Kota da na Russie so amû lege ti zi nda ti Bible polele

AWANDARA use ayeke gi lani angbele kugbe-mbeti so a sû tënë ti Nzapa dä giriri. Zo oko oko amû lege ti bê ti lo. Ala fâ yâ ti ayando, ala gue na yâ ti adû ti tênë nde nde, na yâ ti amonastère nga na yâ ti ambeni ndo so a leke ni na li ti ahoto ti gi na ambeti ni. Ngu mingi na pekoni, ala si na Russie. Ala wara tele na yâ ti mbeni kota da ti batango ambeti. Bê ti ala anzere mingi ti zia kâ ambeni mbage ti Bible so ala wara ni. Na mbeni ye ti lingbi na ambeti ni so ayeke dä pëpe. Me akoli so ayeke azo wa? A sala tongana nyen si aye so ala wara asi na Russie?

Angbele mbeti so afa atene Mbeti ti Nzapa agbian pëpe

Ye ni kue ato nda ni na ngu 1800 tongaso. Aye agbian lani ngangu mingi na Poto. Azo aye si azo kue ahinga mbeti nga si lê ti ala azi na ndo ti aye mingi. Aye ague na li ni mingi, na ye so asala si azo adë kite na atënë so ala yeda na ni a ninga awe. Awandara so akasa ndo agi lani ti kiri na ngangu ti Bible na peko, nga ala dë kite so Bible ayeke biani tënë ti Nzapa. Ambeni ahunda wala atënë ti yâ ni alingbi na ala ti giriri.

Ye oko, ambeni zo ayeke ândö dä so aye tënë ti Bible biani. Ala tene so tongana fade a wara ambeni ngbele kugbe-mbeti so a sû tënë ti Nzapa dä giriri, ka ambeti so ayeke fa so atënë ti yâ ti Bible agbian pëpe. Ala ye ti wara ambeni so aninga mingi ahon ti so ala yeke na ni awe. Ti ala, angbele mbeti so ayeke fa na gigi ande so tënë ti yâ ti Bible angbâ tongana ti kozo, atâa so, fani mingi, a tara ti futi ni wala ti ba yâ ti atënë ni. Ambeti so alingbi nga ti fa ambeni ndo oko oko so a kiri peko ti atënë ni na lege ni pëpe.

Ândö na Zamani, ambeni zo adë gaba ngangu na ndo ti Bible. Ala ye ti hinga wala atënë ti yâ ti Bible ayeke tongana ti giriri. Kâ, mbeni maseka-koli ayeke dä. Iri ti lo ayeke Konstantin von Tischendorf. Lo yeke mbeni zo so amanda ye mingi na ndo Bible. Na tongana ambeni zo akasa Bible, lo wara lege ti fa biani so gere ti kasango ndo ti ala ni aluti nzoni pëpe. Ndali ni lo zia pendere dutingo ti lo ti kota wafango mbeti lo hon. Lo gue na mbeni yongoro tambela so na yâ ni lo tï na ndo ti ambeni ye so a de ti wara mara ni lâ oko pëpe. Lo si na yando ti Sinaï na ngu 1844. Kâ, lo wara mbeni ye so lo ku fade tele ti lo na ni oko pëpe. Na yâ ti mbeni monastère, lê ti lo atï na ndo ti mbeni sakpa so agbagbara mbeti ayeke na yâ ni. Lo wara nyen dä? Mbeni Bible so a hiri ni Septante. A yeke mbeni bungbi ti angbele kugbe-mbeti so a sû tënë ti Nzapa dä. A yeke nga mbage ti Bible na yanga ti Hébreu so a kiri pekoni na yanga ti Grec. Bible so aninga mingi ahon atanga ni kue so azo awara kozoni.

Tele ti Tischendorf anzere ngangu. Lo sala kue ti tene a mû na lo kamême akugbe-mbeti 43 ti Septante ni si lo kiri na ni na kodoro ti lo. Na bê ti lo, lo hinga so ambeni mingi angbâ. Me tongana lo kiri kâ na ngu 1853, lo wara gi mbeni kete surungo ni oko. Atanga ni kue ague na ndo wa? Mbeni ye ni ayeke so nginza ahunzi na bozo ti lo. Me Tischendorf aleke na bê ti lo ti gue ti gi ambeni ngbele mbeti ni. Tongaso, lo ye si mbeni zo ti mosoro amû maboko na lo. Me kozoni ti tene lo gue, a yeke nzoni lo hunda maboko na gbia ti Russie.

