Na Latou Saʻilia le Auala Vaapiapi

I LE toetoe lava 550 tausaga ua mavae, na tuua ai e vaega o ē faapea mai o Kerisiano sa nonofo i Prague, Chelčice, Vilémov, Klatovy, ma isi aai o le atunuu ua taʻua o le Malo o Czech i ona pō nei, o latou aiga. Na latou faamautū e latalata i le nuu o Kunwald, i se vanu e i le itu i mātū i sasaʻe o Pouimia (Bohemia). O i inā na latou fausia ai ni tamaʻi fale, galueaʻiina le laufanua, faitau a latou Tusi Paia ma latou faaigoaina i latou o le ʻAuuso Tuufaatasi, po o le Unitas Fratrum i le faa-Latina.

E eseese talaaga o tagata na aumau ai. O i latou o tagata leipa, alii, tagata aʻoga o iunivesite, ē mauʻoa ma matitiva, tamāloloa ma fafine, fafine ua oti a latou tane ma tamaiti mātua oti, o i latou uma e tutusa o latou faanaunauga. Na latou tusi mai e faapea: “Na matou tatalo i le Atua, ma ōle atu iā te Ia ina ia faaali mai lona finagalo alofa i mea uma lava. Matou te mananaʻo e savavali i Ona ala.” O le mea moni, na saʻilia e lenei ʻAuuso Tuufaatasi, po o le ʻAuuso i Czech, e pei ona taʻua ai lenei faalapotopotoga o tagata talitonu, le ‘auala vaapiapi e tau i le ola.’ (Mataio 7:13, 14) O ā upu moni o le Tusi Paia na latou maua e ala i a latou suʻesuʻega? E faapefea ona eseese o latou talitonuga mai i talitonuga na iai i lenā vaitaimi, ma o le ā tatou te aʻoaʻoina mai iā i latou?

Tetee Atu i Faiga Sauā ma le Faagutugutulua

I le ogatotonu o le senituri lona 15 na saosaolaumea ai isi vaega faalotu i le faavaeina o le ʻAuuso Tuufaatasi. O se tasi o na vaega o le ʻau Ualetenese, lea na amataina i tuā i le senituri lona 12. I le taimi muamua, na vavae ese mai ai le ʻau Ualetenese mai le Katoliko Roma, le lotu a atunuu i Europa Tutotonu. Peitaʻi, mulimuli ane, na latou toe foʻi i nisi aʻoaʻoga faa-Katoliko. O le vaega na telē la latou taaʻiga i le ʻAuuso o le ʻau Hasi, o ē na mulimuli iā Ioane Hasi. O le toʻatele o tagata o le atunuu na auai i lenā lotu, e lē autasi. O le tasi vaega na finafinau i mataupu fai a tagata, a o isi na latou faaaogāina lotu ina ia faaauiluma ai faiga faapolotiki. Na tele foʻi se aafiaga o le ʻAuuso mai i faapotopotoga o tagata e talitonu e faaleleia mea e ala i fouvalega, aemaise foʻi tagata aʻoga o le Tusi Paia a le atunuu ma isi atunuu.

Na masani lelei ia Peter Chelčický mai Czech (pe tusa o le 1390-1460), o se tagata atamai o le Tusi Paia sa galue e faaleleia tulaga o tagata, ma aʻoaʻoga a le ʻau Ualetenese ma le ʻau Hasi. Na ia teena le ʻau Hasi talu ai na amata ona latou faia ni gaoioiga fouvale ma na liliu ese mai le ʻau Ualetenese ona sa latou lē faamaoni i talitonuga saʻo. Na ia taʻusalaina taua o se gaoioiga e lē faa-Kerisiano. Na ia manatu e faapea o “le tulafono a Keriso” e ao ona pulea ai se Kerisiano, e tusa lava po o ā ni iʻuga e oo mai ai. (Kalatia 6:2; Mataio 22:37-39) I le 1440, na tusia ai e Chelčický ana aʻoaʻoga i le tusi Net of the Faith.

