ni yinfananfan yikudila kwau pamwing djat ni pa chirung cha kwangul.” Mazu minam mamekeshin anch kudiokal mu chitot chakusambish cha mivu kushik ni lel, in Kristu azizidilau many afanikeshinau ni tidiku adingaku pa mangand. Mazu minam mansudiel amakasikeshidin nich yayilejay Yesu in kwilej end anch: “Am nikez kwikal ni yenen machuku mawonsu, djat ni kwisudiel kwa mangand.” (Mat. 28:20) Chawiy lel, in Kristu azizidilau many akez kuyiking kudi Yesu mu machuku mawonsu matwadila ku chisu cha nsudiel. Pakwez, mulong ading ayipandakenamu kudi in Kristu afanikeshinau nich yinfananfan, twijap chakin kamu anany adinga pakach pa chisak cha tidiku pa chirung chinech chilemp. Pakwez, mu makum mamwing ma mivu kurutu kwa kusambish kwa chirung cha kwangul, chaswapala kujingunin chisak cha tidiku. Ov, mutapu ik chashikena chinech?
w13 1/7 18 par. 10-12
“Am Nikez Kwikal Niyenen Machuku Mawonsu”
10 Chakusambish, bwitany bil yinfananfan. Yesu ulejen anch: “Pa chirung cha kwangul. Chawiy nikez kuyilej in kwangul anch: Yang ubwitany bil yinfananfan, uyikasany yit yit.” Kupwa kwa muvu wa 1914, angel asambisha ‘kubwit’ in Kristu adia mudi yinfananfan mu kuyauril ni “an a want,” azizidilau many.—Mat. 13:30, 38, 41.
11 Pasambisha kuya kurutu mudimu wa kubwit, kushalijan pakach pa yisak yaad kwamekana patok. (Kuj. 18:1, 4) Mu muvu wa 1919, chamekana patok anch Babilon Mujimb wawa. Ov, chom ik chayaurila chakin kamu in Kristu akin ni amakasu? Mudimu wa kulejan. Antu atakela pakach pa in Kwilej Bibil asambisha kukasikeshin usey wa muntu ni muntu kusal mudimu wa kulejan Want. Chilakej, broshir ulondina anch (To Whom the Work Is Entrusted), wapalangeshau mu muvu wa 1919, wayikasikesha in Kristu awonsu azizidilau many chakwel alejana ku chikumbu ni chikumbu. Walonda anch: “Ap anch mudimu winou umeken mudi wovishena wom, pakwez udi wa Mwant, ni mu usu tukuusal. Ukwetany chisend cha kuusal.” Ov, mutapu ik wakulau? Kudiosh chisu chinicha, mudi mulejenau mu Chinong cha Kalam cha mu muvu wa 1922, in Kwilej Bibil asambisha mijikit yau ya kulejan. Palabap kwau, mudimu wa kulejan ku chikumbu ni chikumbu wikala chijingidij cha in Kristu inay ashinshamena—mudi mu usadinau nlel unou.
12 Cha kaad, kukumangej tidiku. Yesu uyilejin angel end anch: “Ukumangejany tidiku, umutekany mwi nkil yam.” (Mat. 13:30) Kudiosh mu muvu wa 1919, azizidilau many ayikumangeja mu chikumangen cha in Kristu chachirishau. Mulong wa in Kristu inay azizidilau many akwikala ni mwom kwinsudiel kwa ditenchik dined dia yom, kuyikumangej kwa nsudiel kukusadik pakutambulau difut diau dia mwiur.—Dan. 7:18, 22, 27.
Kukimbijol Mapit ma muspiritu
nwtsty yom ya kwilej yidia mu Mt 12:20
mwoj wa lamp ubudishina mish: Lamp wasadinangau antu avud amusala ni kam ni ading kumusadin ni many ma mpach. Mwoj winou wadinga ku lamp wapwitang many mulong wa kwakish kasu. Dizu dia Grek “mwoj wa lamp ubudishina mish” dikutwish kurumburik mwoj wa lamp wajimishangau kal kasu, pakwez udandamedin kubudish mish. Uprofet udia mu Isay 42:3 wasambela kulond piur pa ranaken ra Yesu anch kakezap kulik kuyikwash antu aziyina ni ikepishina adia mudi mwoj wa lamp wajimishangau kal kasu, pakwez udandamedin kubudish mish.
w16.10 32
Ov, Wij?
Ov, chading chiyipin kudi muntu kanang kukun yinfananfan mu chir cha muntu mukwau?
KULONDWISH ni Mateu 13:24-26, Yesu walonda anch: “Want wa mwiur ufanaken mudi chishimu ech. Muntu umwing wakusa mbut jiwamp mu chir chend. Padingau antu alel, mukankuny weza uchuku, wakus yinfananfan mu chir cha tidiku, chad waya kwend. Chakulay, tidiku wasambisha kubudish mitu, yinfananfan niyau yamekana.” In kufund amwing kitiyiningap anch yom mudi yiney yading yakin, pakwez kulondwish yijil yafundau in Rom, yom mudi yiney yading kushiken.
“Mu yijil ya in Rom kukun yinfananfan mu chir cha muntu mukwau chading mudi chisal cha kujipan mulong wa kufundakesh. Kusutin ku chijil chinech chimeken anch yom yiney yasadikang kamu. Mwin kwilej wa yijil Alastair Kerr urumburil anch mu muvu wa 533 kupwa kwa rufu ra Yesu, Mwant wa mu Rom Justinian wabudisha Yijil yend. Yading yijil yafundau in Rom mu wiswimp mwading yom yafundau in kufund yijil a manangu kudiosh mu muvu wa 100-250 kupwa kwa rufu ra Yesu. Kulondwish Chijil chinech, mwin manangu umwing wa chijil, Ulpian,wisambina pa mulong winou mu muvu wa yitot yaad. Yinfananfan yakunau mu chir cha muntu mukwau, yayipishang mbut jiwamp. Chijil chalondina mayingishin madingay nich mwin chir anch afanyina kumufut nfalang kudi muntu wasalang nayimp mulong wa kuland mbut jayipa.
Yom mudi yiney yasadikang mu Want wa Rom wa pakur, yiney yawiy yimekeshina anch yom ya mu chishimu chaYesu yading kushiken chakin kamu.
NGOND WA 2 RUBING RA 12-18
YOM YA USEY YIDIA MU DIZU DIA NZAMB | MATEU 14-15
“Kuyidish Antu Avud Kusutil Kudi Antu Akemp”
w13 1/7 21 par. 2
Kuyidish Antu Avud Kusutil Kudi Antu Akemp
2 Pamanay chisak chinech, Yesu wayovila antu riy, chawiy lel wayoka ayej adinga pakach pau ni wayileja yom yivud piur pa Want wa Nzamb. Chikwazweka urel, in kwilej amuleja Yesu anch ayipalangesha antu chakwel aya ku mal madia piswimp chakwel akalanda yakudia yau. Pakwez Yesu wayileja in kwilejend anch: “En iyinkishany yakudia.” Mazu minam mayishimokisha, mulong kadingap nich yakudia yivud—ading ni mabot matan ni ansh aad.
13 1/7 21 par. 3
Kuyidish Antu Avud Kusutil Kudi Antu Akemp
3 Payovilay riy, Yesu wasala chilay—chawiy chilay chimwing kusu chafundau kudi in kufund awonsu anying a Rusangu Ruwamp. (Mar. 6:35-44; Luka 9:10-17; Yoh. 6:1-13) Yesu wayileja in kwilejend anch ayileja antu ashakama pansh pa masuku matalela mu yirund ya antu 50 ni ya antu 100. Kupwa kwa kulembil, ndiy wasambisha kuumbwol dibot ni kukatul insh. Kupwa, pa ndond pa kuyinkish antu yakudia kapamp kamwing, Yesu wamapana kudi “in kwilejend, chad in kwilejend ayangena antu.” Yakudia yavulijana nakash mu chilay, chakwel antu awonsu adia ni yashalaku! Tong bil: Yesu wadisha tunan twa antu kusutil kudi antu akemp—in kwilejend.
nwtsty yom ya kwilej yidia mu Mt 14:21
wakad kuchindilaku amband ni an: Ching kwau mu mukand wa Mateu mwawiy mujimbwilau amband nau an pafundinay runsangu ra chilay chinech. Chitwishikin kulond anch uvud wa antu adishau mu chilay wadind wa 15000.
13 1/7 21 par. 1
Kuyidish Antu Avud Kusutil Kudi Antu Akemp
TONGIN bil pa yom yiney yasadika. (Tang Mateu 14:14-21.) Yiney yashikena kurutu kwa Pasak wa muvu wa 32 C.C. Chisak cha amakundj 5000 pakad kuchind amband ni an, adi pamwing ni Yesu ni in kwilejend pa ndond yakad antu piswimp ni musumb wa Betsaida, ul wadinga kwindum kwa karung ka Galalia.