Tënë ni anzere na gbia ti Russie

Russie ayeke mbeni kota kodoro so Église Orthodoxe amû yâ ni kue. Me teti so Tischendorf ayeke ti lo Protestant, lo gi bê ti lo wala gbia ni ayeke yamba lo ande nzoni. Me ye ti nzoni ni ayeke so, na lâ ni kâ, Russie alï na yâ ti mbeni ngoi so azo ayeda na afini ye. Azo ni aluti mingi na ndo fango mbeti. Tongaso, Wali-togbia Catherine II aleke kota da ti batango ambeti na Saint Pétersbourg na ngu 1795. Kozoni ti tene a leke mara ti da ti batango ambeti tongaso la na Russie, na azo kue alingbi ti gue dä. A zia gbâ ti ambeti na yâ ni, na azo alingbi ti gue dä ti diko ni na ti manda gbâ ti aye dä.

Azo abâ kota da so tongana mbeni oko ti apendere kota da ti batango ambeti ti yâ ti Poto kue. Na atâa so kue, mbeni ye atia ni. A sala ngu 50 tongaso awe so a zi yanga ni, me na popo ti gbâ ti ambeti so ayeke na yâ ni, angbele kugbe-mbeti so a sû giriri na yanga ti Hébreu ayeke gi omene senge. Azo ti Russie aye lani mingi ti manda ayanga ti kodoro so a sû na Bible nga ti diko ni na ambeni yanga nde nde, me wungo ti ambeti so alingbi na ala pëpe. Ni la, Catherine II atokua ambeni wandara na yâ ti akota da-mbeti na Poto ti manda yanga ti Hébreu. Tongana ala kiri na Russie awe, ala fa yanga so na azo na yâ ti akota ndo ti mandango tënë ti Nzapa ti Église Orthodoxe ti Russie. Na pekoni, ala mû Bible na yanga ti ngbele Hébreu na ala to nda ti kiri pekoni na yanga ti Russe. Ala gi ti sala ni nzoni mingi. Me, ala tingbi na mbeni kpale. Ala yeke na nginza pëpe, nga même amokonzi-nzapa so aye ti ngbâ na ngbele fango ye ti ala agi ti kanga lege na ala. Ti ala so aye ti hinga Bible mbilimbili, a yeke nzoni ala ku.

Gbia Alexandre II abâ hio nene ti ye so Tischendorf aye ti sala, na lo yeda ti mû na lo nginza. Ambeni zo asala kota bê na ala gi ti kanga lege na lo ngangu mingi. Me, atâa so kue, Tischendorf ague na Sinaï na lo kiri na Russie na tanga ti akugbe-mbeti ti Septante so angbâ.a Tongana angu ahon, a hiri ni Codex Sinaiticus, na a ngbâ lakue oko ti angbele Bible so a ninga ahon atanga ni. Tongana lo kiri na Saint Pétersbourg, Tischendorf ague hio na yangbo ti Alexandre II. Lo hunda na gbia ni ti mû nginza na lo ti sigigi na mbeni mbeti so atënë ti yâ ti Septante kue ayeke duti ande dä. Mbeti so ayeke duti ande mbeni kpengba ye mingi. A yeke mû ande lege na azo ti gi nda ti Bible nzoni nga ti manda ni. Gbia ni ayeda. Tischendorf asigigi na mbeti ni, na a mû ni a zia ni na yâ kota da ti batango ambeti ti Russie. Na pekoni Tischendorf, so tele ti lo anzere mingi, asû tënë so na mbeti: “Nzapa asala si na ngoi ti e, e wara Bible ti Sinaï . . . Bible so ayeke fa na e polele tâ ye so a sû giriri na yâ Mbeti ti Nzapa, na tongaso a yeke mû maboko na e ti fa tâ tënë ti yâ ni mbilimbili.”

Gbâ ti angbele mbeti so a wara ni na Crimée

Na tongo nda ti mbeti so, e tene fade so azo ni ayeke use. Use zo ni so ayeke zo wa? Angu kete kozoni si Tischendorf akiri na Russie, mbeni zo aga ti kä ambeti na akota zo ti kota da ti batango ambeti ti Russie. Ambeti ti lo ni apika bê ti ala ngangu, na gbia ni aye ti hinga tënë na ndo ni. A sala nga si awandara ti Poto kue ague na Russie ti bâ ni. Li ti ala akpe kue na ye so ala bâ. Ala bâ gbâ ti ambeti nde nde ti giriri. Aye so lo ga na ni asi 2 412. Na popo ni, akugbe-mbeti ni ayeke 975. Na yâ ti akugbe-mbeti so, 45 ayeke ti ala so a sû tënë ti Nzapa dä a sala ngu 1 000 tongaso awe. Ye ti dongo bê ni ayeke so gi zo oko si aro mingi ti ambeti so kue. Iri ti lo ayeke Abraham Firkovich. Mbeni Karaïte, lo yeke nga mbeni wandara. Na ngoi ni kâ ngu ti lo ahon 70! Me aKaraïte ayeke ândö azo wa?b

