NSOLO WACINAI
Kodi Munakwanisa Tani Kutsalakana Banja?
1. Thangwi yanji kutsalakana banja kunakwanisa kukhala kwakunensa kakamwe lero??
‘MAKHALIRO a dziko ino ali kucinja.’ (1 Akorinto 7:31, NM) Mafala anewa alembwa kale kakamwe mu piaka pyakupiringana 1.900 ndulimu, na ndi andimomwene tani lero! Pinthu piri kucinja, makamaka umaso wa banja. Pinthu pizinji pikhaoniwa ninga pyadidi peno pya mwambo mu piaka 40 peno 50 ndulimu, kazinji kene nkhabe tawirwabve lero. Na thangwi ya pyenepi, kutsalakana banja mwakupembera kunakwanisa kukhala kwakunensa kakamwe. Mbwenye, mungaphatisira uphungu wa Malemba, imwe munakwanisa kukunda pinenso pyenepi pyonsene.
KHALANI MASO NA PIRE PINA IMWE
2. Kodi ndi makhaliro api a mpfuma anacitisa nyatwa m’banja?
2 Lero anthu azinji nkhabe kukomerwa na umaso wa pinthu pyakucepa, pyakuti pinakwanisa kuphedza umaso wa banja. Dziko ya malonda ikucita pinthu pizinji na kuphatisira basa luso yayo towera kuyesera kutundusa anthu, mamiliyau a ababa na amama asabvunga ndzidzi uzinji na kuphata basa towera akwanise kugula pinthu pyenepi. Mamiliyau anango asawangisira kakamwe ntsiku na ntsiku towera akwanise kugumana cakudya. Iwo asafunika kubvunga ndzidzi uzinji pa basa kusiyapo ukhabvunga iwo kale, panango kuphata mabasa mawiri, towera kugula pyakufunika basi. Mwakuthimizira anango mbadakomerwa kugumana basa, thangwi kusowa basa ndi nyatwa ikulu kakamwe. Inde, umaso ndi wakunensa ndzidzi onsene kwa mabanja lero, mbwenye midida ya Biblya inakwanisa kuphedza mabanja kucita pinthu mwadidi mwakubverana na makhaliro awo.
3. Kodi ndi n’dida upi udafokotoza mpostolo Paulu, na kuphatisira n’dida unoyu kunakwanisa tani kuphedza munthu kutsalakana banja mwakupembera?
3 Mpostolo Paulu atamba nyatwa za mpfuma. Pa kuthimbana nazo, iye apfunza pfunziro yadidi kakamwe, idafokotoza iye mu tsamba idalembera iye xamwali wace Timoti. Paulu alemba: “Ife pano hatidadza pantsi pano na chinthu tayu, mphapo tinachimwanambo kwenda na pinthu. Ngakhala tiri na chakudya na chakubvala, tikwane napyo.” (1 Timoti 6:7, 8) Ndimomwene kuti banja isafunika pizinji kupiringana phoso na nguwo. Isafunikambo mbuto yakukhala. Ana asafunika kupfunza. Pasafunika kobiri yakulipa mitombwe na pinthu pinango. Ngakhale tenepa, n’dida wa mafala a Paulu usaphata basa. Tingakhala akukomerwa kukwanirisa pyakufunika pyathu mbuto mwa pifuno pyathu, umaso unadzakhala wakukhonda nensa.
4, 5. Kodi kunyerezera mwanyapantsi na kucita masasanyiro kunakwanisa tani kuphedza pa kutsalakana banja?
4 N’dida unango wakuphedza kakamwe usagumanika mu nsangani ubodzi wa Yezu. Iye alonga: “Mbani mwa imwe, angafuna kumanga chinyumba chakulapha, analeka kutoma khala pantsi mbalengesa ndalama zache zonsene, towera aone ngakhale zinakwana mpaka kuchimalisira?” (Luka 14:28) Yezu apa ali kulonga pya kunyerezera mwanyapantsi, kukhunganyika. Taona kale mu kapitulu inango kuti pyenepi ndi pyakufunika kakamwe kwa aphale na atsikana ananyerezera pya kumanga banja. Pakumala kumanga banja, pyenepi pisaphedzambo towera kutsalakana banja. Kunyerezera mwanyapantsi kunalongwa pano kusaphataniza maphatisiro adidi a kobiri, kucita masasanyiro mwanyapantsi a kuphatisira pinthu mwanzeru kakamwe. Mu njira ineyi banja inakwanisa kutsalakana mwadidi kobiri inafuna iwo kuphatisira basa, kukoya kobiri towera kugula pinthu pyakufunika pa ntsiku peno pa sumana ibodzi na ibodzi, mbamukhonda piringana n’dida wa pina imwe.
5 M‘madziko anango, maphatisiro a kobiri anewa asaphataniza kuwangisira cifuno ca kukwata mangawa towera kugula pinthu pyakukhonda funika. M’madziko anango, pisabveka kukhondesa kukwata mangawa mu kuphatisira makhadi. (Misangani 22:7) Pisabvekambo kukhonda khala na cifuno ca kugula-gula mbamukhonda kunyerezera pinthu pyakufunika kakamwe na phindu yace. Kusiyapo pyenepi, maphatisiro a kobiri anadzaoneka pakweca kuti mu kubvunga kobiri mwakucenama pa masenzekero a kobiri, kufumali na kumwa mwakupiringana midida kusabweresa nyatwa m’makhaliro ampfuma ya banja, mbumuphonyana tenepa na midida ya Biblya.—Misangani 23:20, 21, 29-35; Aroma 6:19; Aefesi 5:3-5.
6. Kodi ndi undimomwene upi wa m’Malemba unaphedza ale anakhala mu ucerengi?
6 Mphapo ndiye tani kwa ale akuti makhaliro awo asaakakamiza kukhala mu ucerengi? Cinthu cibodzi, iwo anakwanisa kubalangazwa na kudziwa kuti nyatwa ineyi ya dziko yonsene yapantsi ndi ya ndzidzi wakucepa basi. Mu dziko ipswa inafendedzera mwakucimbiza, Yahova anadzamalisa ucerengi pabodzi na kuipa konsene kunacerengesa anthu. (Masalmo 72:1, 12-16) Mu ndzidzi uno, Akristu andimomwene, ngakhale ali akucerenga kakamwe, nkhabe kuluza cidikhiro tayu, iwo ali na cikhulupiro mu pikiro ya Yahova yakuti: “Chipo na chipo ndinadzakusiya, mbandidzakukhonda.” Mphapo, nyakukhulupira anakwanisa kulonga na cinyindiro consene kuti: “Mbuya ndi nyakuphedza wanga, sinadzagopa pinthu tayu.” (Ahebere 13:5, 6) Mu ntsiku zino zakunensa, Yahova asaphedza alambiri ace mu njira zizinji, angakhala mwakubverana na midida yace na kuikha Umambo pa mbuto yakutoma mu umaso wawo. (Mateo 6:33) Azinji a iwo anakwanisa kucitira umboni, mu kulonga mafala a mpostolo Paulu akuti: “[Mu pyonsene ndadziwa] kupirira ucherengi, ndinadziwambo kupfuma. Pa mbuto zonsene na pa pyonsene ndadzolowera basi kukhuta, kubva njala, kupfuma na kupirira ucherengi. Ine ndinakwanisa pyonsene mwa uyu anandipasa mphambvu.”—Afilipi 4:12, 13.
KUPHEDZANA BASA
Kutsalakana pya panyumba ndi basa ya anthu onsene pabanja
7. Kodi ndi mafala api a Yezu, akuti angaphatisirwa, anakwanisa kuphedza kutsalakana banja mwakupembera?
7 Cifupi na kunkhomo kwa utumiki wace, Yezu alonga: “Funa ndzako ninga iwe ene.” (Mateo 22:39) Kuphatisira uphungu unoyu pabanja kusaphedza pikulu kakamwe kutsalakana banja. Kodi mbani nzathu na nyakufunika wathu makamaka—si amuna na akazi, anyakubala na ana? Kodi anthu a m’banja anakwanisa tani kupangiza kufunana unango na nzace?
