Mbangilo na kepatshila ka eyibakishi
“Yehowa Efile Mukulu nkwamba’shi: ‘Ta bibuwa muntu ekala bupenka, nakyebe kumupa mukwashi mumupwandjikiile.’”—KIBANGILO 2:18.
NGONO: 36, 11
1, 2. (a) Eyibakishi dibabangile naminyi? (b) Mulume na mukashi ba kumpala babadi bashingule mwanda kinyi pabitale eyibakishi? (Tala kifwatulo ki kumbangilo.)
NSAA yabeyibakisheena kwi bantu awikalaa mwanda wibuwa ngofu. Kadi eyibakishi dibabangile naminyi, na di na kepatshila kinyi? Kwiuka byabya abitukwasha bwa kwikala na mweneno ebuwa a eyibakishi na myabi yadyo. Efile Mukulu bapangile muntu a kumpala, Adame na kumulungula bwa’shi audikye nyema mashina. Adame bamwene nyema yooso i nka ibidi ibidi, “anka bwaye’ye nabeene, tamupete mukwashi mumupwandjikiile.” Ngi Efile Mukulu nkuladisha Adame tulo twibukopo, na kwata lumune lwa ku mbafu yaye aye nkupanga mukashi. Yehowa bamutwedile kwi Adame, aaye nkufika mukashi aaye. (Badika Kibangilo 2:20-24.) Nka bu byatukebimono, eyibakishi nkya buntu kifikye kwi Yehowa.
2 Kunyima kwa bipwa bibungi, Yesu baadi mwalushuule bino bishima bibabadi bakule kwi Yehowa mu efuba dya Edene: ‘Mulume akalekye nshaye na nyinaaye, alamate mukashi aaye; bubidi bwabo abakitshi mbidi imunenka.’ (Mateo 19:4, 5) Bu bibabadi bakatushe lumune lwa ku mbafu ya Adame kwi Efile Mukulu bwa kupanga mukashi a kwibedi, booso baabidi babadi balombeene kushala pamune bwa looso. Yehowa takuminaa’shi mulume na mukashi bepelene nya sunga kwikala na balume sunga bakashi bebungi.
EYIBAKISHI NYI MPÀNGO YA YEHOWA
3. Kepatshila kakata ka Eyibakishi nkinyi?
3 Adame baadi mupushe muloo pa kumona mukashi aaye, na kunyima baadi mumudikye eshina bu Eeva. Baadi mukwashi mumupwandjikiile. Kushala kwa Adame na Eeva kubadi kulombeene kwibekasha na muloo wa mulume na mukashi. (Kibangilo 2:18) Kepatshila sunga mpàngo ikata ya eyibakishi ibaadi ya’shi bantu betandeene pa nsenga. (Kibangilo 1:28) Baana babadi balombeene kufula bebatande kadi babaadi na kya kukatuka na kwiyibakisheena na kubanga byabo bifuko. Bantu babadi balobeene kuusha nsenga na kwiyikasha yooso ishima Mpaladiso.
4. Nkinyi kibaadi kikitshikye bwa eyibakishi dya kumpala?
4 Eyibakishi dya kumpala dibalwidile nsaa ibaadi Adame na Eeva batombokyele Yehowa. “Nyoka a kala,” Satana Diabulu, badimbile Eeva amulungula’shi su baadi kikuba kya “mutshi wa kushinguula kiibuwa na kiibubi” akapete kiukilo ki pabwakyo. Satana bamulungwile’shi su badi kikuba kya wawa mutshi, akimukwasha bwadya kwikala esangwila kibuwa na kibubi. Eeva bakutshilwe kaneemo kwi Adame mwikale nfumu a kifuko p’aye kwata kitshibilo kya kudya kikuba kushii kubanda kulungula mulume aaye. Adame namu bakutshilwe kukookyela Efile Mukulu nsaa ibakuminyine kudya kikuba kibamupeele mukashi aaye.—Kibafumbwilwe 12:9; Kibangilo 2:9, 16, 17; 3:1-6.
