Kodi Piripo Pinacitisa Banja Kukhala Yakutsanzaya?

1. Thangwi yanji mabanja akuwanga ndi akufunika mu mbumba ya anthu?

BANJA ndi mwambo wakale wakupiringana pyonsene pa dziko yapantsi na isacita nkhundu yakufunika kakamwe mu mbumba ya anthu. Mu mbiri yonsene yakale, mabanja akuwanga aphedzera kukhazikisa mbumba zakuwanga. Banja ndi masasanyiro adidi towera kulera ana mpaka kukula.

2-5. (a) Fokotozani kukoyeka kunabva mwana pa banja yakutsanzaya. (b) Kodi ndi nyatwa zipi zidaoniwa m’mabanja anango?

² Banja yakutsanzaya ndi pakuthawira pakukoyeka na pakutsidzikizika. Nyerezerani mu ndzidzi wakucepa pya banja yadidi kakamwe. Mu ndzidzi wa cakudya cakumaulo, anyakubala akutsalakana asakhala pabodzi na ana awo mbalonga pinthu pyakucitika pya ntsiku ineyi. Ana mwakukomerwa asalonga kwa anyakubala awo pidaacitikira ku xikola. Ndzidzi wakupuma unakhala iwo pabodzi usawangisa onsene towera kuthimbana na pyakucitika pya ntsiku inango mu dziko ino.

³ Mu banja yakutsanzaya, mwana asadziwa kuti babace na mace anadzantsalakana angabva kupha, panango kucinjana kumuonera pa talimba namasiku. Iye asadziwa kuti anakwanisa kufendedzera babace peno mace na nyatwa za umaso wace wa uwana na kutambira uphungu pabodzi na ciphedzo. Inde, mwana asapibva kukhala wakukoyeka, mwakukhonda tsalakana nyatwa zizinji zinagumanika n’dziko.

⁴ Ana angakula, kazinji kene asasemba peno kusembwa mbakhala na mabanja awo ene. Nsangani unango wa ku madziko a ku mabulukiro a dzuwa usalonga tenepa: “Munthu asapereka takhuta kwa anyakubala ace angakhala na mwana wace ene.” Na kupereka takhuta pabodzi na kufuna, ana angakula asayesera kucitisa kuti mabanja awo akhale akutsanzaya, pontho iwo asatsalakana anyakubala awo akukalamba, akuti asakomerwa kukhala pabodzi na adzukulu.

⁵ Pakumala kuleri piri padzulu apa panango muli kunyerezera: ‘Inde, ndisafuna banja yanga, mbwenye nee iri ninga idamala kufokotozwa apa tayu. Ine na nkazi wanga tisaphata basa mu ndzidzi wakusiyana na mphyakunensa kuonana unango na nzace. Ndzidzi onsene tisalonga makamaka thangwi ya nyatwa ya kobiri.’ Panango munakwanisa kulonga, ‘Ana anga na adzukulu anga asakhala ku nzinda unango, kodi ndatoma kucita ulendo kuenda kaona’? Inde, na thangwi ya nyatwa zakuti nkhabe kwanisa kuzimalisa, umaso wa mabanja mazinji si wadidi tayu. Ngakhale tenepa, mabanja anango asakwanisa kukhala akutsanzaya. Mu njira ipi? Kodi piripo pinacitisa banja kukhala yakutsanzaya? Ntawiro ndi inde. Mbwenye mbatisati kufokotoza pinthu pyenepi, tisafunika kutawira mbvunzo wakufunika kakamwe.

KODI BANJA NDI NINJI?

6. Kodi ndi ntundu upi wa mabanja unafuna kudzafokotozwa m‘bukhu ino?

⁶ Mabanja mazinji asakhala na baba, mama na ana. Anyakubala akukalamba asakhala m’mamidzi mwawo okhene angakwanisa. Maseze ambuya anewa asapita n’cibverano na acibale anakhala kutali mbwenye kupitawirira kwawo kusakhala kwakucepa. Banja ineyi ndiyo inafuna ife kufokotoza makamaka m’bukhu ino. Mbwenye, mitundu inango ya mabanja ukuthimizirika m’piaka pino​—banja yakusowa baba peno mama, banja yaciwiri peno yakugumana, banja yakuti anyakubala nkhabe khala pabodzi thangwi ya pinthu pyakusiyana-siyana.