8. Kodi munakwanisa tani kupangiza ufuni m’banja?
8 Njira ibodzi ndi yakuti munthu m’bodzi na m’bodzi pabanja aphedze mabasa a panyumba. Natenepa, ana asafunika kupfunziswa kuti aikhe pinthu pa mbuto papyo angamala kupiphatisira, khala ndi nguwo peno pinthu pyakusenzeka napyo. Kufunya mwadidi bonde peno kusasanya talimba na macibese onsene kusabvunga ndzidzi uzinji na mphambvu, mbwenye pyenepi pisaphedza kakamwe pa kutsalakana banja. Mwandimomwene, kumwazika kwa pinthu pang’ono kunakwanisa kuoneka m’midzidzi inango, mbwenye onsene anakwanisa kuphata basa pabodzi towera n’nyumba mwawo mukhale mwaucesa, kuphataniza kutsuka maparato pakumala kudya. Nzimu wakupolola, wakucita pinthu mwekhene, wakucita pinthu mwakukhonda funa, na nzimu wakunyinyirika usakhuyambo mwakuipa munthu onsene. (Misangani 26:14-16) Ku khundu inango, nzimu wakukomerwa, na wakufuna kuphata basa usacitisa umaso wa banja kukhala wakutsanzaya. ‘Munthu anapasa mbakomerwa, Mulungu ananfuna.’—2 Akorinto 9:7.
9, 10. (a) Kodi ndi basa ipi kazinji kene usakhala na nkazi panyumba, na anakwanisa tani kululupirwa? (b) Kodi ndi maonero api adidi adaperekwa thangwi ya mabasa a panyumba?
9 Kunyerezerana na kufunana kunadzaphedza kucalira makhaliro akuti ndi nyatwa ikulu m’mabanja anango. Mwakudzolowereka amama ndiwo asatsalakana maningi umaso wa panyumba. Iwo asalera ana, kupswaira panyumba, asafula nguwo na asagula pabodzi na kuphika cakudya. M’madziko anango, mphyakudzolowereka nkazi kuenda kumunda, kugulisa pinthu pa nsika peno kuphedzera mu njira inango towera kugumana kobiri ya banja. Ngakhale m’madziko akuti nee pikhali pyakudzolowereka tayu kalene, mamiliyau a akazi a pabanja asakakamizika kuphata basa kunja. Nkazi na mama anaphata basa mwakuwanga m’makhundu akusiyana-siyana anewa athema kusimbwa. Mwakulandana na “nkazi wadidi kakamwe” adafokotozwa m’Biblya, akhaphata basa ntsiku zonsene. “Pinadya iye asapipabswa pezi tayu.” (Misangani 31:10, 27) Pyenepi, mphapo, nee pisabveka kuti nkazi ndiye basi anafuna kuphata basa panyumba tayu. Mamuna na nkazi angamala kuphata basa kunja, kodi nkazi ndiye asafunika kuphata basa yonsene panyumba, mamunace na anango panyumba mbali kupuma? Mwandimomwene nkhabe. (Landanisani 2 Akorinto 8:13, 14.) Mwacitsanzo, khala mama asafuna kuphika pyakudya, iye anapereka takhuta mungamphedza mabasa anango ninga kusasanyira meza, kagula pinthu pinango na kucenesa pinthu pinango panyumba. Inde, mwonsene munakwanisa kucita khundu mu basa.—Landanisani Agalata 6:2.
10 Anango anakwanisa kulonga: “Kunakhala ine mabasa anewa nkhabe kucitwa na mamuna tayu.” Panango ndimodi, mbwenye mbipidakhala pyadidi tayu kutoma kunyerezera mwadidi nkhani ineyi? Mudatomesa Yahova Mulungu banja, iye hadapereka matongero akuti mabasa anango asafunika kucitwa na nkazi basi tayu. Ndzidzi unango, Abrahamu mamuna wakukhulupirika kakamwe, pidafikirwa iye na alendo, anyamphangwa akupambulika adabulukira kwa Yahova, iye ene acita khundu mu kuphika cakudya mbapasa alendo. (Genesi 18:1-8) Biblya isapereka uphungu: “Amuna afune akazi awo sawasawa ninga manungo awo ene.” (Aefesi 5:28) Khala pakumala kwa ntsiku, mamuna aneta na asafuna kupuma, kodi si ndimomwene tayu kuti nkazi asabvambo pibodzi pyene, panango kupiringana mamuna? (1 Pedro 3:7) Mphapo, si pyakuthema na pyakufunana tayu, kuti mamuna aphedze mabasa panyumba?—Afilipi 2:3, 4.
11. Kodi ndi citsanzo cipi cadidi kakamwe cidakhazikisa Yezu kwa munthu m’bodzi na m’bodzi panyumba?
11 Yezu ndi citsanzo cadidi ca munthu adakomeresa Mulungu na abweresa kutsanzaya kwa anzace. Maseze Yezu nee akhadamanga banja, iye ndi citsanzo cadidi kakamwe kwa amuna, kwa akazi na kwa ana. Iye alongeka ekhene: “Mwanamunthu hadabwera tayu, towera atumikirwe; mbwenye abwera, towera atumikire anthu mbaaombola onsene na moyo wache ene,” nkhubveka kuti kutumikira anango. (Mateo 20:28) Ndi pyakukomeresa tani kwa mabanja akuti onsene asakulisa n’khaliro unoyu!
UNYAI—THANGWI YANJI NDI WAKUFUNIKA KAKAMWE?
12. Kodi Yahova asaphembanji kwa ale anantumikira?
12 N’dida unango wa Biblya wakuti unakwanisa kuphedza kutsalakana banja usagumanika pa 2 Akorinto 7:1. Tisaleri tenepa: “Tikhonde [peno ticeneseke] mphapo midonthi yonsene ya manungo athu na ya nzimu wathu.” Ale anabvera mafala anewa akupepeserwa ndi akutawirika kwa Yahova, ule anaphemba kuti alambirwe ‘mwakulemedzeka’ na ‘mwadidi.’ (Tyago 1:27) Pontho mabanja awo asatambira maphindu thangwi ya pyenepi.
13. Thangwi yanji unyai ndi wakufunika kakamwe pa kutsalakana banja?
13 Mwacitsanzo, Biblya isatipasa cibaso cakuti ikubwera ntsiku yakuti utenda na kuduwala nkhabe kudzakhalapobve. Mu ndzidzi unoyu, “nee mbodzi anakhala n’dziko . . . anadzadwala.” (Izaiya 33:24; Apokalipse 21:4, 5) Pyenepi mbapisati kucitika, mabanja onsene asatamba nyatwa ya kuduwala m’midzidzi inango. Ngakhale Paulu na Timoti aduwalambo. (Agalata 4:13; 1 Timoti 5:23) Ngakhale tenepa, madotoro akudziwisisa pya mitombwe asalonga kuti matenda mazinji anakwanisa kucalirwa. Mabanja anango aluso asacalira matenda anango akucalirika, angakhonda kucita uzende wakumanungo na wauzimu. Tendeni tione kuti pinakwanisika tani.—Landanisani Misangani 22:3.
14. Kodi makhaliro adidi akucena anakwanisa tani kutsidzikiza banja ku matenda?
14 Kucena mwauzimu kusaphataniza makhaliro akucena. Ninga tisadziwa, Biblya isapasa midida ya makhaliro apadzulu na isakhondesa ntundu onsene wa kupita m’mabonde kunja kwa banja. “Anachita pya lukwali, . . . anachita upombo, ananyadzisa andzawo, anagona na amuna andzawo, . . . awa onsene n’dziko [‘umambo,’ NM] ya Mulungu hanapitamo tayu.” (1 Akorinto 6:9, 10) Kudinga midida ineyi yadidi ndi pyakufunika kakamwe kwa Akristu anakhala mu dziko ino yakubvunda. Kucita pyenepi kusakomeresa Mulungu na kusaphedza kutsidzikiza banja ku nthenda zinabwera thangwi yakupita m’mabonde ninga AIDS, cimanga, gonoréia na clamídia.—Misangani 7:10-23.
15. Perekani citsanzo cibodzi ca kusoweka kwa ucesa wakumanungo cakuti cinacitisa mautenda akuti anakwanisika kucalirwa.
15 ‘Kukhonda midonthi yonsene yakumanungo’ kusaphedza kutsidzikiza banja ku mautenda anango. Nthenda zizinji zisabwera tingakhonda khala na ucesa wakumanungo. Citsanzo cakudziwika kakamwe ndi nsambo wa kufumali. Kufumali nee kusapswipisa mapapo, nguwo na muya basi tayu, mbwenye kusaduwalisa anthu. Mamiliyau a anthu asafa piaka pyonsene thangwi ya kufumali fodya. Nyerezerani pyenepi, piaka pyonsene mamiliyau a anthu nee mbadaduwala na kufa mwakukhonda dikhira mbadacalira ‘midonthi yonsene yamanungo’!
16, 17. (a) Kodi ndi mwambo upi udaperekwa na Yahova kwa Israele towera kucalira mautenda anango? (b) Kodi n’dida unagumanika pa Deuteronomyo 23:12, 13 unakwanisa tani kuphatisirwa m’mabanja onsene?
16 Dingani citsanzo cinango. Pakupita piaka cifupi na 3.500 ndulimu, Mulungu apasa dzinza ya Israele Mwambo wace towera kusasanyira pyadidi ulambiri wawo, ngakhale umaso wawo wa ntsiku na ntsiku. Mwambo unoyu waphedza mu kutsidzikiza dzinza ineyi ku matenda thangwi ya kuphatisira midida ineyi ming’ono ming’ono ya ucesa. Ubodzi wa mwambo unoyu ukhalonga pya munthu angacita phondo akhafunika kufikira mwadidi kutali na misasa ikhakhala iwo, towera akhonde kupswipisa pa mbuto ikhakhala mbumba. (Deuteronomyo 23:12, 13) Mpaka lero mwambo unoyu wakale ndi wadidi. Ngakhale lero anthu azinji asaduwala na kufa thangwi yakukhonda kutowezera mwambo unoyu.a
17 Mwakubverana na n’dida wa mwambo wa Israele, mbuto yakusambira na cimbudzi—ngakhale pikhale nkati peno kunja kwa nyumba—pisafunika kuceneswa na kuikhwa ntombwe towera kupha pirombo. Khala cimbudzi nkhabe ceneswa mwadidi na kufungwa, ntcentce zinadzabalalisa nfunye mbuto zinango panyumba—mpaka kuphama mu pyakudya pyathu! Mwakuthimizira, ana pabodzi na akulu asafunika kusamba manja angabuluka ku mbuto zenezi. Angakhonda kucita pyenepi, pa kubuluka kweneko asabweresa pirombo m’manungo mwawo. Mwakubverana na dotora wa ku França, kusamba manja “kusapitiriza kukhala njira ibodzi yakunyindirika kakamwe towera kucalira mautenda anango a m’mimba, a kupuma peno a khanda.”
Kukoya pinthu mwa unyai kusaphemba kobiri yakucepa kupiringana kugula mitombwe
18, 19. Kodi ndi maonero api adidi adaperekwa towera kutsalakana ucesa wa panyumba ngakhale ku cisa ca anthu akucerenga?
18 Mphyandimomwene kuti unyai ndi wakunensa kwa ale anakhala mu cisa cakucerenga. Munthu unango anadziwa mwadidi pisa pyenepi afokotoza: “Kupisa maningi kusacitisa basa ya kucenesa kukhala yakunensa kakamwe. Pfumbi yakufuwira inabwereswa na mphepo ikulu isagudumira mabenga onsene a nyumba. . . . Kuinjipa kwa anthu a m’mizinda, na kwa anthu anakhala kutali na nzinda, pisacitisambo ngozwi za ungumi. Mbuto zakutaira pya n’cimbudzi zisakhala pakweca, makhuku nkhabe buluswa, pimbudzi pya anthu azinji nkhabe tsukwa, matciru akukhala na matenda, maberethe, na ntcentce zisamburuka konsene kwene.”