Bwabadya koobesha eyibakishi dyaabo, abitungu mulume na mukashi bakookyele Yehowa na kukumina bilubilo byaabo
5. Ndilongyesha kinyi dyatupete mu ngalulo ya Adame na Eeva kwi Yehowa?
5 Nsaa ibebayipwishe Yehowa, Adame baadi musumbwile mukashi kilumbu. Amba’shi: “Mukashi abompeele ngi bampa kikuba kya ku mutshi, ami namu nekidi.” Eeva namu, baadi musumbwile nyoka kilumbu mwanda aye nyi bamudimbile. (Kibangilo 3:12, 13) Adame na Eeva babaadi abakyebe kwibingisha bwa kukutwa kwabo kwa kukookyela, na Yehowa namu nkwibatshibila kiimu bwa buntomboshi bwabo. Eyendo, kileshesho kyabo akitudimusha ngofu lelo uno! Bwabadya koobesha eyibakishi dyaabo, abitungu mulume na mukashi bakookyele Yehowa na kukumina bilubilo byaabo.
6. We kupatuula mukanda wa Kibangilo 3:15 naminyi?
6 Sunga Satana bakitshine bino mu Edene, Yehowa balesheshe’shi kwi lukulupilo lwibuwa bwa bantu mu mafuku aafiki. Luno lukulupilo atwilupete mu butemuki bwa kumpala bwa mu Bible. (Badika Kibangilo 3:15.) Buno butemuki bubaadi buleshe’shi abakasooso Satana kwi ‘kekulu’ ka “mukashi.” Bipangwa bya mu kikudi bibungi bi na kululama bikwete kufubila Efile Mukulu mwiyilu bi mu kipwano kibukopo naye. Be nka bu mukashi a Yehowa. Baadi na kya kutuma umune a ku bino bipangwa bya mu kikudi bwa “kusoosa” Diabulu. Kano kekulu kabaadi na kya kukwasha bantu be na kukookyela bwabadya kupeta muloo ubashimishe mulume na mukashi ba kumpala. Bantu be na kukookyela babaadi na kya kupeta kipaso kya kwikala na muwa wa ikalaika pa nsenga, bu bibaabadi balumbuule kwi Yehowa.—Yowano 3:16.
7. (a) Mmyanda kinyi itwele mu eyibakishi kubanga pabatombokyele Adame na Eeva? (b) Bible atekye’shi balume na bakashi bekale naminyi?
7 Mwanda wa malwa, bu ntomboshi bwa Adame na Eeva bubekeele na bukitshishi bwibubi mu eyibakishi dyabo na mu mayibakishi ooso afikye kumongo kwaabo. Bu kileshesho, nka bu Eeva, bana baaye bakashi booso abapetaa mitanyo ibukopo pa kutanda. Bakashi be na kya kwikala na lukalo lwibukopo lwa balume baabo, kadi balume be na matalwa kwi bakashi baabo, ingi nsaa bakwete mpa na kwibakyengyesha bu byatwibimono lelo uno. (Kibangilo 3:16) Yehowa atekye balume bwabadya kwikala ba nfumu ba bifuko be na kifulo, na dingi atekye bakashi bwabadya kukookyela balume baabo. (Beena-Efeso 5:33) Nsaa i mulume na mukashi beena Kidishitu abafubu mu buumune, mbalombeene kupudisha myanda ibungi.