Na matuā fiafia foʻi Kelekolio mai Prague, o sē laʻitiiti sa ola faatasi ma le tagata atamai lea o Chelčický i ana aʻoaʻoga, o lea na ia tuua ai le vaega a le ʻau Hasi. I le 1458, na uunaʻia ai e Kelekolio ia vaega lāiti na iai muamua a le ʻau Hasi ina ia tuua o latou aiga i vaega eseese o Czechia. O i latou na, sa mulimuli iā Kelekolio i le nuu o Kunwald, o i inā sa latou faavaeina ai se nuu fou e tasi le lotu. Mulimuli ane, na faatasi atu i ai vaega o tagata Czech ma Ualetenese o Siamani iā i latou.

Se Malamalamaaga i Aso ua Mavae

I le 1464-1467, na faia ai e nei vaega fou faalotu ni sinoti i le vaipanoa o Kunwald ma taliaina ai ni iʻugāfono lea na faamatalaina ai aʻoaʻoga fou a le lotu. Na tusia lelei i lalo iʻugāfono uma i tusi ia ua taʻua o Galuega a le ʻAuuso Tuufaatasi (i le faa-Latina) lea o loo iai pea i aso nei. Ua aumaia e nei tusi ia faamatalaga manino e uiga i le ʻAuuso. O loo iai i nei tusi ni fetusiaʻiga, ni lauga na faia, ma e oo lava i faamatalaga o fefinauaʻiga.

E tusa ai ma talitonuga a le ʻAuuso, ua taʻua e le tusi e faapea: “Ua faatulagaina la tatou pulega e ala i le faitauina o le Tusi Paia ma faaaʻoaʻoga a lo tatou Alii ma aposetolo, o le loto maulalo ma le onosai, alofa i o tatou fili, faia ma le talotalo ia lelei mo i latou faatasi ai ma le tatalo mo i latou.” Ua faaalia foʻi i tusitusiga a le ʻAuuso, i le amataga sa latou faia le talaʻiga. Na latou ō taʻitoʻalua, ma sa masani ona faamanuiaina galuega faamisionare a fafine i lo latou lava vaipanoa. E leʻi auai i latou i ni tofiga faale-malo, faia ni tautoga, ma sa latou leʻi auai i ni gaoioiga faafitafita pe tauaveina ni meatau.

Mai i le Autasi i le Fevaevaeaʻi

Ae peitaʻi ina ua mavae pe a ma le 40 tausaga, na lē taulau ai i le ʻAuuso Tuufaatasi ona ola e tusa ai mo lo latou igoa. Na fefinauaʻi i le auala e ao ona faatinoina ai a latou talitonuga. I le 1494, na vaevaeina ai le ʻAuuso i ni vaega se lua—o le Vaega Laʻitiiti ma le Vaega Autū. A o fāi ifo le malosi o le Vaega Autū i ona uluaʻi talitonuga, na talaʻia ai e le Vaega Laʻitiiti e faapea, e tatau ona tumau le ʻAuuso i lo latou solitū i faiga faapolotiki ma le lalolagi.—Tagaʻi i le pusa “Ae Faafefea le Vaega Autū?”

O se faaaʻoaʻoga, na tusi mai se tasi o sui o le Vaega Laʻitiiti e faapea: “O tagata e savavali i auala e lua e faigatā ona latou pipii atu i le Atua, auā e seāseā usitai ma na o mataupu lē tāua latou te usiusitai ai i le Atua, ae a oo i mataupu tāua tele e fai lava le mea latou te mananaʻo i ai. . . . O i latou o ē maumauaʻi o latou mafaufau ma lelei o latou loto fuatiaifo, ua latou mulimuli i le Alii o Keriso i le auala vaapiapi ma tauaveina a latou koluse, ma matou te mananaʻo ia iai faatasi ma i latou na.”

Ua talitonu sui o le Vaega Laʻitiiti o le agaga paia o le Atua, o le malosi galue o le Atua po o lona “aao.” O lo latou malamalamaaga e uiga i le taulaga a Iesu e faapea, na totogi e le tagata lelei atoatoa o Iesu i lona ola faaletagata le mea na leiloa i le tagata agasala o Atamu. Latou te lē faasilisilia Maria, le tinā o Iesu. Na latou toe aumaia le aʻoaʻoga o le faiva faafaifeʻau e aunoa ma le tautoga o le nofofua. Na latou faalaeiauina le faia e sui uma o le faapotopotoga o le talaʻiga i le lautele ma na latou faateʻaina tagata agasala lē salamō. Na latou matuā vavae ese mai gaoioiga faafitafita ma gaoioiga faapolotiki. (Tagaʻi i le pusa “Talitonuga a le Vaega Laʻitiiti o le ʻAuuso.”) Talu ai na matuā mulimuli le Vaega Laʻitiiti i iʻugāfono i a latou tusi, ua latou manatu ai e faapea, o i latou o tagata moni o le ʻAuuso Tuufaatasi.