Tënë so agbu bê ti gbia ti Russie ngangu. Russie aga mbeni kota kodoro so amû akodoro so ayeke kozoni ti lo pëpe. Ye so asala si afini mara alï na yâ ti kodoro-togbia ni. Mbeni oko ti akodoro ni ayeke Crimée, mbeni pendere kodoro na yanga ti mbeni kota ngu-ingo. Azo so alango kâ ayeke azo so atene ala yeke aJuif, me salango ye ti ala ague oko na ti azo ti Turquie, nga yanga ti kodoro ti ala akpa ti aTatar. A-Karaïte atene ala yeke amolenge ti aJuif so a gue ândö na ala na ngbâa na Babylone na peko ti so a futi Jérusalem na ngu 607 kozoni na ngoi ti e. Ye oko, nde na aJuif so amû peko ti ambeni mokonzi-nzapa ti ala, aKaraïte so ake mbeti ti ndia so a hiri ni Talmud. Ti ala, ala bâ dikongo Mbeti ti Nzapa na nene ni mingi. Ala ku lani kungo ti fa na gbia ti Russie so ala yeke nde mingi na aJuif so, si gbia ni ayeda na dutingo ti ala ni tongaso. Tongana ala fa angbele kugbe-mbeti ti ala so, aKaraïte aku ti tene ambeti ni afa so akotara ti ala ayeke biani aJuif so ague na Crimée na peko ti sigingo ti ala na ngbâa na Babylone.

Na ngoi so Firkovich amû lani kua ti gingo angbele kugbe-mbeti so a sû tënë ti Nzapa dä nga ti ala so a sû ambeni tënë nde na ndo ni, lo to nda ni na akete da ti tênë na li ti ahoto ti Chufut-Kale na Crimée. Ngbele ye giriri la aKaraïte ayeke lango na yâ ti ada so na ala yeke voro Nzapa dä. Ti ala, ambeti so asuru kue awe, na so iri ti Nzapa, Jéhovah, ayeke na yâ ni, ala yeke buba ni lâ oko pëpe. A yeke salango sioni na aye ti Nzapa la. Ala yeke mû ambeti so yeke ti zia ni na yâ mbeni kete gogoro so a hiri ni geniza. Tënë so na yanga ti Hébreu aye ti tene “place ti hondengo na ye”. Teti so aKaraïte abâ iri ti Nzapa na nene ni mingi, ala yeke ndu ambeti so kirikiri pëpe.

Atâa so poussière ahon tâ ndo ni, Firkovich agi yâ ti agogoro ni so oko na oko nzoni. Na yâ ti mbeni oko, lo wara mbeni bungbi ti akugbe-mbeti so a sû tënë ti Nzapa dä na ngu 916. A hiri ni Codex ti Pétersbourg ti andangba prophète. A yeke oko ti angbele mbeti ti Ngbele Testament (mbage ti Bible so a sû na yanga ti Hébreu) so iri ni awu mingi.

Firkovich asala kue ti tene a mû na lo mingi ti angbele mbeti so lo wara. Na ngu 1859, lo leke na bê ti lo ti kä ni na kota da ti batango ambeti ti Russie. Ngele ni ayeke lani ngangu mingi. A hon fani bale-oko na use nginza kue so a yeke mû ni ngu oko oko na da ti batango ambeti ti Russie ni ti sala na kua ti lo. Me na ngu 1862, Alexandre II amû nginza ti vo na ambeti ni. Na popo ti ambeti ni, ala wara Codex ti Leningrad (B 19^A) so azo agonda ni mingi. A yeke mbage ti Mbeti ti Nzapa so a londo na Genèse ti si na Malachie so a kiri a sû pekoni na ngu 1008. Buku oko ti Bible amanke dä pëpe. Gi lo oko si aninga ahon atanga ni kue. Mbeni wandara atene so “na popo ti angbele mbeti so, a yeke peut-être mbeti so la si, lege mingi, a sala kua na ni ti sû laso aBible na yanga ti Hébreu so azia akete kete tënë na tele ni.” (Bâ tableau so ayeke na tele ni.) Na oko ngu ti 1862 so, a sigigi na Codex Sinaiticus so Tischendorf awara ni, na azo agonda ni mingi.

Zingo nda ti aye ti yingo na ngoi ti laso

Na ndo sese kue, kota da ti batango mbeti na Russie ayeke mbeni oko ti ando so a yeke wara gbâ ti angbele kugbe-mbeti dä.c Tongana aye agbian na Russie, iri ti kota da ti batango mbeti so agbian nga alingbi na ni. Iri ni agbian fani mbasambala na yâ ti ngu 200 so ahon. Mbeni iri so azo ahinga ni lani mingi ayeke Kota da ti batango ambeti ti Saltykov-Shchedrin. Akota bira so asi na yâ ti ngu 1900 ti ga na ni, so na yâ ni awato angoro gbata ti Leningrad kue, abuba lani kota da ti batango ambeti ti Russie ni kue pëpe. Atâa so kue, ye oko asi na angbele kugbe-mbeti ni pëpe. Aye ti nzoni wa e wara na lege ti angbele mbeti so?