EYIBAKISHI KUBANGA PA ADAME NA KU MPESHI A KABUTU
8. Eyibakishi dibaadi naminyi kubanga mu mafuku a Adame na ku Mpeshi a kabutu?
8 Kumpala kwa’shi Adame na Eeva bafwe, babatandile bana balume na bakashi. (Kibangilo 5:4) Kunyima kwa mafuku Kaayine mwan’abo a kumpala bayibakiile mwin’aye mukashi. Lameke mwikulu a Kaayine nyi muntu a kumpala abadi baleeshe mu Bible baadi mwibakile bakashi babidi. (Kibangilo 4:17, 19) Kubanga mu mafuku a Adame na ku mafuku a Nowa, nka penda bantu babadikye nyi babaadi abalangwila Yehowa. Bamune ba ku bano bantu basha lukumiino kwi Abele, Enoke, Nowa na kifuko kyaaye. Bible akula’shi mu mafuku a Nowa, ‘bana balume b’Efile Mukulu nkumona’shi bana bakashi ba bantu babaadi buwa ngofu. Abo nkwata bano babaadi bebalongamine bu bakashi.’ Uno mwanda ubaadi wikutwene na mpango y’Efile Mukulu, na bano ba mwikeyilu na bakashi baabo babatandile bana ba bipambe babaadi bantomboshi babetanyina bu ba Nefilime. Mu aa mafuku, “bubi bwa bantu bubaady’abwenda’abufiimanga pa nsenga” na dingi “ngub’oso, mashimba aabo abaadi aneemeene’nka ku milwisho.”—Kibangilo 6:1-5.
9. Mu mafuku a Nowa Yehowa bakitshine bantu babi naminyi, na ndilongyesha kinyi dyatupetela pa bibakitshikile mu aa mafuku?
9 Yehowa bambile’shi akafwisha kyeeshi kikata pa nsenga bwa kubutula bantu babi booso. ‘Nowa . . . balambukishanga bantu mwanda wa kululama,’ baadi alungula bantu’shi akukyebe kunoka Mpeshi a kabutu. (2 Mpyeele 2:5) Anka bantu tambamuteemeshe mwanda babaadi bakambe kwipaana mu myanda yaabo ya kwifuku n’efuku, mpa na kwiyibakisheena. Yesu baadi mupwandikishe mafuku a Nowa na ano mafuku atudi. (Badika Mateo 24:37-39.) Lelo uno, bantu bebungi tabakwete kuteemesha mukandu wibuwa wa Bufumu bw’Efile Mukulu watwibalungula nya. Atulungula uno mukandu kumpala kwa’shi uno ndumbulwilo ebubi abutudibwe. Ndilongyesha kinyi dyatupetela ku mafuku a Mpeshi a kabutu? Tatulekyelanga bintu bu eyibakishi na kutanda bana kwekala na muulo ngofu mu muwa wetu mu kipaso kya kufika mpa na mu kwilwankana’shi efuku dya Yehowa tadidi peepi.
EYIBAKISHI KUBANGA PA MPESHI A KABUTU NA MU MAFUKU A YESU
10. (a) Mu bipikwa bya bantu bebungi, mmwikeelo kinyi ubaadi awibatumu ku lusandji? (b) Abrahame na Sara mbetulekyele kileshesho kibuwa mu eyibakishi dyabo naminyi?
10 Nowa na bana baaye booso basatu babaadi nka muntu ooso na mukashi aaye umune. Anka, kunyima kwa Mpeshi a kabutu, bantu bababangile kwibakila bakashi bebungi. Mu bipikwa bya bantu bebungi, bantu babaadi bepaane mu kutambuka lusandji abo nkwilutwesha mpa na mu bipikwa bya bipwilo byaabo. Pabakatukile Abrahame na Sara bwa kwenda mu Kanaana, babaadi munkatshi mwa bantu bepaane mu kutambuka lusandji bashii na kaneemo bw’eyibakishi. Yehowa babutwile kibundji kya Sodome na kya Gomoore ku mwanda bantu babaadi na mwikeelo ulwile ngofu. Abrahame baadi mwilekeene na bano bantu. Baadi nfumu a kifuko ebuwa, na Sara namu baadi mulekye kileshesho kibuwa kya bu mukashi e na kukookyela. (Badika 1 Mpyeele 3:3-6.) Abrahame bakitshine bukopo bwaye booso bwa’shi mwan’aye Isaake ebakile mukashi alangwila Yehowa. Na Isaake namu bakitshine nka byabya bwa mwan’aye Yaakobo, kunyima bana baaye babafikile ba nkambwa ba bisamba 12 bya beena Isaleele.