Kukimbijol Mapit ma mu Spiritu
nwtsty yom ya kwilej yidia mu Mt 15:7
in rubabek: Dizu dia Grek hupokritês didiokil ku dizu dia kusambish dia Grek, dizu dined adisadina kand kudi in Rom dirumburikin in kusengan masengan adjalanga yom ya kwijindjik nich mulong wa kujimbish mazu mau. Dizu dined ashikena ku kudisadin mu mutapu wa chifanakesh mulong wa kujindjik mutapu wadingay muntu ni kujindjik yitongijok yend. Yawiy yamushikija Yesu ayitazuka amakurump a chirelijon in Yuda anch adi “in rubabek.”—Mt 6:5, 16.
nwtsty yom ya kwilej yidia mu Mt 15:26
an . . . a atubu: Kukwatijan ni Chijil cha Moses, atubu ading annam ijondila, pakwez Bibil usadidin dizu dined mulong wa kuyipipej nich antu. (Lev 11:27; Mt 7:6; Fl 3:2; Kuj 22:15) Pakwez, mu rusangu rafunday Marko (7:27) ni Mateu amekeshin mutapu walonday Yesu pasadinay dizu dined dia kupipej nich, palonday anch “an a atubu” ap “atubu” yisu yivud wadisadina mulong wa kwisikej. Pamwing ap Yesu wasadina dizu dined mulong wa kumekesh rukat radingay nich mwin chikumbu mulong wa annam akad kwikal in Yuda. Payifanikeshay in Isarel mudi “an” ni antu akad kwikal in Yuda mudi “an a atubu,” Yesu wamekesha anany pakach pa antu inay afanyina kwikal akusambish kukwash. Mwin chikumbu wafanyina kuyinkish bil anend yakudia, kupwa chad wayinkish atubu
NGOND WA 2 RUBING RA 19-25
YOM YA USEY YIDIA MU DIZU DIA NZAMB | MATEU 16-17
“Yitongijok ya Nany Utongina?”
w07 1/3 13 par. 17
Angatan—Itiyijany Umutu wa Kristu
17 Dichuku dikwau, Yesu wayirumburila atwimbuy end anch chimufanyidin kuya ku Yerusalem, kukumuzengolau kudi “amakurump ni in kupesh ajim ni in kufund, ni kumujip, ni kusanguk pa dichuku dia kasatu.” Pa chinech Pita wamupwitina Yesu kuns ni wasambisha kumupup, walond anch: “Chikapul chiya mwa kudi ey Mwant; chinech kangal chikasuta kudi ey.” Choviken anch, yovil ya Pita yafuwalesha yitongijok yend. Pinap kwading kuswir kwa dipup. Chawiy Yesu wamwela anch: “Sut kwinyim kwam, Satan, ey udi chom cha kwimpwakesh am; kiukat kuvurikip yom ya Nzamb, ching ya antu.”—Mateu 16:21-23.
w15 1/5 13 par. 16-17
Babalany—Satan Usotin Kukudiany!
16 Satan ukutwish kuyidimb ap atushalapol a Yehova akweta mushiku. Chilakej, shinshikin chashikena chisu chalonday Yesu anch rufu rend rashej kal piswimp. Nich yitongijok yiwamp, Pita wamutazuka waya nend kuns ni wamuleja anch: “Nsalejam, chakapul chaya mwa! Yom yiney kangal yashik kudi en, mwan!” Yesu wamwakula Pita anch: “Sut kwinyim kwam, Satan, (NWT)!” (Mat. 16:22, 23) Ov, mulong wak Yesu wamwela Pita anch “Satan”? Mulong Yesu wading wij chom chading chifanyidina kumushiken. Chisu chading chashej kal mulong wendendiy kufa mudi mulambu wa difut ni kumekesh anch Satan udi mukamakasu. Chisu chinech chading chiyimp mu rusangu ra muntu, chadingap chisu cha Yesu ‘kwitongin’ amwinend. Satan wafanyina kusangar nakash anch Yesu kababalap.
