Tusi Paia—Le Puna Maufaatuatuaina o le Upu Moni
I le tele o tausaga, e talitonu le toʻatele o tagata mai i ituaiga eseese, o le Tusi Paia o le puna maufaatuatuaina o le upu moni. I aso nei, ua mulimuli le faitau miliona i na aʻoaʻoga. Peitaʻi, o isi ua latou teena le Tusi Paia, ona ua lē o toe tāua pe na o talafatu o loo iai. Ae o le ā sou manatu? Pe e mafai ona e maua upu moni i le Tusi Paia?
MĀFUAAGA E TE TALITONUINA AI LE TUSI PAIA
E faapefea ona faamautinoa e te maufaatuatuaina le Tusi Paia? Mātau se faataʻitaʻiga: Pe afai e taʻu atu e sau uō iā te oe le mea moni i le tele o tausaga, o le a e maufaatuatuaina o ia. Po o avea le Tusi Paia e pei o se uō maufaatuatuaina, o loo taʻuina mai upu moni i taimi uma? Mātau nisi o faaaʻoaʻoga.
Tusitala Faamaoni
E faamaoni tusitala o le Tusi Paia, e latou te faailoa mai a latou mea sesē ma mea e lē taulau ai. Mo se faataʻitaʻiga, na tusi le perofeta o Iona e faatatau i lona lē usiusitaʻi. (Iona 1:1-3) O le mea moni, na ia faaiʻuina le tusi o le Tusi Paia o loo faaigoa iā te ia, i le auala na aʻoaʻia ai o ia e le Atua. Peitaʻi, e na te leʻi faasilisilia o ia lava, e ala i le taʻua o auala na ia faasaʻoina ai ona uiga. (Iona 4:1, 4, 10, 11) O le faamaoni o tusitala o le Tusi Paia, ua faamaonia mai ai lo latou manatu mamafa mo le upu moni.
Upu Moni Tāua
Po o aumaia e le Tusi Paia ni fautuaga aogā mo mataupu tāua? Ioe. Mo se faataʻitaʻiga, mātau le manatu o le Tusi Paia e faatatau i le faatumauina o ni faiā lelei: “O lenei, o mea uma tou te mananaʻo e faia mai e tagata iā te outou, ia faapea lava ona outou faia iā i latou.” (Mataio 7:12) “O le tali filemu e liliueseina ai le lotoa, a o le upu faatigā e tupu ai le ita.” (Faataoto 15:1) Ioe, o loo tumau ona aogā fautuaga a le Tusi Paia i aso nei, e pei ona iai i le uluaʻi taimi na tusia ai.
Upu Moni i le Talafaasolopito
Na faamaonia mai i toega o mea na maua e tagata suʻesuʻe i le eleele mo le tele o tausaga, na iai moni lava tagata eseese, o nuu na latou nofoia ma le saʻo o faamatalaga i mea na tutupu o loo taʻua i le Tusi Paia. Mo se faataʻitaʻiga, mātau le faamaumauga lea na foliga mai e lē tāua. O loo taʻua i le Tusi Paia i taimi o Neemia, na aumaia ai e tagata Turo na nonofo i Ierusalema “iʻa ma so o se ituaiga o oloa.”—Neemia 13:16.
Faamata o iai se faamaoniga o lenei mau? Ioe, e iai. Na maua e tagata suʻesuʻe i toega o mea oloa Foinie i Isaraelu, ma faamaonia ai na iai fefaatauaʻiga i le va o nei atunuu. E lē gata i lea, na maua mai i toega o mea i le eleele o Ierusalema iʻa mai i Metitirani, lea e lē maua i Ierusalema. Ina ua uma ona iloilo lenei faamaoniga, na taʻua e Benjamin Noonan o se faitofā o le Tusi Paia: “E lē fesiligia le saʻo o le manatu o loo taʻua i le Neemia 13:16.”
Upu Moni Faasaienisi
O le Tusi Paia o se tusi faalotu ma o se tusi o talafaasolopito. Ae pe a talanoa i le faasaienisi, e matuā saʻo aʻiaʻi ana faamatalaga faasaienisi. Mātau se tasi o faataʻitaʻiga.
I le 3,500 tausaga talu ai, na taʻua ai e le Tusi Paia o loo tautau le lalolagi, “ae e leai se mea o tautau ai.” (Iopu 26:7) E matuā eseese lava mai i le talafatu lea e faapea o loo opeopea le lalolagi i luga o le vai, pe o loo tiʻetiʻe foʻi i luga o se laumei telē. I le 1,100 tausaga talu ona tusia le tusi o Iopu, na faaauau pea ona talitonu tagata e lē mafai ona tautau le lalolagi i le ʻea, ma e tatau ona iai se mea e tiʻetiʻe ai i luga. Peitaʻi, i le tolu selau tausaga talu mai le 1687, na lomia ai suʻesuʻega a Isaac Newton e faatatau i le kalave, lea na ia taʻua ai o loo opeopea le lalolagi ma faataamilo e ala i se malosiaga e lē vaaia. O lenei matatiʻa faasaienisi ua faamaonia ai le manatu o loo taʻua i le Tusi Paia, i le silia ma le 3,000 tausaga na muamua atu.
Upu Moni Faavaloaga
Faamata e saʻo aʻiaʻi le tele o valoaga o loo i le Tusi Paia? Mātau se tasi o faataʻitaʻiga: Le valoaga a Isaia e faatatau i le faatoʻilaloina o Papelonia.
Le Valoaga: Na māeʻa ona tusia e le tusitala o Isaia lana valoaga i se vaitaimi o le 732 T.L.M. Na ia taʻua ai Papelonia lea na mulimuli ane avea ma malo malosi i lenā taimi, o le a faatoʻilaloina ma lē toe aināina. (Isaia 13:17-20) Na faailoa mai e Isaia le igoa o lē o le a faatoʻilaloina Papelonia, o Kuresa. Na ia taʻua ai foʻi o le a matala pea faitotoʻa o le aai ma o le fuafuaga a Kuresa o le “faamātūtūina” o le vai.—Isaia 44:27–45:1.
Le Faataunuuga: I le 200 tausaga mulimuli ane ina ua uma ona valoia mai e Isaia lenei mea, ae osofaʻi loa e le tupu o Peresia Papelonia. Ma o le igoa o le tupu o Kuresa. Talu ai o Papelonia o se aai e matuā malupuipuia, na filifili loa Kuresa e faaaogā le vai o loo tafe atu ma siʻomia ai le aai. Na eli e ana fitafita se lua telē, ina ia faatafe atu i ai le vai ma mafai ona latou sopo atu i le isi itu. O le mea e mataʻina ai, e leʻi tapunia e Papelonia faitotoʻa o le aai. Na ulufale atu loa le ʻautau a Kuresa ma faatoʻilalo Papelonia.
Peitaʻi, e tasi le vaega o le valoaga o loo totoe. Po o toe aināina la Papelonia? Na faaauau lava ona nonofo ai tagata i inā i isi senituri. Peitaʻi i aso nei, e leai se tasi o toe nofo i lenei nofoaga lea e latalata i Baghdad i Iraq, ma ua faamaonia ai le faataunuuina o le valoaga. Ioe, o le Tusi Paia o se tusi e maufaatuatuaina, e oo lava i le talanoaina o mea o le a tutupu i le lumanaʻi.