Ala gi lani kete lege

A SALA angu 550 tongaso awe, ambeni kete bungbi ti azo so atene ala yeke aChrétien, so alango na Prague, Chelčice, Vilémov, Klatovy nga na ambeni gbata so ayeke fadeso na yâ ti République tchèque, azia ndo ti ala. Ala gue alango ndulu na kete kodoro ti Kunwald, na yâ mbeni popo-hoto ti banga-to ti Bohême, na ndo so ala leke akete da, ala fâ yaka, ala diko Bible ti ala, na ala mû iri ti Beoko ti Aita wala Unitas Fratrum na yanga ti Latin.

Dutingo ti azo so aga ti sala kodoro na ndo ni ayeke nde nde. Ambeni ayeke lani azo ti dengo yaka, amokonzi, awamandango ye na da senda-gi, awamosoro na awanzinga, akoli na awali, awomua na amolenge so babâ wala mama ti ala akui. Ala kue ayeke na nzara ti ye oko. Ala sû na mbeti: “E sambela Nzapa mveni, na e toto na Lo ti fa na e kota ye so bê ti lo aye na yâ aye kue. E ye ti tambela na lege ti Lo.” Biani, Beoko ti Aita, wala Aita ti Tchécoslovaquie tongana ti so ahiri bungbi ti awamabe so na pekoni, agi lani ‘kete lege so ayeke gue na fini’. (Matthieu 7:13, 14). Atâ tënë ti Bible wa gingo nda ti ye ti ala ahasa ni na gigi? Na lege wa atënë ti mabe ti ala ague nde na ti ala so a yeda na ni na ngoi ni kâ? Ye nyen e lingbi ti manda na lege ti ala?

Salango ngangu pëpe: Belengo mabe pëpe

Na yâ ti angu 1450, ambeni bungbi ti lege ti vorongo amû mbage ti ala na lekengo gere ti Dutingo Beoko ti Aita ni. Mbeni oko ni ayeke aVaudois, mbeni

lege ti vorongo ti siècle 12. Na tongo nda ni, aVaudois azi lani tele ti ala yamba na yâ lege ti vorongo ti aCatholique ti Rome, lege ti vorongo so ayeke na Bê ti Poto, so kodoro ni ayeda na ni. Ye oko, na pekoni, lege ti vorongo ti ala akiri na ambeni fango ye ti aCatholique. Mbeni bungbi so asala nga ngangu mingi na ndo zo ayeke lani ti adisciple ti Jan Hus. Ala duti fä ti lege ti vorongo ti mingi ti aTchèque, me ala wara lege pëpe ti duti beoko. Mbeni mbage ni atiri ndali ti atënë so abâ nzoni dutingo ti azo, atâa so mbeni asala ti lo kusala na lege ti vorongo ni ti maï atënë ti poroso. Abungbi so amä na bê na komandema ti ngu saki oko nga na awandara ti Bible ti kodoro ni na ti akodoro wande asala nga ngangu na ndo Aita ni.

Peter Chelčický (ndulu na ngu 1390-1460), wandara na ndo Bible ti Tchécoslovaquie nga zo ti lekengo yâ ti atënë ti mabe ti lege ti vorongo, ahinga nzoni mingi fango ye ti aVaudois na ti adisciple ti Hus. Lo ke adisciple ti Hus teti so ala to nda ti mû lege ti salango ye ti ngangu; lo ke nga aVaudois teti so belengo mabe ayeke na yâ afango ye ti ala. Lo ke bira teti lo bâ so a lingbi na aChrétien pëpe. Lo bâ so a lingbi “ndia ti Christ” akomande mbeni Chrétien atâa aye ti pekoni alingbi ti duti tongana nyen (aGalate 6:2; Matthieu 22:37-39). Na ngu 1440, Chelčický asû afango ye ti lo na yâ mbeni buku (Net of the Faith).

Afango ye ti Chelčický asala tâ ngangu mingi na ndo Gregoire ti Prague, mbeni maseka so ayeke lani na ngoi ti lo, si lo zia lege ti vorongo ti Jan Hus. Na ngu 1458, Gregoire awa mingi akete bungbi ti angbele disciple ti Hus ti zia ada ti ala so ayeke na yâ ambage nde nde ti Tchéquie. Ala yeke lani na popo ti azo so amû peko ti lo na kete kodoro ti Kunwald, ndo so si ala zia na sese mbeni fini bungbi ti azo ti mbeni lege ti vorongo. Na pekoni, abungbi ti aVaudois ti Tchécoslovaquie na ti Zamani ague atingbi na ala kâ.