17 Mulong nsudiel ya ditenchik dia yom dined yashik kal piswimp, ni yetu tudi mu chisu chiyimp nakash. Satan usotil anch tulika kwikal ababela, ni ‘tutongang’ ching piur pa mashakamin metu mulong wa kwikal ni mashakamin mawamp nakash mu mangand minam. Kangal chom chinech chikushikena! Pakwez, “babalany.” (Mat. 24:42) Kangal witiyany makasu mapalangeshinay Satan anch disudiel dikushikap katat—ap anch dikwezap kwau.
w06 1/4 21 par. 9
‘Yangany Uyikadishany in Kwilej, Uyibabatishany’
9 Kulondul chilakej cha Yesu cha kusal rusot ra Nzamb kwitin yom ik? Yesu wayileja in kwilejend anch: “Muntu anch wel anch alondul panyim pam, lik ituna bil amwinend, azambul [mutond wend wa mar, NW], anlondul am.” (Mateu 16:24) Pinap Yesu wakasikeshina yom yisatu yitufanyidina kusal. Cha kusambish, ‘kwitun’ ayinetu. Chirumburikin anch, tulikin kulondul maku metu ma mbij, makad kuwanyin ni twitiyijin kulondul yiyul ni umutakel wa Nzamb. Cha kaad, ‘kusend mutond wetu wa mar.’ Pa chirung cha Yesu mutond wa mar wadinga chijingidij cha usany ni mar. Mulong tudi in Kristu, twitiyijin anch tukutwish kuman mar mulong wa rusangu ruwamp. (2 Timote 1:8) Ap anch mangand makutwish kutupipesh ap kutufish nich, mud Kristu tukat ‘kupipej usany,’ ni kusangar pa kwijik anch tumusangareshin Nzamb. (Hebereu 12:2) Cha nsudiel, ‘tudandamena’ kumulondul Yesu.—Kuseng 73:26; 119:44; 145:2.
Kukimbijol Mapit ma mu Spiritu
nwtsty yom ya kwilej yidia mu Mt 16:18
Yey Pita, charumburik anch diyal: Dizu dia Grek Pétros dirumburikin “chibar cha diyal ap diyal.” Dizu dined adisadin kwikal dijin dia muntu (Pita), diawiy dijin dia Grek diamupilau Simon kudiay Yesu. (Yh 1:42) Pakwez dizu pétra dirumburikin “diyal,” dijim ap mayal mavud. Dizu dinend dia Grek didi kand mu rusangu ra Mt 7:24, 25; 27:60; Lk 6:48; 8:6; Ro 9:33; 1Ko 10:4; 1Pi 2:8. Pita amwinend kimanap mudi wading diyal pakimbay Yesu kutungin chikumangen chend, mulong Pita amwinend wafunda yom yidia mu 1Pi 2:4-8 anch Yesu walonda pakur anch wading “diyal dijim dia pa dikonk,” diatondau kudi Nzamb amwinend. Chilik chimwing kand, kambuy Paul niyend walonda kand anch Yesu wading “mufulandal” ni “diyal dia [mu spiritu].” (1Ko 3:11; 10:4, TMK) Chawiy chasadinay Yesu dizu dinend palonday anch: ‘Chawiy nakulej ey anch, yey Pita, charumburik anch, Diyal, chawiy chamekesha patok uyakin wa Kristu,“diyal dinend,” diawiy diafanyina kwikal mudi mufulandal wa chikumangen cha win Kristu.’
chikumangen: Kawiy kapamp ka kusambish kajimbwilau dizu dia Grek ékklêsia. Mu Grek dizu dined didi mu yikunku yaad, chikunku cha kusambish, ék, chirumburikin “pol,” ni chikunku cha kaad kaléô, chirumburikin “kutazuk.” Dizu dinend dikutwish kwisambin piur pa chisak cha antu chikumangena ap chitazukinau pamwing mulong wa kuwanyish yom yimwing ap kusal pamwing. Kukwatijan ni mazu minam, Yesu wasambela kulond piur pa kufumb kwa antu a mu chikumangen cha win Kristu, chasambisha ni in Kristu azizidilau many ading mudi “mayal makweta mwom” ‘pamatungau nich chikumbu cha muspiritu.’ (1Pi 2:4, 5) Dizu dinend adisadina kand nakash mu Bibil wa Septente mulong wa kwisikej ni dizu dia Hebereu dikarumwinau anch “chikumangen,” dilondina nakash piur pa muchid wawonsu wa antu a Nzamb. (Kuch 23:3; 31:30) Mu Midimu 7:38, in Isarel atazukau mu Idjibit ading mudi “chikumangen.” Chilik chimwing kand ni in Kristu ‘atazukau. . . kudiokal mu mididim’ ni ‘atondau . . . kuyidiosh mukach mwa in mangand’ mulong wa kwikal ‘chikumangen cha Nzamb.’—1Pi 2:9; Yh 15:19; 1Ko 1:2.
