DZRI KHALUTELIWE HI NKAMA KUMBE DZRA HA LI NKAMENI
SIYENSA
BIBELE A HI BUKU DZRA SIYENSA, KAMBE DZRI NI TIMHAKA LETI TI NGA YA TI TWISISIWA HI KU FAMBA KA NKAMA. VONA SWIKOMBISO SWI NGA LI SWINGANI LESWI LANDZRELAKA.
Xana misava yi ve ni masungulu?
A khale nhlamulo ya vasiyentixta ka xivutiso lexi a a li im-him. Namunhla vanyingi va pfumela leswaku misava yi ve ni masungulu. Kambe Bibele a dzri swi hlayile na ku li khale.—Genesis 1:1.
Hi xini xivumbeko xa misava?
A minkameni ya khale vanyingi a va pimisa leswaku misava yi fana ni likuku loko dzri yandlaliwile. Mahlweni ka Nguva Yezru, tintlhazri ta siyensa ta Vagriki ti nyikele mavonela ya leswaku misava a yi fana ni bola. Kambe na va ha li kule ni ku hlaya leswo, kolomu ka malembe ya ma 700 M.N.Y., Ezaya, mutsrali wa Bibele a vulavule hi ‘xizrendzruvutana xa misava’ a tizrisa zritu ledzri loko dzri ndzruluteliwa dzri liki “bola”.—Ezaya 40:22; Xana mintxhumu leyi nga moyeni yi nga honeka?
Ntlhazri ya siyensa ya mugriki leyi va liki i Aristoteles, leyi hanyiki ka dzana dzra wu 4 M.N.Y. yi dondzre leswaku mintxhumu leyi nga misaveni hi yone yi honekaka, kambe mintxhumu leyi nga mpfhukeni a yi txintxi kumbe ku honeka. Mavonela lawo ma tizre ku dzringana madzana ya malembe manyingi. Kambe hi dzana dzra wu 19, tintlhazri ta siyensa ti buye ni mhaka ya ku honeka ka mintxhumu. Va hlaya leswaku mintxhumu leyi nga misaveni kumbe mpfhukeni, ya honeka. Yin’we ya tintlhazri, Lord Kelvin, leyi nga buya ni mavonela lawa, yi xiye leswi Bibele dzri swi hlayaka mayelanu ni matilo ni misava: ‘Hinkwaswu swi ta duhala ku fana ni kapulana.’ (Amapsalma 102:25, 26) Kelvin a a kholwa leswaku Xikwembu Nkulukumba a nga sivela kuva ntumbuluku wake wu nga honeki hi lani Bibele dzri dondzrisaka ha kone.—Eklesiasta 1:4.
I yini xi khomaka maplaneta a mpfhukeni
Aristóteles a dondzrise leswaku mintxhumu hinkwayu yi le ndzreni ka xizrendzruvutana xa ku vonekela, lani ha xin’we xi nga henhla ka xin’wana nakone misava yi le makazri ka hinkwaswu. Hi dzana dzra wu 18 N.Y., tintlhazri ta siyensa ti pfumele leswaku a tinyeleti ni maplaneta swi lengalenga mpfhukeni. Kambe ka buku dzra Yob ledzri tsraliwiki hi dzana dzra wu 15 M.N.Y., hi dondzra leswaku Muvumbi a ‘hayeka misava la ku ngeke na ntxhumu’.—Yob 26:7.
WUDAHU
BIBELE A HI BUKU DZRA WUDAHU KAMBE DZRI NI MISINYA YA MILAWU LEYI TIZRISIWAKA SWOSWI KA SWA LIHANYU.
Ku tsravuxa timbabyi ni vambeni.
Nawu wa Moxe a wu hlaya leswaku lava va nga ni nhlokonho a va fanela ku tsravukana ni vambeni. Ku sukela loko ku ve ni mintungu yinyingi a malembeni ya le xikazri, vadotori va dondzre ku tizrisa nsinya lowo wa nawu, lowu wa ha tizraka ni namunhla.—Levitika, tindzrima 13 ni 14.
Ku hlamba a ntsrhaku ka ku khoma ntsrumbu.
Ku tlhasela ka dzana dzra wu 19, vadotori a va khoma mintsrumbu va gama va ya khoma timbabyi timbeni na va nga hlambanga mavoko. Hi kola ka xihena lexi, vhanu vanyingi va file. Kambe Nawu wa Moxe a wu hlaya leswaku loko mhunu a khome ntsrumbu a a nga basanga. A swi djula kuva a hlamba hi mati akuva a basa. Xihena lexi xa wukhongoti xa pfuna ni ka swa wudahu.—Atinhlayo 19:11, 19.
Ku txukumeta nsila.
Ku tlula 500.000 wa vana va fa lembe ni lembe hi mavabyi ya diyareya, lama vangiwaka hi nsila ya vhanu leyi kalaka yi nga seteliwanga. Nawu wa Moxe a wu hlayile leswaku nsila ya mhunu a yi fanela ku seteliwa kule ni lani ku tsrhamaka vhanu.—Deuteronoma 23:13.
Nkama lowu fanekelaka wa ku soka.
Nawu wa Xikwembu Nkulukumba a wu hlaya leswaku a n’wana wa xinuna a a fanela ku sokisiwa hi siku dzra wu 8. (Levitika 12:3) Xin’wanana lexa ha ka ku pswaliwa, hakanyingi xi teka vhiki akuva ngati ya xone yi kota ku woma, yi tsrhika ku huma loko xi tsremiwa. A minkameni ya Bibele a a li wutlhazri ku yimela ku za xin’wanana xi tlhanganisa vhiki dzra ku sungula na xi nge si na sokisiwa hikusa a ku nge na madahela lama hluvukiki ku fana ni namunhla.
Ku yelana a xikazri ka wutomi bya miyanakanyu ni wutomi bya mizri.
Vakambisisi va ta wudahu ni tintlhazri tinʹwana, va li loko mhunu a ni matitwela lamanene, ku fana ni ku nyonxa, ku dumba, ku khensa ni ku dzrivalela van’wana, swi mu yentxa a va ni wutomi lebyinene a nyameni. Bibele dzri li: ‘A mbilu leyi tsrhaviki i muzri lowu tiyisaka, kasi moya lowu daka xiviti wu womisa mazrambu.’—Amaproverbia 17:22.