A-Vaudois Azo So Agbian Aga A-Protestant

A yeke lani ngu 1545 na Lubéron, mbeni pendere mbage ti Provence, na mbongo ti France. Mbeni bungbi ti aturugu abungbi oko ti sala mbeni kusala so amû mbito mingi, so awamabe so asala ye na wâ ahon ndo ni ayeke na gunda ni. Mbeni yenga ti tukungo mênë aga na pekoni.

A FUTI biani akete kodoro, na a bi na kanga wala a fâ azo ti kodoro ni. Aturugu ti ngangu asala ye ti sana mingi na yâ kota fango zo so ayengi Poto ngangu. A fâ akoli ndulu na 2 700, a tokua ambeni ti ala 600 ti hu pono ti gbingo kâï na yâ akota mangboko, nga awali na amolenge abâ pasi mingi. Gbia ti France nga na pape agonda komanda ti aturugu so asala kusala ti tukungo mênë so mingi.

Londongo ti leke ambeni tënë ti mabe ti aCatholique akangbi awe yâ ti Zamani na ngoi ti Gbia ti France, François I, mbeni Catholique. Gbia ni, so agi bê ti lo teti mungo ndo ti lege ti vorongo ti aProtestant, ahunda atënë na ndo azo so na yâ kodoro-gbia ti lo a bâ ala tongana azo so abele afango ye ti Église ni. Ahon ti wara gi zo oko oko so abele afango ye ti aCatholique, azo ti komande so ayeke na Provence awara akete kodoro so azo ni kue abele tënë ti Église. A sigigi na kota mbela ti lungula biaku biaku azo so abele tënë ti aCatholique, na ye so ague na nda ni na kota fango zo ti ngu 1545.

Azo so abele afango ye ti aCatholique ayeke giriri azo wa? Na ngbanga ti nyen azo so ake tene ti ala agi ti sala ngangu na ala ngbanga ti tënë ti vorongo?

Ala Yeke Azo ti Mosoro na Ala Ga Awanzinga

Azo so akui na yâ kota fango zo so ayeke ti mbeni lege ti vorongo so abâ gigi na siècle 12 na so amû kota mbage ti Poto. Lege so lo mû ndo na lo ngbâ teti asiècle mingi asala si lo yeke nde mingi na yâ abuku ti mbaï ti azo so azi tele ti ala na aCatholique. Awasungo-mbaï mingi ayeda so bungbi ni abâ gigi ndulu na ngu 1170. Na yâ gbata ti Lyon, na France, Valdès mbeni wadengo buze ti mosoro aye lani mingi ti hinga tongana nyen ti nzere na Nzapa. Peut-être wango so Jésus Christ amû na mbeni zo ti mosoro ti kä akungba ti lo na ti mû ye na awanzinga agbu bê ti lo, teti Valdès azia nginza nde teti sewa ti lo, nga na pekoni lo zia amosoro ti lo kue ti fa gi tënë ti Nzapa. (Matthieu 19:16-22) A ninga pëpe lo wara adisciple so na pekoni a ga ti hinga ala na iri ti aVaudois.a

Fini ti Valdès kue angoro lani na tele ti tënë ti nzinga, fango tënë, na Bible. Atënë ti ke kota mosoro ti amokonzi ti lege ti vorongo ayeke lani fini ye pëpe. Teti ambeni ngoi, ambeni mokonzi ti lege ti vorongo afa na gigi so ala ke asioni salango ye nga na asio kode ti komande ti Église ni. Me Valdès ayeke lani mbeni senge zo, tongana mingi ti adisciple ti lo. A yeke biani ye so afa ngbanga ti nyen lo bâ so a lingbi a wara Bible na yanga ti kodoro ti azo ni. Teti so gi amokonzi ti lege ti vorongo si alingbi duti na Bible ti Latin so église si akiri pekoni, Valdès amû yanga na ambeni zo ti kiri peko ti a-Évangile nga na ambeni buku ti Bible na yanga ti Franzi so azo ti Provence atene, yanga ti kodoro so asenge zo so ayeke na tö na bê ti France amä ni.b Na salango ye alingbi na komandema ti Jésus ti fa tënë, aWanzinga ti Lyon ague na tokua ti ala na gbele azo kue. (Matthieu 28:19, 20) Wasungo-mbaï Gabriel Audisio afa so teti ala zia pëpe ti fa tënë ti ala lakue na gbele azo, a ga kota tënë so a sala si église awara sioni bango ndo na mbage ti aVaudois.

Giriri Ala Yeke A-Catholique Me Ala Bele Afango Ye ti Église Ni

Na angoi so, gi amokonzi ti lege ti vorongo oko si alingbi ti fa tënë, na église akamata teti lo mveni droit ti mû lege na mbeni zo ti fa tënë. Amokonzi ti lege ti vorongo abâ aVaudois tongana azo so ahinga ye pëpe na ahinga mbeti pëpe, me na ngu 1179, Valdès agi ti wara mungo yanga na mbage ti Pape Alexandre III ti fa tënë. Pape ni amû yanga na lo ti fa tënë me gi tongana aprêtre ti kodoro ni ayeda nga. Wasungo-mbaï Malcom Lambert atene so ye so “ague biani ndulu na kengo tënë ni biaku.” Biani, Bua-mokonzi ti Lyon Jean Bellesmains akanga lege polele na fango tënë ti asenge zo. Valdès akiri tënë na fango peko ti Kusala 5:29 (NW): “A lingbi e mä yanga ti Nzapa tongana mokonzi ahon ti mä azo.” Teti so lo ke ti yeda na kangango lege so, a tomba Valdès na yâ église ni na ngu 1184.

Atâa so a tomba aVaudois na yâ diocèse ti Lyon nga na yâ gbata ni, a bâ so na mbeni lege kozo fango ngbanga ni ayeke gi na yanga senge. Asenge zo mingi ayekia aVaudois teti salango ye ti ala na bê kue nga teti dutingo ti ala, na même akota-bua angbâ lakue ti sala tënë na ala.

Ti wasungo-mbaï Euan Cameron, a bâ so aVaudois so afa tënë “ake Église ti Rome ni mveni pëpe.” Ala ‘ye ti fa gi tënë na ti fa ye.’ Awasungo-mbaï atene so ambela nde nde so agi ti kiri yeke yeke na ngangu ti aVaudois na peko nga ti hunzi ala biaku apusu bungbi ni ti ke na kuru go afango ye ti aCatholique. Afango ngbanga ti Église ni asi na kota ni na Osio Kota Bungbi ti Latran tongana a hiri deba sioni na ndo aVaudois na ngu 1215. Ye so asala nyen na ndo fango tënë ti ala?

Ala Sala Ye na Hondengo Ni

Valdès akui na ngu 1217, na salango ngangu akangbi yâ ti adisciple ti lo kirikiri. Ala honde tele ti ala na yâ apopo-hoto ti a-Alpe ti France, na Zamani, na banga ti Italie, nga na Bê na Tö ti Poto. Salango ngangu asala nga si aVaudois asala kodoro na ngonda, na ye so asala si na yâ ando mingi a zia katikati na kusala ti fango tënë ti ala.

Na ngu 1229, Église Catholique ahunzi ti sala bira na aCathare, wala a-Albigeois, na mbongo ti France.c Na pekoni ala sala bira na aVaudois. Ngoi kete na pekoni bira so a sala na awato kue ti église aga ngangu mingi ahon. Mbito asala si aVaudois asala ye na hondengo ni. Ti si na ngu 1230, ala fa tënë na gbele azo mbeni pëpe. Audisio afa nda ni: “Ahon ti gue ti gi afini disciple . . . , ala mû tele ti ala ti bâ lege ti azo so agbian mabe ti ala awe, ti bata ala na yâ mabe ti ala na gbele ye ti ngangu so azo ayeke sala na ala.” Lo tene nga so “fango tënë angbâ lakue kota ye ni me kode ni agbian kue.”

Atënë ti Mabe nga na Asalango Ye ti Ala

Ahon ti tene akoli na awali use kue amû mbage ti ala na yâ akusala ti fango tënë, ti si na siècle 14 ni, aVaudois azia kangbi na popo ti awafango tënë na awamabe. Gi akoli so amanda ye nzoni si alingbi ti sala kusala ti berger. Na pekoni a ga ti hinga awakua so ague na ando nde nde tongana a-barba (ababâ).

Akoli so asala vizite na asewa ti aVaudois na da ti ala, asala kusala ti bata si bungbi ni angbâ lakue ahon ti tene a mû ndo. Akoli so kue ahinga ti diko na ti sû mbeti, nga mandango ye ti ala, so aninga ngu omene, aluti na ndo ti Bible. Salango kusala na Bible na yanga ti kodoro amû maboko na ala ti fa nda ni nzoni na azo ti ala. Même awato ti ala ayeda so aVaudois, nga na amolenge ti ala, ahinga Bible nzoni mingi na ala lingbi ti fa peko ti gbâ ti aversê.

Na popo ti ambeni ye nde, akozo Vaudois ake mvene, purgatoire, Messe teti akinda, mungo pardon nde nde ti pape, na vorongo Marie na “a-saint.” Ngu oko oko ala sala nga matanga ti Kobe ti Lakui ti Seigneur, wala Ndangba Kobe ti Lakui. Lambert atene so lege ti vorongo ti ala “ayeke lani, biani, lege ti vorongo ti asenge zo.”

“Mara ti Asalango Ye Use”

Songo na popo ti abungbi ti aVaudois akpengba lani mingi. Azo ni asala mariage gi na popo ti ala, nga tongana asiècle mingi ahon, ye so asigigi na ambeni iri ti sewa ti aVaudois. Ye oko, na yâ tiri ti ala ti ngbâ na fini, aVaudois atara ti honde bango ndo ti ala. Batango atënë ti mabe nga na asalango ye ti ala na lingo asala si a duti ngangu pëpe na awato ti ala ti bi asioni tënë ti mvene na li ti ala, na tapande na tenengo so ala voro Zabolo.d

Mbeni lege so aVaudois angoro mara ti atënë ti klame zo tongaso ayeke ti woko tënë ti ala na ti sala ye so wasungo-mbaï Cameron ahiri ni “mungo peko gi kete” ti vorongo ti aCatholique. A-Vaudois mingi afa siokpari ti ala na aprêtre Catholique, ague na Messe, asala kusala na eau bénite, na ague même na pélérinage. Lambert atene: “Na yâ aye mingi ala sala ye tongana ti so avoizin ti ala aCatholique asala.” Audisio atene polele so a si na mbeni ngoi, aVaudois “ayeke na mara ti asalango ye use.” Lo kiri lo tene: “Na mbeni mbage, na lê ti azo ala sala ye tongana aCatholique ti tene a zia ala kpô; na mbeni mbage nde, ala sala ambeni matanga nga na angobo ti salango ye na popo ti ala ti bata si bungbi ni angbâ lakue ti duti dä.”

Ala Gbian Ala Ga A-Protestant

Na siècle 16 ni, Londongo ti leke ambeni tënë ti mabe ti aCatholique agbian biaku biaku lege ti vorongo na Poto. Azo so a ke tënë ti vorongo ti ala alingbi ti gi ti wara yengo dä na kusala ti ala na lege ti ndia na yâ kodoro ti ala mveni wala ti gue na mbeni kodoro so dutingo ti aye ni ayeke nzoni mingi ahon. Bibe na ndo azo so abele afango ye ti église aga nga kota ye mingi pëpe, teti so azo mingi ato nda ti dë kite na akota tënë ti mabe ti Église ni.

Gi na ngu 1523, Martin Luther, koli so a hinga lo mingi, so alondo ti leke ambeni tënë ti mabe ti aCatholique, asala tënë ti aVaudois. Na ngu 1526, mbeni oko ti a-barba Vaudois akiri na a-Alpe na asango na ndo maïngo ti alege ti vorongo na Poto. Mbeni ngoi ti kangbingo ye aga na pekoni, so na lege ni abungbi ti aProtestant akangbi abibe ti ala na aVaudois. A-Protestant awa aVaudois ti mû maboko na kusala ti kiringo na peko ti Bible, so ayeke na ayanga ti kodoro, na yanga ti Franzi. A pete ni na ngu 1535, na pekoni a hinga ni tongana Bible ti Olivétan. Ye oko, ye ti mawa ni ayeke so mingi ti aVaudois amä yanga ti Franzi pëpe.

Teti so Église Catholique angbâ lakue ti sala ngangu, gbâ ti aVaudois asala kodoro na Provence, kodoro-komanda so a sala sioni na zo dä mingi pëpe, na mbongo ti France, legeoko tongana aProtestant so aga ti sala kodoro kâ. Ngoi kete na pekoni a sala tënë ti salango kodoro ti azo so na azo ti komande. Atâa anzoni tënë mingi so a tene na ndo dutingo nga na asalango ye ti aVaudois, ambeni zo adë kite na be-biani ti ala na aklame ala na tenengo so ala yeke bi wusuwusu na yâ kodoro ni. A sigigi na kota mbela ti Mérindol, so aduti na gunda ti kota tukungo mênë so a sala tënë ni na tongo nda ti article so.

Asongo na popo ti aCatholique na aVaudois angbâ lakue ti buba. Ti kiri tënë na bira so a ga na ni na ndo ala, aVaudois asala même bira ti bata tele ti ala. Bira so apusu ala ti lï na yâ bungbi ti aProtestant. Tongaso aVaudois abungbi oko na kota lege ti vorongo ti aProtestant.

Na yâ asiècle mingi so ahon na pekoni, a leke gere ti a-église ti aVaudois na yâ ti akodoro so aduti yongoro na France tongana Uruguay nga na États-Unis. Ye oko, awasungo-mbaï mingi ayeda na Audisio, so atene “tënë ti aVaudois aglisa na ngoi ti Londongo ti leke ambeni tënë ti mabe ti aCatholique,” tongana “ala mû tele ti ala kue” na lege ti vorongo ti aProtestant. Biani, bungbi ti aVaudois aglisa mingi kozo wâ so lo yeke na ni na tongo nda ni ti lo. Ye so asi tongana, na mbito, azo ti lo azia fango tënë nga na fango ye so alondo na Bible.

[Akete Tene na Gbe Ni]

[Carte/Foto na lembeti 23]

(Ti ba tene ni mbilimbili, ba buku ni)

A-Vaudois asala ngangu na ando so

FRANCE

Lyon

PROVENCE

Lubéron

Strasbourg

Milan

Rome

Berlin

Prague

Vienne

[Foto]

A-Vaudois amû maboko na kusala ti kiringo na peko ti Bible ti Olivétan ti ngu 1535

[Lingu ti foto]

Bible: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

[Afoto na lembeti 20, 21]

VALDÈS

Akangba wali Vaudois use so a yeke gbi ala

[Lingu ti foto]

Alembeti 20 na 21: © Landesbildstelle Baden, Karlsruhe