nwtsty yom ya kwilej yidia mu Mt 16:19
anfungul a Want wa mwiur: Mu Bibil, antu amwing inkishau anfungul, mu kulond kwa chifanikesh antu inay ading a kuchingejin ni ading ni ulabu kanang wa piur. (1Jnsg 9:26, 27; Is 22:20-22) Chawiy, dizu “nfungul” chidi chijingidij cha ulabu ap cha mwaz ap cha chisend. Pita wasadina “anfungul” inay mulong wading ni chisend cha kuyifungwil in Yuda (Mid 2:22-41), in Samaria, (Mid 8:14-17) ni Akamichid (Mid 10:34-38) mutapu wa kutambul spiritu wa Nzamb mulong wa kwandam mu Want wa mwiur.
NGOND WA 2 RUBING RA 26–NGOND WA 3 RUBING RA 4
YOM YA USEY YIDIA MU DIZU DIA NZAMB | MATEU 18-19
“Nich Kubabal Ipuk Kwipwakesh Amwiney ni Antu Akwau”
nwtsty yom ya kwilej yidia mu Mt 18:6, 7
diyal dijim dikatau kumukasin chimbur : Ap “diyal dijim.” Kulond kwa chifanakesh, didi “diyal dikatau kumukasin chimbur .” Chimeken kamu anch diyal dijim dined diading ni ma centimèters 120 kushiku ku 150 diawiy diyal dilimina diamukasangau chimbur mwi nshing.
yom yikata kupwakeshan: Dizu dia kusambish dia Grek skandalon, adikarumwin anch “yom yikata kupwakeshan,” dikutwish kurumburik mupit, dimekeshin kand mupit utilau nich chom kanang. Mu kurumburil kukwau, mupit winou ukutwish kusal anch umupwakesha muntu kanang ap ukutwish kumuwish. Mu kulond kwa chifanakesh, dizu dinend dirumburikin chisal kanang ap mwikadil ukutwisha kumubachik muntu kulond ap kusal nayimp chakwel ipwakala ap asala chitil. Mu Mt 18:8, 9, dizu skandalizô, diakarumunau anch ‘kupwakesh muntu,’ dikutwish kurumburik kand ‘kwikal mupit ukutwisha kumushikij muntu asala chitil.’
nwtsty yom yikwau
Diyal dijim
Mayal majim amasadinanga mulong wa kutwa nich mbut ni kukam nich many ma mpach. Mayal makwau mading makemp makemp amabumburila ku makas, pakwez makwau amabumburila kudi annam. Chimeken anch mading mayal mamwing majim nakash mafanikena ni mayal matungau nich rukan ramutekau Samson kudi in Filistin rabumunay. (Ank 16:21) Annam asendang mayal minam kadingap kusu annam adiokalang ching mu Isarel, pakwez adiokalang kand ku Rom.
Mayal Majim ni Makemp
Mayal majim nakash ading kuyikasam annam ajim a pol mudi chimbur mulong wa kumabumburil, ni mayal minam amasadinag kand mulong wa kutwa nich mbut ap mulong wa kukam nich many. Mayal makemp makemp minam mading ni ma centimètres 150 ni diametre ni annam atwisha kukak mayal minam.
nwtsty yom ya kwilej yidia mu Mt 18:9
Gehen: Dizu dined didiokil ku dizu dia Hebereu gé hinnom, dirumburikina “nkurubuk ya Himon,” yading pakach pa kurand ni kwintum kwa Yerusalem wa pasak. (Tal kamutu ka mulong “Yerusalem ni Ndond ya Piswimp” kadia mu sgd pa paj wa 54) Mu chirung cha Yesu, nkurubuk yiney yading ndond yoshinangau yom yiyimp, chawiy komb dizu “Gehen” yading ndond ya kusheshik chikupu.
nwtstg Lexique
Gehen
Dizu dia Grek Nkurubuk ya Himon, yading pakach pa kurand ni kwintum kwa Yerusalem wa pasak. (Jer 7:31) Ndond yiney asambela kuyilond mu uprofet anch yikez kwikal ndond yakoshin mijimbu ya annam ap ya antu akeza kufa. (Jer 7:32; 19:6) Kwikil uman umekeshina anch annam ap antu adjibulangau mu Gehen mulong wa kuyosh ading adandamedin kwikal aom ap kuman mar ma chikupu. Chawiy, ndond yiney yamekeshap ndond yakad kumekan ni mes muyilinga mipim ya antu mulong wa kuyimesh mar ni kasu ka chikupu. Pakwez, Yesu ni in kwilejend asadina dizu Gehen mulong wa kufanakesh kusheshik kwa chikupu chirumburikina “rufu ra kaad,” kwinoku kudi kusheshik kwa chikupu, pakad kwikalaku.—Kuj 20:14; Mt 5:22; 10:28.