11. Miiya ya Moyiise ibaadi ayikalwila beena Isaleele naminyi?
11 Kunyima kwa mafuku, Yehowa bakitshine kilombeeno, na mwilo wa Isaleele. Bebapeele Miiya ya Moyiise, ibaadi ayikwasha bwa kukalwila balume na bakashi abalangwila Yehowa. Bu kileshesho, kubaadi miiya itale bipikwa bya kwibakila, mpa na kwibakila kwa bakashi bebungi, na beena Isaleele tababaadi na matalwa a kwibakila bakashi abalangwila b’efile ba madimi nya. (Badika Miiya Ikituulwe 7:3, 4.) Pabaadi apatuuku myanda ibukopo mu eyibakishi, bakulu babaadi balombene kukwasha mulume na mukashi. Kubaadi mpa na miiya ayipele kutuusha mukoolo pasha, kwikala na mukao, na kwelela bantu binangu bibubi. Bantu babaadi balombeene kutshiba eyibakishi, kadi kubaadi miiya ayikalwila mwina dibaka ooso. Kileshesho, mulume baadi mulombeene kupela mukashi su amusangana na “kintu ki bûfu.” (Miiya Ikituulwe 24:1) Bible tapatuula kino “kintu ki bûfu” nya, kadi mulume tabaadi mulombeene kwata tu bilema tupeela bu kabingilo ka kupela mukashi nya.—Beena-Levi 19:18.
TOKUTWANGA LULAMATO KWI MWINA BULUNDA NOOBE
12, 13. (a) Mu mafuku a Malakii bangi balume babaadi abapele bakashi baabo naminyi? (b) Lelo uno, su muntu mupwe kubatshishibwa atambuka masandji na mulume sunga mukashi abeene, nkinyi kilombeene kumufikila?
12 Mu mafuku a mutemuki Malakii, balume beena Yuuda bebungi babaadi abafubu mpa na tu myanda tupeela bwa kupela bakashi baabo. Baaba balume babaadi abapele bakashi baabo bwa’shi bamone bya kwibakila tu nsongwakashi sunga bakashi bashi’abalangwila Yehowa. Mu mafuku a Yesu, balume ba mu Yuuda babaadi’nyi nka abapele bakashi baabo bwa “mwanda kampanda ooso.” (Mateo 19:3) Yehowa Efile Mukulu baadi mushikwe kuno kutshiba kwa eyibakishi kwikutwene na miiya.—Badika Malakii 2:13-16.
13 Lelo uno, munkatshi mwa mwilo wa Yehowa, tabatadilaa muntu akutwa lulamato kwi mwina bulunda naaye, na bino tabikambaa kukitshika nya. Kadi banda kupwandikisha muntu mupwe kubatshishibwa na mwibakile kadi ende mu kukita lukyebano kyebano na kutshiba eyibakishi bwa kwiyibakisheena na ungi muntu. Su yawa muntu akutwa kwinyongola bwa bubi bwaye, mmulombeene kutushibwa mu kakongye bwa kulama bwiselele bwa kakongye. (1 Beena-Kodinda 5:11-13) Bwa’shi bakumiine kumwalusha mu kakongye, abintungu yawa muntu ‘ape bikuba abileesha kwilanga kwaye.’ (Luka 3:8; 2 Beena-Kodinda 2:5-10) Takwi bungi bwa mafuku butshibibwe abutungu’shi bukile kumpala kwa kwalusha yawa muntu mu kakongye. Byabya, mmulombeene kukisha kipwa kimune sunga bibungi bwa’shi muntu mukite mulwisho aleeshe’shi benyongola binyibinyi na bwa’shi bamone bya kumwalusha mu kakongye. Kadi sunga akita byabya, yawa muntu ‘akayimuka kumpala kwa tumilaadi tw’Efile Mukulu.’—Beena-Looma 14:10-12; tala Kitenta kya Mulami, kya mu 15/2/1980, esaki 31-32, mu Fwalanse.