A yeke na lege ti angbele mbeti so la si laso azo akiri peko ti Bible nzoni na ambeni yanga ti kodoro. Ala mû lege na azo so agi tâ tënë na bê ti ala kue ti wara mbeni Bible so atënë ti yâ ni ayeke tâ na lege ni. Les Saintes Écritures​—Traduction du monde nouveau aluti mingi na ndo ti Codex Sinaiticus nga na ti Leningrad. A yeke mbeni Bible so aTémoin ti Jéhovah asigigi na ni na ngu 1961. Na tapande, komite ti aTémoin ti Jéhovah so abâ lege ti kiringo peko ti Bible na ambeni yanga nde asala kua na Biblia Hebraica Stuttgartensia nga na Biblia Hebraica ti Kittel. A-Bible so aluti na ndo Codex ti Leningrad so iri ti Nzapa na kozo yanga ti Hébreu asigigi na yâ ni fani 6 828.

Gi azo oko oko la ahinga so kota da ti batango ambeti ti Saint Pétersbourg nga na angbele mbeti so ayeke na yâ ni si amû lege ti sigigi na Bible so ala yeke diko. Ambeni ngbele mbeti ni ayeke na iri ti Leningrad, ngbele iri ti gbata ti Saint Pétersbourg, na ndo ni. Me, a lingbi e hinga so a yeke Jéhovah, lo so Bible alondo na lo, si ayeke na gunda ni, nga lo si lo zi nda ni polele na e. A yeke ngbanga ni la si wasungo psaume ahunda na lo, lo tene: “To lumière ti Mo na tene-biani ti Mo, zia ala fa lege na mbi.”​—Psaume 43:3.

[Akete tënë na gbe ni]

[Encadré na lembeti 13]

A HINGA IRI TI NZAPA NA A DI NI

Na ndara so lo yeke na ni, Jéhovah abâ si Tënë ti lo, Bible, angbâ juska na ngoi ti e. Ngangu kua so awasungo peko ti mbeti asala na yâ ti angu mingi so ahon amû maboko ti bata ni. A-Massorète asala ti ala lani na hange mingi. Ala yeke ândö aJuif so kua ti ala ayeke ti sû peko ti ambeti giriri. Ala duti na fini a sala ngu 1 000 tongaso. Ândö, a yeke sû yanga ti Hébreu na aye tongana i, o, a, na ambeni tongaso pëpe. Me tongana ngoi ayeke hon, yanga ti Araméen amû place ti Hébreu. Ye so asala si tâ lege ti dingo aye na yanga ti Hébreu ayeke gue ti girisa. Ndali ni aMassorète asigigi na mbeni kode ti dingo ni nzoni. Ala zia ambeni kpoto na li ti atënë ti yâ ti Bible ti mû lege na azo ti di atënë na yanga ti Hébreu ni tâ na lege ni.

A yeke senge pëpe si, na yâ Codex ti Leningrad, a yeke wara mara ti aye tongaso so aMassorète asala ti mû lege ti fa tâ dingo iri ti Nzapa. Akpoto ni afa so a lingbi ti di agere-mbeti osio na yanga ti Hébreu so ayeke iri ti Nzapa tongana Yehwah’, Yehwih’ na Yeho·wah’. Iri “Jéhovah” ayeke iri so azo adi ni fadeso mingi. Giriri, iri ti Nzapa ayeke lani mbeni iri so agbu yanga ti awasungo Bible nga na ti ambeni zo nde. Laso, gbâ ti azo ahinga iri ti Nzapa na ala yeke di ni. Ala bâ Jéhovah tongana “Lo Ti Nduzu Ahon Kue na ndo sese kue.”​—Psaume 83:19.

[Foto na lembeti 10]

Ndo so akugbe-mbeti ti giriri ayeke dä na Russie

[Foto na lembeti 11]

Wali-togbia Catherine II

[Afoto na lembeti 11]

Konstantin von Tischendorf (use zo ni) nga na Alexandre II, gbia ti Russie

[Foto na lembeti 12]

Abraham Firkovich

[Lingu ti foto na lembeti 10]

Afoto use so kue ayeke ti Kota da ti batango ambeti ti Saint Pétersbourg, na Russie

[Lingu ti foto na lembeti 11]

Catherine II: National Library of Russia, St. Petersburg; Alexander II: a londo na buku Spamers Illustrierte Weltgeschichte, Leipzig, 1898