Lē Fefe e Talaʻi Atu ma sa Sauāina

Sa lē fefefe le Vaega Laʻitiiti e faitioina isi lotu, e aofia ai ma le Vaega Autū. Na latou tusi e faatatau i na lotu e faapea: “Ua outou aʻoaʻo atu e ao ona papatiso tamaiti laiti o ē ua leai so latou faatuatua, ma ua outou mulimuli i faatulagaga a le epikopo o Taionusio, o lea ona o uunaʻiga lē atamai a isi tagata na faamamafaina ai le papatisoina o pepe . . . O le aʻoaʻoga lava lenā e tasi ua talitonu uma i ai le toetoe lava o faiaʻoga uma ma failotu, atoa ai ma Luteru, Melanetone, Bucerus, Korvín, Jiles̆, Bullinger, . . . ua auaufaatasi atu i ai ma le Vaega Autū.”

E lē o se mea e faateʻia ai, na sauāina le Vaega Laʻitiiti. I le 1524, o se tasi o ona taʻitaʻi o Jan Kalenec, na sasa ma sunusunuina lona tino. Mulimuli ane, na susunu ola nisi sui e toʻatolu o le Vaega Laʻitiiti. E foliga mai na mou ese atu le Vaega Laʻitiiti pe tusa o le 1550, ina ua mavae le maliu o lo latou taʻitaʻi mulimuli.

Peitaʻi, sa iai se aafiaga o tagata o le Vaega Laʻitiiti i tulaga tau lotu i na aso i Europa. Ioe, talu ai e leʻi mauaina le “malamalama” po o le poto saʻo i aso o le Vaega Laʻitiiti, e leʻi mafai ai ona latou aveesea le pogisa faaleagaga ua leva ona iai. (Tanielu 12:4) Peitaʻi, o lo latou faanaunauga malosi o le saʻilia o le auala vaapiapi ma mulimuli i ai e ui lava i teteega, o se mea foʻi e ao i Kerisiano i aso nei ona latou mātauina.

[Faamatalaga faaopoopo i le itulau 13]

O le 50 mai le 60 tusi na tusia i le atunuu o Pouimia (Czech) mai le 1500-1510 e faapea sa tusia e sui o le ʻAuuso Tuufaatasi

[Pusa i le itulau 11]

Ae Faafefea le Vaega Autū?

O le ā na tupu i le Vaega Autū? Ina ua lē toe iai le Vaega Laʻitiiti, sa faaauau pea le Vaega Autū o se lotu, lea na taʻua pea i latou o le ʻAuuso Tuufaatasi. Mulimuli ane, na latou faia ni fetuunaʻiga i uluaʻi talitonuga. I le faaiʻuga o le senituri lona 16, na latou faia ai se faapotopotoga ma nisi tagata o lea atunuu e taʻua o Czech Utraquists,a ma o le toʻatele o i latou o ni tagata o le lotu Luteru. Peitaʻi, na tumau pea le tiotio o le ʻAuuso, i le faaliliuina ma le lomiaina o le Tusi Paia ma isi tusi o le lotu. Ae o le mea e mataʻina ai, o itulau muamua o a latou uluaʻi tusi, ua faaalia ai le Tetakalamatone, o lona uiga o mataʻitusi Eperu e fā o loo maua ai le suafa o le Atua.

I le 1620, na toe pule faamalosi ai le lotu Katoliko Roma i le malo o Czech. O lea la, na ō ese le toʻatele o le ʻAuuso o le Vaega Autū ma faaauau a latou gaoioiga i isi atunuu. O i inā, na iloa mulimuli ane ai i latou o le Lotu Moravia (o Moravia o se vaega o le atunuu o Czech), lea o loo iai i le taimi nei.