19 Kukhala wakucena m’makhaliro anewa ndi kwakunensa. Ngakhale tenepa, kuwangisira kwanu kunakhala kwakuphindulisa. Sabau, madzi na mabasa anango apakhundu nkhabe funika kobiri izinji kupiringana kugula mitombwe na kulipa ku nyumba ya ungumi. Khala imwe musakhala m’makhaliro anewa, citani pinakwanisa imwe towera nyumba yanu ikhale yakucena, cintalo cikhale cakusowa matoswi peno matubzwi a pifuyo. Khala njira yakuenda kunyumba kwanu isakhala na matope mulungu angabvumba, kodi si pyadidi tayu kuitutira na mataka peno kuikha miyala kuti matope akhonde kufika panyumba panu? Kodi mbipidakhala pyadidi tayu kudula ntsapato peno masandali mbamusati kupita n’nyumba? Pontho, musafunika kukoya pyombo pya madzi pa mbuto yakuti nkhabe pswipisa madzi. Cilengeso cisapangiza kuti cifupi na anthu mamiliyau mawiri asafa pacaka thangwi ya matenda anacitiswa na madzi akupswipa pabodzi na pimbudzi pyakukhonda kutsalakanwa mwadidi.
20. Khala nyumba isafunika kuceneswa, mbani anafuna kucita khundu mu basa ineyi?
20 Kukhala na nyumba yakucena pisanyindira anthu onsene—mama, baba, ana na alendo. Mama unango wa ana asere ku Quênia alonga: “Onsene apfunza kucita khundu yawo.” Nyumba yakuceneswa na yakupakwa mwadidi isapangiza kakamwe makhaliro a anthu onsene a pabanja. Nsangani wa ku Espanha usalonga: “Nkhabepo nthonga pakati pa ucerengi na unyai.” Khala munthu asakhala n’nyumba ikulu yakubalika, n’kwartu ing’ono, n’nyumba yakupwazika peno n’khumbi, unyai ndi cinthu ca ungumi wadidi wa pabanja.
CIWANGISO CISATICITISA KUKHALA AKUKOMERWA
21. Mwakubverana na Misangani 31:28, kodi ndi ninji cinafuna kudzaphedza kubweresa kutsanzaya pabanja?
21 Pa kufokotoza pya nkazi wadidi kakamwe, bukhu ya Misangani isalonga: “Anache ene anaimira dzololo mbamulemedza, mamunache anansimba.” (Misangani 31:28) Kodi ndi lini mudamalisira imwe kusimba munthu wa pabanja panu? Mwandimomwene, takhala ninga miti ya mu ndzidzi wa khoni yakuti isaphwetha ingapisirwa na inganyontholerwa. Ku khundu yathu, tisafunika kupisirwa na kusimbwa. Pyenepi pisaphedza nkazi kudziwa kuti mamunace asakomerwa na basa yace yakuwanga, na kutsalakana kwace kwakufuna pontho mamunace nkhabe kumpwaza. (Misangani 15:23; 25:11) Pontho ndi pyakukomeresa nkazi angasimba basa inacita mamunace kunja na nkati mwa nyumba. Ana asakhalambo akukomerwa anyakubalawo angaasimba thangwi ya basa yawo panyumba, ku xikola peno ku mpingo Wacikristu. Kusimba pang’ono kusabveka pinthu pizinji maningi! Kodi pisanensanji kulonga “takhuta”? Fala yakucepa kakamwe, mbwenye isabweresa kutsanzaya kukulu kakamwe pabanja.
22. Kodi ndi ninji cinafunika towera banja ikhale ‘yakulikha,’ na pyenepi pinakwaniswa tani?
22 Kutsalakana banja kusakhala kwakunensa kakamwe thangwi ya pinthu pizinji. Ngakhale tenepa, munakwanisa kupembera. Nsangani wa Biblya usalonga: “Nyumba isamangwa na udziwisi, mbilikhiswa na nzeru.” (Misangani 24:3) Udziwisi na nzeru pinakwanisa kugumanika khala onsene pabanja asawangisira kupfunza cifuno ca Mulungu na kuphatisira mu umaso wawo. Kukhala na banja yakutsanzaya, mwandimomwene kusaphindulisa!
a M’bukhu ya utsogoleri towera kucalira kuphanza—utenda wakudziwika unapha akhombwani azinji—Organização Mundial da Saúde yalonga: “Khala nkhabe cimbudzi: ndokoni kutsanga kutali na nyumba, kutali na mbuto inasenzeka anapiana, cifupi na mathanyo 10 kutali na madzi, fikirani matubzwi na mataka.”