nwtsty yom ya kwilej yidia mu Mt 18:10
akat kushinshikin yisu yawonsu kurutu kwa Tatukwam udia mwir: Ap “adi yisu yawonsu kurutu kwa Tatukwam.” Padiau yisu yawonsu kurutu kwa Nzamb, yitang yiney ya mu spiritu yawiy yimumeninga kamu Nzamb.—Kub 33:20.
w10-F 1/11 16
Yitang ya Muspiritu Yikwet Chibachikin Pad Etu
Yesu wamekesha anch angel akwet chisend cha kuyikwash atushalapol a Nzamb chakwel alama mwikadil wau wa mu spiritu. Chawiy Yesu wayibabesha in kwilejend chakwel ipuka kuyipwakesh antu akwau palonday anch: “Chom chijim, kangal wapipejany umwing wa anikanch inay. Nakulejany chakin, [angel] a mwiur adi yisu yawonsu kurutu kwa Tatukwam udia mwiur.” (Mateu 18:10) Kusutil ku mazu minam, Yesu kalondap anch in kwilejend akwet mwangel winkishau chisend cha kuyilam. Pakwez, Yesu wamekesha anch angel asadining pamwing ni Nzamb akat kuyisanger antu awonsu adia mu chikumangen cha win Kristu.
Kukimbijol Mapit ma mu Spiritu
nwtsty yom ya kwilej yidia mu Mt 18:22
tupamp 77: Kulond kwa chifanakesh, “tupamp makum sambwad kapamp sambwad.” Mu Grek dizu dined dikutwish kurumburik mwamu, “70 ni 7” (tupamp 77) ap “tupamp 70 kapamp 7” (yawiy yiletina tupamp 490). Dizu dined tuditanin kand mu Bibil wa Septante didia mu Dis 4:24 dirumburikina mu dizu dia Hebereu “tupamp 77,” dawiy disambinau “tupamp 77,” mu Mifund ya Grek. Chikalap nchik mutapu ukarumwinau dizu dined, kuchirikin kwa uvud sambwad kumekeshin uvud “wakad kuchind” ap “uvud wakad nsudien.” Pamulejau Pita kudi Yesu anch chifanyidin kulikishin tupamp 77 kapamp 7, Yesu wayileja in kwilejend anch kafanyidinap kutek mupak wa kulikishin. Pakwez Bibil wa Talmud de Babilonien (Yoma 86b) ulondin anch: “Anch muntu warumbuk kapamp kakusambish, kapamp ka kaad, kapamp ka kasatu akutwish kumulikishin, pakwez anch amulikishin tupamp tunying dilikishin dined didiap dilikishin diakin.”
nwtsty yom ya kwilej yidia mu Mt 19:7
mukand wa kulikijan: Ap “mukand wa kujip uruw.” Pamulejau ikundj kufund mukand wa kujip nich uruw ni kuya kuyital amakurump, Chijil chamwinkisha ikundj chisu cha kushinshikin mupak winou ukash. Chitongijok cha Chijil chinech chading mulong wa kukangesh kujip uruw, ni chayikingang amband. (Kub 24:1) Pakwez mu chirung cha Yesu, Antakel a chirelijon asala anch kujip uruw wikala mulong umwing uswapela. Mwin kwilej jinsangu wa mu mivu chitot yakusambish Josèphe, amwinend wading Mufaris wading wajipa kal uruw, walonda anch kujip uruw chid chom chikata kusadik “chikalap nchik mulong ukwikalaku (amakundj avud awiy akata kujip nakash uruw).”
nwtsty yom yikwau
Mukand wa Kujip Uruw
Mukand winou wa kujip uruw udi wa pakur ni udingaku kudiosh mu muvu wa 71 ni 72 C.C., aufunda mu dizu dia Aram. Mukand winou autana kwinkaj kwa ouadi Murabbaat, mwi Mpay ya Yudea. Mukand winou walonda anch mu muvu wa musamban pabwambilau in Yuda, Joseph, mwan ikundj wa Naqsan, wajipa uruw nend Mariam, mwan mband wa Jonathan wading ushicha mu musumb wa Massada.