[Faamatalaga pito i lalo]

[Pusa i le itulau 12]

Talitonuga a le Vaega Laʻitiiti o le ʻAuuso

O manatu o loo mulimuli mai ua sii mai i tusi e taʻua o le Galuega a le ʻAuuso Tuufaatasi o le senituri lona 15 ma le 16, e faaalia ai talitonuga a le Vaega Laʻitiiti. O faamatalaga na tusia e taʻitaʻi o le Vaega Laʻitiiti, e faasino tonu atu lea i le Vaega Autū.

Tolutasi: “Pe afai e te tagaʻi i le Tusi Paia atoa, e te lē mauaina ai se manatu e faapea, ua vaevaeina le Atua i ni vaega se tolu po o le Tolutasi, e toʻatolu peresona e tofu ma le suafa, e pei ona fatu e tagata i o latou mafaufauga.”

Agaga Paia: “O le agaga paia o le aao o le Atua ma o se meaalofa a le Atua, po o se fesoasoani, po o le Mana o le Atua, lea e tuuina atu e le Tamā i tagata talitonu e faavae i le taulaga a Keriso. E lē o mauaina i le Tusi Paia e faapea, e ao ona taʻua le agaga paia o se Atua po o se Peresona; e lē o faaalia foʻi i aʻoaʻoga a le ʻau aposetolo.”

Faifeʻau: “Ua latou tuuina atu iā te outou ma le lē saʻo le taʻu o le “faifeʻau” po o le “patele”; afai e lē sele poo o outou tumuaʻi, ma e leai se vai e faamālōlō ai maʻi, ua tutusa lava outou ma tagata o le ʻaulotu. Sa manaʻo ia Sagato Petelo, ia faifeʻau Kerisiano uma i lona faapea mai: O outou o ʻauositaulaga paia ua avatu taulaga faaleagaga. (1 Peteru 2)”

Papatisoga: “Na fetalai atu le Alii o Iesu i ona aposetolo: Ō atu ia outou i le lalolagi uma, inā talaʻi atu ai le tala lelei i tagata uma lava, iā i latou o ē o le a talitonu. (Mareko, mataupu e 16) Pe a mavae le faataunuuina o nei fetalaiga: ma papatisoina, o le a faasaoina i latou. Ua outou aʻoaʻo ia papatiso tamaiti lāiti o ē e leai se faatuatua.”

Solitū: “Sa manatu o outou uluaʻi uso e leaga ma lē mamā le auai i vaega faafitafita ma le fasioti tagata po o le savavali i le auala ma ni auupega, ae o na mea uma ua outou manatu e lelei . . . O lea la, ua matou manatu ai, o outou faatasi ma isi aʻoaʻo, ua lē atoa lo outou malamalama i fetalaiga faavaloaga ia e faapea: Na ia gausia le malosi o le fana aū, o talita, o le pelu ma taua. (Salamo 75) Ua faapea mai se isi vaega o le Tusi Paia: Latou te lē faia se mea leaga, latou te lē faaumatia foʻi se mea i loʻu mauga paia uma; auā e tumu le lalolagi i le malamalama o le Alii, ma isi lava mea. (Isaia, mataupu e 11).”

Talaʻiga: “Ua tatou iloa lelei i le amataga sa sili atu ona taulau manuia fafine i le galuega talaʻi na i lo patele uma ma se epikopō. Ae i le taimi nei ua na ona nonofo o patele i o latou nofoaga ua uma ona filifilia e le lotu mo i latou. Pagā se sesē o lea mea! Ia ō atu i le lalolagi aoao. Ia talaʻi . . . i tagata uma.”

[Faafanua i le itulau 10]

(Tagaʻi i le lomiga mo le ata atoa)

SIAMANI

POLANI

MALO O CZECH

POUIMIA

Vaitafe o Elbe

PRAGUE

Vaitafe o Vltava

Klatovy

Chelčice

Kunwald

Vilémov

MORAVIA

Vaitafe o Danube

[Ata i le itulau 10, 11]

Itu tauagavale: o Peter Chelčický; lalo: itulau mai le tusi “Net of the Faith”

[Ata i le itulau 11]

O Kelekolio o Prague

[Faamatalaga i Ata i le itulau 13]

Ata uma: S laskavým svolením knihovny Národního muzea v Praze, C̆esko