7. Kodi ndi makhaliro api anagumanika m’mabanja anango?

⁷ Kazinji kene mabanja mazinji asakhala pabodzi na acibale awo. M’mabanja anewa, ambuya asatsalakanwa kazinji kene na ana awo, mbwenye kubverana kwawo kwadidi pabodzi na kupitawirira kwawo kusaphataniza acibale anango onsene. Mwacitsanzo, piwalo pya banja pingakwanise kupereka ciphedzo ninga kukuza na kulipa kobiri ku xikola ya adzukulu awo, peno acibale anango onsene. Midida inafuna kulongwa m’bukhu ino isaphatisirwambo m’mabanja anewa.

BANJA IRI PA NYATWA

8, 9. Kodi ndi pinthu pipi pinapangiza kuti banja iri kucinja m’madziko anango?

⁸ Lero banja iri kucinja​—mphyakutsukwalisa kulonga kuti kucinja kweneku si kwadidi tayu. Citsanzo cibodzi ca pyenepi caoneka ku Índia, kwakuti nkazi akhali pa mudzi wa kwa mamunace na akhaphata basa pantsi pa citsogolero ca atedzwala ace. Natenepa, mu ntsiku zino si pyacilendo tayu kwa akazi a ku Índia kusaka basa kunja. Ngakhale tenepa iwo asadikhirwa kukwanirisa mabasa apanyumba mwakubverana na mwambo. Mbvunzo unacitwa m’madziko mazinji ndi uyu: Kodi nkazi wakuphata basa kunja asadikhirwa kucita mabasa apanyumba mpaka papi, mwakulandanisa na piwalo pinango pya banja pyakuti nkhabe phata basa kunja?

⁹ Mu madziko anango, cibverano cadidi ca mabanja anango ndi ca mwambo. Ngakhale tenepa, na thangwi ya kudzolowereswa kwa munthu pa ekha na makhaliro a madziko a kumadokero a dzuwa pabodzi na nyatwa za mpfuma, miyambo ya cibverano cadidi ca mabanja iri kupwazwa. Na thangwi ineyi azinji asaona basa ya kutsalakana akukalamba ninga ntolo m’mbuto mwakupiona ninga basa yadidi peno mwai. Acibale anango akukalamba asaoneswa nyatwa. Inde, n’khaliro wa kuthabusa na wa kupwaza anyakukalamba uli kuoneka m’madziko onsene lero.

10, 11. Kodi ndi pinthu pipi pinapangiza kuti banja iri kucinja m’madziko mazinji?

¹⁰ Cincino Kumwalana ndi cinthu cakudzolowereka kakamwe. Kalene anyakusembana akhakhala pabodzi pa banja mpaka kufa. Mbwenye m’midzidzi yathu ino, anthu asasembana na mu ndzidzi wakucepa asamwalana mbasaka nkazi unango peno mamuna unango. Anango asakwanisa kusemba mbwenye asamwalana m’midzidzi mizinji. Kwaonekambo kuthimizirika kwa mabanja akusowa baba peno mama.

¹¹ Azinji akuoneka kuti akusiya mwambo onsene wa banja. Anango nkhabe semba, mbwenye asapitiriza kubala ana azinji. Numero yakuinjipa ya anthu asaona ninga ndi kwadidi kukhala pabodzi mamuna na nkazi mbakhonda kucita banja gopa kukhala na pyakutawirira. Cipendamiro ninga ceneci cikuoneka konsene kwene.

12. Kodi ndi mu njira ipi anapiana asathabuka thangwi ya kucinja kwa banja ya mu ntsiku zino?

¹² Kodi ndiye tani kwa ana? Ku Estados Unidos na m’madziko anango mazinji, anapiana azinji asabalwa kunja kwa banja, anango asabalwa na atsikana ang’ono. Atsikana azinji asabala ana azinji na ababa akusiyana-siyana. Pyakulembwa kuzungulira dziko yonsene pisalonga kuti mamiliyau a anapiana akusowa mudzi asakhala m’miseu; azinji asathawa kuoneswa nyatwa panango kuthamangiswa na anyakuabala awo akuti nkhabe kwanisabve kuaphedza.

13. Kodi ndi nyatwa zipi zinagumanika konsene kwene zinaba utsanzayi wa mabanja?

¹³ Inde, banja iri pa nyatwa. Mwakuthimizira pidamala kulongwa kale, kukhonda bvera kwa aphale na atsikana, kupita m’mabonde na anapiana, usumankha m’banja, uledzeri na nyatwa zinango zakuthabusa zisaba utsanzayi wa mabanja mazinji. Numero yakuinjipa ya ana pabodzi na akulu nee isaonabve banja ninga pakuthawira tayu.

