Myanda ikumbeene nkukwasha siyanse

Dingi diksionere adileesha shi siyanse, “nkulonga ngofu kwa bipangwa na abikalaa bintu bi mwiyilu na bi pa nsenga, pa kwibibekyela, kwibitompa, na kwibipima.” Kukita bino byooso, mmudimo wi bukopo na aukookyesha mbidi. Beena siyanse abetatshishaa bwa kubekyela na kutompa bintu byabakwete kulonga munda mwa mbingo, myeshi sunga munda mwa bipwa. Ingi nsaa ta bapetaa kipeta ku byabakimbi nya, anka, misusa ibungi bakwete kutuusha myanda ibuwa ayikwasha bantu. Tubande kutaluula bino bileshesho.

Ungi sosiete a ku Mputu baadi musangye bintu bya ndundo bibukopo na bintu abikaakula meema bwa kutusha kyamo akikalwila bantu ku mikumbo ayitukila mu kutoma meema e na twiishi. Babaadi bafube na bino byamo mu mafuku abatukile masaku a kutshinkakana kwa nsenga mu Haïti mu 2010.

Mwiyilu mwi nshinga sunga reseau ya ma satelite yabetanyinaa bu système de repérage universel (GPS). Ku mbangilo ibaadi ayikwasha nka penda basalayi, kadi binobino GPS kwete kukwasha bantu abatambusha myootoka, ma ndekye, mashuwa a meema, ba mpibwe mpa na bantu abatambukaa mu kisuku bwa kupela kuluba eshinda. Beena siyanse babaadi batuushe GPS mbalombeene lutumbu mwanda kwete kwitukwasha bwa kutundula mbalo yooso yatwende.

Okwete kufuba na kamo ka ku maasa, ordinatere, sunga Internet? We mumone’shi mbidi yoobe ibalumbuluka sunga kupeta dingi bukome pa mwanda wa myanda ya bu munganga ibende kumpala? Tobopwile kukaamina mu ndekye? Su mbyabya, we mupete bukwashi bwa bintu bituushe siyanse bwa kukwasha bantu. Siyanse mmukwashe nshalelo oobe mu myanda ibungi.

MYANDA ILOBELE SIYANSE

Mu kwitatshisha kwabo bwa kuuka myanda ibungi, beena siyanse bakwete kulonga ngofu myanda ya nsenga na bintu bi mwanka. Bantu balongye ngofu myanda ya ma atome mbepaane mu kukimba bwa kuuka myanda ayikitshikaa mwanka, aku namu bantu balongye ngofu myanda ya nyenyenyi, ma planete na bingi bintu bakwete kukimba bya kuuka myanda ipwe kukila takudi midiyale ya bipwa bwa kuuka bibabangile eyilu na nsenga. Mu kukimbuula kwabo kwa bintu bikata na bipeela, bish’abimweneka na byatushi bya kukuma, bangi beena siyanse abamono shi su Efile Mukulu a Bible e kwanka, be bya kumumona.

Bangi beena siyanse na bantu balongye filozofi abaukiibwa ngofu bakwete kutungunuka na kukimba. Abakumiina binangu bya Amir Aczel mufundji a myanda ya siyanse bambile shi: “Kwi myanda ya siyanse ayishinkamisha shi Efile Mukulu te kwanka.” Bu kileshesho, ungi mwina fizike mwende nkumo bambile shi: “Kukutwa kw’Efile Mukulu akunkusha myanda i mwiyilu na pa nsenga, akuleesha shi ta kwi efile nya.” Bangi abakulaa shi mifubo y’Efile Mukulu a Bible ngya “malenganyi” sunga shi “mmyanda ishi bya kupatuulwa.”a

Byabya, lukonko alutungu kwiyipusha nduno: Beena siyanse mbapwe kulonga bintu byooso bi mu nsenga bwa kupeta mushindo wa kwata kitshibilo kya nfudiilo su? Nya. Siyanse kwete kwenda kumpala ngofu, kadi beena siyanse bebungi abauku shi kukii bintu bibungi byabash’abauku na byabashi bya kuuka. Steven Weinberg bapetele bwedi bwabetamina bu prix Nobel mu myanda ya fizike bambile shi: “T’atukafiki mu kuuka kalolo bintu byooso bipangiibwe efuku su ndimune.” Martin Rees, mulongyeshi a myanda itale nyenyenyi, ma planete na bingi bintu a mu Grande-Bretagne bafundjile shi: “Kwi bintu bibungi bish’ana pushe bantu.” Mu kwakula kwa kalolo, bintu bibungi bibapangile Efile Mukulu kubanga ku ka cellule mpa na ku bintu bikata bi mwiyilu na pa nsenga, beena siyanse t’abebishinguula kalolo nya. Banda kutala bino bileshesho abilondo:

• 

  Bantu balongye bioloji tambafikye mu kupusha kalolo abitumikaa ma cellule nya. Mushindo wa apetaa bukome, kutuusha proteine, na wa eabulaa. Nyi myanda yabashy’abapusha kalolo kwi beena siyanse.

• 

  Bukome bwa nsenga bwa kukaka bintu (gravitation) abwitukwashaa efuku dyooso. Nyi kintu kyabashabapushaa kwi beena fizike. T’abauku mushindo wabuyishaa muntu betumbu mwiyilu pa nsenga sunga byabwimikaa mweshi pa mbalo yawo nsaa yawifunyu nsenga.

• 

  Bantu balongye myanda y’eyilu na nsenga abaleesha shi kwi bintu 95 pa lukama bishabimweneka na byabashi bya kutu- ndula na byamo bya beena siyanse. Nyi bwakinyi mbafikye mu kwibyabuula mu ino mishindo ibidi; énergie noire na matière noire. T’abauku bi byabya bintu nya.

Kwi bingi bintu bisha’biukiibwa abitweshaa kabulakanyi mwi beena siyanse. Bwakinyi bi na muulo? Ungi muntu aukiibwa ngofu mulongye siyanse mmufunde shi: “Myanda yatush’atuuku ngikile y’atuuku bungi. Bwande’mi, beena siyanse abatuusha bintu bibungi abikanyisha na abitakula bantu mu kulonga ngofu na kwilwankana inyi myanda ipeela yabauku.”

Su omono shi siyanse e kwata mbalo ya Bible na kutuma bantu mu kukumiina shi Efile Mukulu te kwanka, banda kutala uno mwanda: Su beena siyanse bende nkumo na byamo byabo bibukome mbalobele bwa kupusha kalolo bintu byooso bi mwiyilu na bi pa nsenga, abitungu shi tukumiine musango umune myanda yaabo yabashii na mushindo wa kulonga kalolo su? Bwa uno mwanda, ku nfudilo kwa mwisambo ula auleesha bibabangile na bibatamine kulonga kwa nyenyenyi, ma planete na bingi bintu, ungi mukanda (Encyclopedia Britannica) awakula shi: “Sunga bantu abaapu kukita bipwa bikile pa 4 000 na kulonga bintu bi mwiyilu na bi pa nsenga, kukii bintu bishabyukiibwa nka bu bibaadi mu mafuku a beena Babilone.”

Batemwe ba Yehowa abanemekaa matalwa e na muntu ooso a kwata kitshibilo mu uno mwanda. Atwitatshishaa bwa kulonda dino elango dya mu Bible: “Kalolo keenu kaukiibwe kwi bantu booso.” (Beena-Fidipe 4:5) Nyi bwakinyi atukutekye bodya kutaluula mushindo wipusheene myanda ya siyanse na ya mu Bible.