Lege ti hinga ye so asi giriri

A londo na ngu 1464 ti si na ngu 1467, fini bungbi so angbâ ti gue na li ni asala ambeni kota bungbi na yâ vaka ti Kunwald, na ala yeda na ambeni kpengba-tene so afa na gigi tënë ti fini lege ti vorongo ti ala. A sû nzoni na mbeti akpengba-tene ni kue na yâ ti molongo ti abuku nde nde so fadeso a hinga ni na iri ti Kusala ti Beoko ti Aita (Acta Unitatis Fratrum) so angbâ lakue. Abuku so amû lege ti hinga ye so asi giriri, na fango polele peko ti aye so Aita ni amä na bê dä, alettre so ala tokua, adiskur so ala mû, na même anzene nzene tënë na ndo apapa ti ala.

Na ndo atënë ti mabe ti Aita ni, abuku Kusala (Acta) atene: “E zia na bê ti e ti leke yâ ti bungbi ti e gi na lege ti dikongo Bible, nga na lege ti tapande ti Seigneur ti e na ti abazengele ti nzoni-kue na yâ ti gbungo li, tâ be-ti-molenge na be-nze-pepe, ndoye teti awato ti e, salango nga na gingo ye ti nzoni teti ala, nga na sambelango ndali ti ala.” Ambeti ni afa nga so, na tongo nda ni, Aita ni amû mbage ti ala na yâ fango tënë. Ala yeke tambela use use, na awali ti kodoro ni ayeke anzoni missionnaire na ndo so ala lango dä. Aita ni ake akua so andu tënë ti poroso, ala yeke deba yanga ti ala pëpe, ala ayeke sala kua ti turugu pëpe na ala yeke yô aye ti bira pëpe.

Dutingo beoko so yâ ni akangbi

Ye oko na peko ti mbeni ngoi so aninga kete, Dutingo Beoko ti Aita ayeke sala ye alingbi na iri ti lo ni mbeni pëpe. Apapa na ndo lege so a lingbi a sala kusala mbilimbili na atënë ti mabe ti ala ague na ala ti kangbi. Na ngu 1494, yâ ti Dutingo Beoko ti Aita akangbi use: Kota Mbage ni na Kete Mbage ni. Atâa so Kota Mbage awoko yâ ti akozo tënë ti mabe ti lo, Kete Mbage ni afa so a lingbi Aita ni angbâ lakue ti luti ngangu ti ke aye ti poroso nga na ti sese so.​—Bâ li ti tënë “Ti Kota Mbage ni a yeke tongana nyen?”

Na tapande, mbeni zo ti Kete Mbage ni asû na mbeti: “Azo so ayeke tambela na ndo alege use alingbi pëpe ti hinga biani so ala yeke ngbâ lakue na mbage ti Nzapa. Ngbanga ti nyen? Ngbanga ti so a yeke gi ngoi na ngoi wala gi na yâ ti akete ye si ala yeke ndulu ti mä yanga ti Lo. Me tongana a ndu akota ye, ala yeke sala gi ye so bê ti ala aye. . . . Azo so ayeke na kpengba bibe na nzoni yingo-ti-hinga, lâ oko oko ala yeke mû peko ti Seigneur Christ na ndo kete lege na croix ti ala. E nga kue e ye ti duti na popo ti azo so.”

Azo ti Kete Mbage ni abâ yingo vulu tongana ngangu ti Nzapa ti sala na kusala wala “li ti maboko” ti lo. Ala gbu nda ti sandaga ti kota ngele ti Jésus na lege so: Jésus, zo ti mbilimbili-kue, amû fini ti lo ti mitele ti futa ye so wasiokpari Adam agirisa. Ala yeke voro Marie mama ti Jésus pëpe. Ala kiri azia na sese kota tënë ti mabe ti bungbi ti aprêtre teti awamabe kue. Ala mû yanga ti duti kumbamba pëpe. Ala yeke wa azo ti kongregation kue ti fa tënë na azo, na ala yeke bi na gigi awasiokpari so aye ti gbian pëpe. Ala yeke duti nde biani na kua ti turugu nga na ti poroso (bâ li ti tënë “Atënë ti mabe ti Aita ti Kete Mbage ni”). Teti so Kete Mbage ni abata ngangu mingi atënë so a mû na yâ abuku Kusala (Acta), ala bâ so ala yeke atâ héritier ti kozo bungbi ti Dutingo Beoko ti Aita ni.

Ala fa ye polele na a sala sioni na ala

Kete Mbage ni afa na gigi polele sioni so ayeke na yâ ambeni lege ti vorongo, nga na Kota Mbage ni. Na ndo mara ti alege ti vorongo so, ala sû na mbeti: “I yeke fa na azo so a yeke na lege ni ti batize akete molenge so ayeke na mabe pëpe; na salango tongaso, i yeke mû peko ti lege so kota-bua Dionysius azia na sese, so na lege ti hurungo wâ ti ambeni zo so ndara atia ala, aluti mingi na ndo batême ti akete molenge . . . Mingi ti awafango ye kue nga na awandara ti alege ti vorongo tongana Luther, Melanchthon, Bucerus, Korvín, Jiles, Bullinger, . . . Kota Mbage ni kue amä na bê na fango ye so.”

A yeke ye ti dongo bê pëpe so a sala sioni na Kete Mbage ni. Na ngu 1524, a pika na a gbi Jan Kalenec, mbeni oko ti azo ti mungo li ni. Na pekoni, a gbi na ndo keke ambeni zo ti Kete Mbage ni ota. Ti si na ngu 1550 tongaso, na peko ti kuâ ti ndangba mokonzi ti ala, a bâ so Kete Mbage ni ayeke dä mbeni pëpe.

Atâa so kue, awamabe ti Kete Mbage ni asala ngangu na ndo alege ti vorongo ti Poto ti Moyen Âge. Biani, teti so ‘tâ hingango ye’ ade ti wu mingi pëpe na ngoi ti Kete Mbage ni, ala wara lege pëpe ti lungula biaku bingo ti yingo so aninga mingi (Daniel 12:4). Ye oko, kota nzara so ala yeke na ni ti gi kete lege na ti mû pekoni, atâa sioni so a sala na ala, ayeke mbeni ye so aChrétien ti ngoi ti e alingbi ti gbu li na ndo ni.

[Kete tënë na lembeti 13]

A tene so na popo ti abuku 60 ti azo ti Bohême (Tchèque) so asigigi na ni a londo na ngu 1500 ti si na ngu 1510, 50 na popo ni ayeke ti azo ti Beoko ti Aita

[Encadré na lembeti 11]

Ti Kota Mbage ni a yeke tongana nyen?

Ye nyen asi na nda ni na Kota Mbage ni? Na peko ti so Kete Mbage ni agirisa biaku biaku, Kota Mbage ni angbâ lakue ti duti mbeni lege ti vorongo so a hinga lo tongana Dutingo Beoko ti Aita. Na nda ni, bungbi ni akiri aleke yâ ti akozo tënë ti mabe ti lo. Na hunzingo ti siècle 16, Dutingo Beoko ti Aita ni abungbi oko na abungbi nde nde ti adisciple ti Jan Hus ti Tchécoslovaquie wala a-Utraquist ti Tchèque,a so ayeke lani mbilimbili ti église luthérienne. Ye oko, Aita ni angbâ lakue na wâ, na kiringo na peko ti Bible nga na ambeni buku ti alege ti vorongo na yanga ti kodoro nde nga na sigingo na ni. A yeke nzoni ti bâ so, na yâ akozo buku so ala sigigi na ni a yeke wara na ndo akozo lembeti ni agere ti mbeti osio ti iri ti Nzapa mveni na yanga ti Hébreu.

Na ngu 1620, a gbu royaume ti aTchèque na ngangu ti kiri ti duti mbeni na gbe ti lege ti vorongo ti aCatholique ti Rome. Tongaso, gbâ ti Aita ti Kota Mbage ni azia kodoro ni na angbâ ti sala kusala ti ala na yâ ti ambeni kodoro wande. Kâ, a hinga bungbi ni tongana Église ti Moravie (teti Moravie ayeke mbeni mbage ti kodoro ti aTchèque), na angbâ lakue.

[Kete tënë na gbe ni]

[Encadré na lembeti 12]

Atënë ti mabe ti Aita ti Kete Mbage ni

Atënë ti buku Kusala ti Beoko ti Aita (Acta Unitatis Fratrum) ti asiècle 15 na 16 so afa na gbe ni ge, afa na gigi ambeni tënë ti mabe ti Kete Mbage ni. Atënë so amokonzi ti Kete Mbage ni asû na mbeti ayeke ti kpo kozoni kue Kota Mbage ni.

Nzapa ti li ota: “Tongana mo diko Bible kue, fade mo yeke wara pëpe mbeni tënë so afa so a kangbi yâ ti Nzapa tongana Nzapa ti li ota, azo ota na a-iri ti ala, tongana ti so azo ayeke bi bê ti ala na ndo ni.”

Yingo vulu: “Yingo vulu ayeke li ti maboko ti Nzapa, mbeni matabisi ti Nzapa, mbeni ye ti dengo bê wala Ngangu ti Nzapa, so Babâ ayeke mû na awamabe na lege ti akusala ti Christ. E yeke wara pëpe na yâ Mbeti ti Nzoni-Kue so a lingbi e hiri yingo vulu mbeni Nzapa wala mbeni Zo. Abazengele afa ye so nga pëpe.”

Bungbi ti aprêtre: “A yeke na lege ni pëpe ti mû na i iri ti “prêtre”; tongana i kpaka pëpe kuali ti i na i yeke na yombo ti sava na zo pëpe, ka ye oko amû lege na i pepe ti hon asenge zo. Saint Pierre ahunda na aChrétien kue ti ga aprêtre na tenengo so i ga asacrificateur ti nzoni-kue so ayeke mû asandaga ti yingo (1 Pierre 2).”

Batême: “Seigneur Christ atene na abazengele ti lo: I gue na yâ sese kue, i fa Évangile na azo kue, na ala so alingbi ti mä na bê (Marc, chapitre 16). Gi na peko ti atënë so a tene ni ge na nduzu, lo tene: I batize ala, na fade a sö ala. Na i fa na azo ti batize akete molenge so ayeke na mabe pëpe.”

Dutingo nde: “Ye so akozo ita ti i abâ tongana ye ti sioni, ti mû mbage na kusala ti turugu, ti fâ zo wala ti tambela na ndo alege na gbungo aye ti bira, aye so kue i bâ ti i ni tongana ye ti nzoni . . . Tongaso, e bâ so i na ambeni wafango ye, i gbu nda ti atënë ti prophétie ni kue pëpe tongana ti so a tene: Tongaso lo fâ yâ ti kokora, avala, a-épée na ye ti bira (Psaume 75 [Psaume 76 na yâ Bible ti Sango]). Na yâ ti ambeni versê, a tene so: Fade a yeke sala ye ti ngangu pëpe wala a yeke futi ye pëpe na Hoto ti Mbi ti nzoni-kue, teti fade sese ti Seigneur ayeke si na ndara ti Nzapa, nga na ambeni ye tongaso (Esaïe, chapitre 11).”

Fango tënë: “E hinga so, na tongo nda ni, awali ayeke ga na azo mingi ti gbian bê ti ala ahon aprêtre kue nga na mbeni kota-bua. Fadeso aprêtre ayeke duti gi na place ti ala, nga na yâ ti da so église amû na ala. A yeke na lege ni pëpe! I gue na sese mobimba. I fa tënë . . . na azo kue.”

[Acarte na lembeti 10]

(Bâ buku ni ti bâ carte ni mbilimbili)

ZAMANI

POLOGNE

RÉPUBLIQUE TCHÈQUE

BOHÊME

Ngu ti Elbe

PRAGUE

Ngu ti Vltava

Klatovy

Chelčice

Kunwald

Vilémov

MORAVIE

Ngu ti Danube

[Afoto na lembeti 10, 11]

Na gati: Peter Chelčický; na gbe ni: lembeti ti “Net of the Faith”

[Foto na lembeti 11]

Gregoire ti Prague

[Lingu ti foto na lembeti 13]

Afoto ni kue: S laskavým svolením knihovny Národního muzea v Praze, C̆esko