14. (a) Mwakubverana na anango, kodi ndi ninji cinacitisa banja kukhala pa nyatwa? (b) Kodi mbvunuliri wakudziwika kakamwe afokotoza tani pya dziko ya lero na kukwanirisika kwa mafala anewa kwakhuya tani umaso wa banja?

¹⁴ Thangwi yanji banja iri pa nyatwa? Anango asalonga kuti ndi thangwi ya kupita basa kwa nkazi. Anango asalonga kuti ndi thangwi ya kucepa kwa makhaliro adidi lero. Kusiyapo pyenepi, mathangwi anango asalongwa. Cifupi na piaka pikwi piwiri ndulimu, mbvunuliri peno advogado wakudziwika kakamwe afokotoza kuti nyatwa zizinji mbizidathabusa banja, mudalemba iye kuti: “Ntsiku zakumalisa, inadzaoneka midzidzi yakugopswa. Thangwi anthu anadzafuna pinthu pyawo pyokha basi, anadzasirira ndalama basi, anadzagaya mbadzachita umbirimi, anadzatikana Mulungu, anadzakhonda kubvera baba na mama, anadzakhonda kubwezera pyadidi pidapabswa iwo, anadzakhonda kulungama, anadzakhonda kufunana, anadzakhonda kubverana, anadzapambizira, anadzachita pya lukwali, anadzakhonda kubvera ntsisi, anadzatchinga anthu adidi, anadzaasandukira, anadzanyozeka, anadzafuna pya upombo kupita kufuna Mulungu.” (2 Timoti 3:1-4) Kodi alipo anapenula kuti mafala anewa asakwanirisika lero? Kodi mphyakudzumisa kuona banja kukhala pa nyatwa mu dziko yakuti iri na makhaliro ninga anewa?

PINACITISA BANJA KUKHALA YAKUTSANZAYA

15-17. Kodi ndi kupi kunatitsogolera bukhu ino towera kugumana pinacitisa banja kukhala yakutsanzaya?

¹⁵ Uphungu towera kugumana kutsanzaya pa banja usaperekwa konsene kwene. Akulu azinji anapereka uphungu wa banja asaphatisira mwambo wa pacisa. Nyatwa ndi yakuti aphungu aumunthu asapereka uphungu wakusiyana na anzawo pontho uphungu unaphata basa lero panango mangwana nkhabebve kuphata basa.

¹⁶ Kodi ndi kupi kwakuti tinakwanisa kugumana citsogolero cakunyindirika ca banja? Kodi mbumudasaka m’bukhu idamaliswa kulembwa m’piaka 1.900 ndulimu? Peno kodi mbumudaona bukhu ineyi kukhala yakale yakukhonda kuphatabve basa? Undimomwene ndi wakuti pinacitisa kutsanzaya kwandimomwene pa banja pisagumanika m’bukhu ineyi.

¹⁷ Bukhu ineyi ndi Biblya. Mwakubverana na pyakucitika, bukhu ineyi yapumirwa na Mulungu mwanaciro wace. Mu Biblya tisagumana mafala awa: “Malembo onsene ndiye Mulungu adaalembesa towera aphedze anthu pa kupfundisa, pa kuzuza [peno kusumula], pa kusandika na pa kudziwisa pyakulungama pyonsene.” (2 Timoti 3:16) Mu bukhu ino tinadzakuwangisani kudinga kuti Biblya inakwanisa tani kukuphedzani “kusandika” munathimbana imwe na pinenso pabodzi na nyatwa za m’mabanja lero.

18. Thangwi yanji ndi kwanzeru kutawirira Biblya ninga phata ya uphungu wa banja?

¹⁸ Khala muli na cipendamiro ca kupwaza mwai wakuti Biblya inakwanisa kukuphedzani kucita mabanja kukhala akutsanzaya, dingani ipi: Ule adapumira Biblya ndiye Ntomesi wa masasanyiro a banja. (Genesi 2:18-25) Biblya isalonga kuti dzinace ndi Yahova. (Masalmo 83:18, Tradução do Novo Mundo)a Iye ndi Nsasanyi na ‘Baba, mwa iye mwabuluka mbumba yonsene ya kudzulu na ya pantsi pano.’ (Aefesi 3:14, 15) Yahova asaona umaso wa banja bulukira pa kutoma kwa anthu. Iye asadziwa nyatwa zakuti zinakwanisa kuoneka na asapereka uphungu towera kuzimalisa. Mu pyakucitika pyonsene, ale anaphatisira mwandimomwene midida ya Biblya mu umaso wawo wa pabanja asagumana kutsanzaya kakamwe.