EYIBAKISHI MUNKATSHI MWA BEENA KIDISHITU
14. Miiya ya Moyiise ibaadi na bukwashi kinyi?
14 Beena Isaleele babaadi muushi mwa Miiya ya Moyiise munda mwa bipwa 1500. Ino Miiya ibaadi ayikwasha bantu mu bipaso bibungi. Kileshesho, ibaadi ayipa bantu mayi a kulonda bwa kwibakwasha bwa’shi bapudishe bilumbu bya mu kifuko, na kwibakunkusha ku Mesiya. (Beena-Ngalatea 3:23, 24) Nsaa ibafwile Yesu, Miiya ibafudidiile na Efile Mukulu nkukita kilombeeno kipya. (Beena-Ebelu 8:6) Byabya, ingi myanda ibaabadi batadiile mu Miiya ya Moyiise mbeyikandjikile beena Kidishitu.
15. (a) Mu kakongye ka beena Kidishitu, abitungu balonde miiya kinyi bwa eyibakishi? (b) Mmyanda kinyi ilombeene’shi mwina Kidishitu anangusheena pabitale kutshiba eyibakishi?
15 Dingi efuku Bafadisee babelele Yesu lukonko pabitale eyibakishi. Yesu bebalulwile’shi Efile Mukulu baadi mutadiile beena Isaleele bwabadya kutshiba mayibakishi mu Miiya ya Moyiise sunga Mbyadi mushikwe kutshiba eyibakishi kubanga ku kibangilo. (Mateo 19:6-8) Lwaluulo lwa Yesu alwituleesha’shi kubanga nka paapa, bibaadi abitungu’shi beena Kidishitu bekale abalondo miiya y’Efile Mukulu ya ku kibangilo pabitale eyibakishi. (1 Timote 3:2, 12) Bu byabadi “mbidi imunenka,” mulume na mukashi beyibakisheene be na kya kushaala pamune bwa looso. Kifulo kyabo bw’Efile Mukulu na kifulo ki munkatshi mwabo nkilombeene kwibekasha mu buumune. Mulume na mukashi abatshibi eyibakishi kushii mwanda wa lusandji ta be na matalwa a kwiyibakisheena na ungi muntu nya. (Mateo 19:9) Muntu mmulombeene kufwila mulume sunga mukashi aaye mutambukye lusandji lusa su benyongola. Uno mwanda ubaadi ukitshikye nsaa ibaadi mutemuki Osea mufwile mukashi aaye Gomere lusa baadi mutambukye lusandji, na nsaa ibaadi Yehowa mufwile beena Isaleele babaadi benyongole lusa. (Osea 3:1-5) Na dingi, su munntu auku’shi mulume sunga mukashi aaye mmutambukye lusandji kadi bakumiina kwifikeena peepi na yawa mwina dibaka naaye, byabya abileesha’shi baapu kumufwila lusa. Yaya nsaa takwi kangi kabingilo ka mu Bible kalombeene kutshiba eyibakishi nya.
16. Yesu bakwile naminyi pabitale bukupi?
16 Yesu bambile’shi bwa beena Kidishitu, nka penda lusandji ngi lulombeene kwikala kabingilo kamune ka kutshiba eyibakishi. Kunyima baadi mwakule bwa “baaba bapeebwe” kipeedi kya bukupi. Aye nkwamba’shi: ‘Yawa mulombeene kwibutambula, ebutambule.’ (Mateo 19:10-12) Bangi namu abakumiina kushaala bukupi mwanda abakumiina kufubila Yehowa kushii lukalakashi, na twi balombeene kwibeela mboko kwiyilu bwa kino kitshibilo kyaabo!
17. Nkinyi kilombeene kukwasha mwina Kidishitu bwa kwata kitshibilo kya kutwela mwiyibakishi?
17 Nkinyi ki bya kukwasha muntu bwa’shi aate kitshibilo kya kushaala bukupi sunga kutwela mu eyibakishi? