Po o le a Faaiuina ea le Feitagai?
AFAI sa e matamata e oo lava i ni nai faasalalauga o tala fou i le televise, ua e masani la i le feitagai. O le feitagai, o se uiga masani ua fevaevaeai ai ma māfua ai le fasiotia o tagata na e foliga e toetoe o aso uma e tafe toto ai le ala i lenei lalolagi. E amata mai lava i Belfast e oo i Bosnia, mai i Ierusalema e oo i Johannesburg, e fasiotia ai tagata o ē e le o aafia ai.
E masani lava ona lē iloa e tagata o e lavevea o le a fasiotia i latou. E na o le pau lava la latou “solitulafono” atonu o le auai i le “itu agai.” I le faia o se faiga matautia e taui ma sui ai, o na oti atonu o se taui mo ni fetauaiga i aso ua mavae po o ni fetauaiga i le taumafai e “faaumatia se isi atunuu.” O faiga sauā taitasi, ua avea ma pogai o le faateleina o le feitagai i le va o vaega o loo fetauai.
O nei faasologa o mea matautia o loo tutupu ona o le feitagai, e foliga ua faateteleina. Ua tutupu aʻe fetauaiga faamasaatoto i le va o ni aiga moni, ituaiga, lanu, ma tagata o atunuu, po o vaega faalotu. Po o le a mafai ea ona faamutaina le feitagai? Ina ia tali lena fesili, e manaomia ona tatou malamalama i pogai o le feitagai, auā tatou te lei fananau mai ma se faanaunauga e feitagai.
Totōina Fatu o le Feitagai
O Zlata Filipovic, o se teine itiiti Bosnia mai Sarajevo, na te lei iloa lea mea o le ita. I lana ʻapi e tusitusi ai mea tutupu i lona olaga, ua ia tusia ai ni faamatalaga manino ma malolosi e uiga i faiga sauā a tagata o atunuu: “Ou te tuufesili pea, Pe aisea? E mo le ā? O ai e māfua ai? Ou te tuufesili a e leai lava se tali. . . . I aʻu uo teine, i a matou uo, i lo matou aiga, e i ai tagata Serbia ma Croatia ma Musalimi. . . . Matou te miomiō ma tagata lelei a e le o tagata leaga. Ma i tagata lelei, e i ai tagata Serbia ma Croatia ma Musalimi, e pei foi ona i ai tagata leaga i na nuu.”
I le isi itu, e toatele tagata matutua e le o mafaufau faapena. Ua talitonu i latou, ua lava ma totoe mafuaaga e feita ai. Aisea?
O le lē faamasinotonu. Atonu o le autū o le feitagai, o le lē faamasinotonu ma le sauā. E pei ona fai mai le Tusi Paia, “o le saua e faavalea ai lava le tagata poto.” (Failauga 7:7) Pe a lavevea fua pe fasi faaleagaina tagata, e faigofie lava ona latou teuloto le ita agaʻi i tagata faasauā. Ma e ui lava e lē talafeagai, po o se “mea valea,” a e e masani lava ona faasoloatoa ai le ita i se vaega atoa o tagata.
E ui lava la i le lē faamasinotonu, pe moni po ua na o ni mafaufauga, atonu o le mafuaaga autū lea o le feitagai, a e e lē na o le pau lena. O le isi mafuaaga o le faaituau.
Faaituau. O le faaituau, e masani lava ona māfua ona o le lē malamalama e uiga i isi vaega o tagata o le atunuu po o va o atunuu. Ona o ni tala taufaaleaga, le feitagai i le va o aganuu, po o ni mea leaga na oo i se tagata po o ni tagata se toalua, atonu ua faaalia ai e nisi ni uiga lē fiafia i se lanu po o se atunuu atoa. Pe a mauaa le taufaaleaga, e mafai i lea ona faatauasoina ai tagata i le mea moni. Na matauina e se tusitala Peretania o Charles Caleb Colton e faapea: “Tatou te feita i isi tagata ona tatou te lē iloa i latou; ma e lē taitai lava ona tatou iloa i latou ona tatou te feita i ai.”
I le isi itu, o tagata fai polotiki ma tusitala o talafaasolopito, atonu latou te uunaia ma le loto i ai lea uiga o le faaituau ona o tulaga faapolotiki ma faiga faavaoatunuu. O se faaaʻoaʻoga sili, o Hitila. Ua faapea mai Georg, o le na avea muamua ma sui o le Youth Movement a Hitila: “O aʻoaʻoga pepelo a Nasi, na muai aʻoaʻoina ai i matou e feita i tagata Siu, sosoo ai ma tagata Rusia, faapea ma ‘fili uma o le pulega a le Reich.’ Ona o aʻu o se talavou, na ou talitonu ai i mea na taʻuina mai ia te au. Mulimuli ane, na ou iloaina ai ua faaseseina aʻu.” E pei o Nasi i Siamani ma isi nofoaga, o faiga faaituau i le va o lanu po o atunuu lava latou, ua taʻutonuina ona o le lotonuu, o se tasi lea mafuaaga o le feitagai
O le lotonuu, faailoga ituaiga ma le faailoga lanu. I lana tusi The Cultivation of Hatred, ua faamatalaina ai e le tusitala o talafaasolopito o Peter Gay le mea na tupu ina ua pa le taua muamua a le lalolagi e faapea: “I le fetauaiga ona o le feteenai o talitonuga, na faamaonia ai, o le lotonuu, sa sili atu ona malosi nai lo o isi faalogona uma. O le lotonuu ma le ita o se tasi i ona fili, ua faamaonia o le mafuaaga aupito sili lea ua faaauau ai pea ona faia faiga sauā ma le feitagai e oo mai lava i lona sefuluiva o senituri.” O le lotonuu o Siamani, ua mafai ai ona lauiloa se pese faavaegaau e faapea o le “Hymn of Hate” (Pese o le Ita). Ua faamatala mai e Gay e faapea, o tagata feita i Peretania ma Falani, ua latou faia ni tala taufaaleaga e uiga i fitafita Siamani o ē na tatosoina fafine ma fasiotia pepe. O se fitafita Peretania o Siegfried Sassoon, ua ia faamatala otooto mai faasalalauga taufaaleaga o faigā taua a Peretania e faapea: “Sole, e foliga mai, na faia ina ia faapuupuuina ai le ola o tagata Siamani.”
E pei o le lotonuu, o le soona manatu faamaualuga o vaega o tagata o atunuu po o lanu ia i latou lava, ua avea ma pogai e faatupuina ai le feitagai o isi vaega o tagata po o lanu i le atunuu. O le faailoga ituaiga ua māfua ai ona faaauau pea faiga sauā i le tele o atunuu o Aferika, a o faaauau pea ona malaia Europa i Sisifo ma Amerika i Mātū i faiga faailoga lanu. O le isi vala e fevaevaeai ai atonu ua palu faatasi ma le lotonuu, o lotu.
Lotu. O le tele o feteenaiga e sili ona faigata i le lalolagi, ua pogai i taaiga faalotu. I Aialani i Mātū, i Sasae Tutotonu, ma so o se mea lava, ua itagia ai tagata ona o lotu o loo latou i ai. I le silia i le lua senituri ua mavae, na taʻua ai e se tusitala Egelani o Jonathan Swift: “Ua lava ma totoe a matou lotu matou te feitagai ai, a e lē lava matou te fealofani ai.”
I le 1933, na faailoa ai e Hitila i le epikopo o Osnabrück e faapea: ‘E mo tagata Iutaia, o loo oʻu faataunuuina le āiāiga ua 1,500 tausaga talu ona talia e le Lotu Katoliko.’ O ana taumafaiga ma le ita e faataugā tagata, sa lei taʻusalaina e le toatele o taʻitaʻi lotu i Siamani. Ua taʻua e Paul Johnson, i lana tusi A History of Christianity, e faapea “sa faateaina e le Lotu tagata Katoliko o ē na taʻua i a latou mavaega e faapea e mananao ina ia susunuina i latou pe a feoti, . . . a e e lei faasaina ai i latou mai le galulue i nofoaga o falepuipui po o nofoaga e masani ona fasiotia ai tagata.”
O nisi taʻitaʻi lotu, ua matuā lē amanaia lava le feitagai—ua latou faapaiaina. I le 1936, ina ua pa le taua a tagata o Sepania lava latou, na tausalaina ai e Pope Pio XI ē lagolagoina le Republic e faapea ‘o le ita moni faa-Satani i le Atua’—e ui sa i ai patele Katoliko i le itu a ē lagolagoina le Republic. E faapena foi ia Katinale Gomá, le taʻitaʻi o Sepania i le vaitaimi o le taua a le atunuu, na faapea mai ‘sa lē mafai ona faia se filemu e aunoa ma le faaaogaina o meatau.’
O le feitagai i le va o lotu, ua lē faaitiitia. I le 1992, na faitioina ai e le mekasini o le Human Rights Without Frontiers le auala na faatupu ai e tagata maualuluga o le Lotu Greek Orthodox le ita i Molimau a Ieova. Na taʻua e le mekasini e faapea, i le tele o faaaʻoaʻoga, na taʻua ai le tulaga o se patele o le Greek Orthodox o lē na molia i le tulafono ni Molimau se toalua e taʻi 14 tausaga le matutua. O le ā le tuuaiga? Na ia tuuaia i laʻua i lo la ‘taumafai ina ia suia lana lotu.’
Iuga o le Feitagai
I le lalolagi aoao, ua totōina ai fatu o le feitagai ma ua faasūsūina e ala i le lē faamasinotonu, faaituau, lotonuu, ma lotu. O āuga lē maalofia ia o le ita, le fia taui ma sui, taua, ma le faaumatiaga. O le faamatalaga a le Tusi Paia i le 1 Ioane 3:15, ua fesoasoani ia i tatou e iloa ai le matuiā o lenei mea: “O i latou uma o e ʻinoʻino i o latou uso, o fasioti tagata i latou.” E mautinoa, o le mea o taatele ai le feitagai, afai e i ai se filemu—e lē malupuipuia.
Na tusia e Elie Wiesel, o lē na manumalo i le faailoga o le Nobel Prize ma na sao mai i le mala o Fasiotiga o Tagata e le Nasi e faapea: “O le tiute o ē e faasaoina, o le tuuina atu o se molimau i le mea na tupu . . . E tatau ona e lapataia tagata e faapea, e mafai ona tutupu nei mea, ma e mafai ona sasao atu ai le leaga. O le feitagai o lanu, faiga sauā, ifo i tupua—o loo taatele pea.” Ua faaalia i le talafaasolopito o lona 20 o senituri se faamaoniga e faapea, o le feitagai, e lē o se afi e mafai ona mate lava ia.
Po o le a mafai ea ona liaiina le ita mai loto o tagata? Pe e leaga i taimi uma lava le ita, pe e i ai sona itu lelei? Seʻi o tatou tagai atili i ai.