19-21. Kodi ndi pyakugumana napyo pipi pinapangiza mphambvu ya Biblya towera kumalisa nyatwa za banja?

¹⁹ Mwacitsanzo, nkazi unango ku Indonésia akhali na nsambo wakucita masenzekero. Mu piaka pingasi iye akhonda kutsalakana anace atatu na mu ndzidzi onsene akhalongezana na mamunace. Buluka penepo iye atoma kupfunza Biblya. Pang’ono na pang’ono nkazi unoyu atoma kukhulupira pinalonga Biblya. Mukhaphatisira iye uphungu wayo, iye adzakhala nkazi wadidi. Kuwangisira kwace, mwakubverana na midida ya Biblya, kwabweresa kutsanzaya kwa banjace yonsene.

²⁰ Nkazi unango ku Espanha alonga: “Tikhali na caka cibodzi basi cakusembana pidatoma ife kukhala na nyatwa zikulu kakamwe.” Iye na mamunace nee akhali na pinthu pibodzi pene tayu, iwo akhacedza pang’ono basi kusiyapo angalongezana. Maseze akhali na mwana wankazi, iwo atonga kumwalana mwakubverana na mwambo. Natenepa, mbapisati kucitika pyenepi iwo awangiswa towera kudinga Biblya. Iwo apfunza uphungu wa pya mamuna wakusemba na nkazi wakusembwa mbatoma kupiphatisira. Mu ndzidzi wakucepa, iwo akhacedza mwakutsanzaya na banja yawo yakucepa yadzakhala yakubverana mwadidi.

²¹ Biblya isaphedzambo pontho anthu akugwesera. Mwacitsanzo, dingani pidacitika m’banja inango ya ku Japão. Mamuna akhali wakucimbiza kuipirwa na m’midzidzi inango waukali. Cakutoma, ana acitsikana a banja ineyi atoma kupfunza Biblya, mwakukhonda tsalakana mpingizo wa anyakubala awo. Buluka penepo, mamuna atoma kupfunza Biblya pabodzi na anace, mbwenye nkazi akhapitiriza kupingiza. Mu kupita kwa piaka, iye aona maphindu adidi akuphatisira midida ya Biblya pa banja yace. Ana akhatsalakana mwadidi mai wawo na mamunace adzakhala wakupfulika kakamwe. Kucinja kweneku kuakulumiza nkazi unoyu kudinga ekhene Biblya na pyenepi pyamphedza kukhala na maphindu adidi. Nkazi unoyu wakugwesera alonga mwakubwerezera-bwerezera tenepa: “Tadzakhaladi anyakusembana.”

22, 23. Kodi ndi mu njira ipi Biblya isaphedza anthu a madzinza onsene towera kugumana utsanzayi mu umaso wa mabanja awo?

²² Anthu anewa ali pakati pa azinji adapfunza pinacitisa banja kukhala yakutsanzaya. Iwo asatawira uphungu wa Biblya na asauphatisira. Ndimomwene kuti iwo asakhalambo mu dziko ibodzi ene yauphanga, yaulukwali na ya nyatwa za mpfuma ninga anthu anango onsene. Kusiyapo pyenepi, iwo ndi anthu akusowa ungwiro, mbwenye asagumana kutsanzaya mu kuyesera kucita cifuno ca Ntomesi wa masasanyiro a banja. Tenepa ninga Biblya isalonga, Yahova Mulungu ndi “Ule anafuna kukupfundisa towera udidi wako, mbakuendesa pa njira inatongwa iwe kutoweza.”​—Izaiya 48:17.

²³ Maseze Biblya yamaliswa kulembwa kupita piaka pikwi piwiri ndulimu, uphungu wace mwandimomwene usaphata basa ntsiku zino. Kusiyapo pyenepi, iyo yalemberwa anthu onsene. Biblya si ya azungu tayu. Yahova “[abalisa] na munthu mbodzi madzindza a anthu onsene,” na Iye asadziwa ucitwi wa anthu m’mbuto zonsene. (Machitiro 17:26) Midida ya Biblya isaphata basa kwa anthu onsene. Mungaiphatisira, munadzadziwambo pinacitisa banja kukhala yakutsanzaya.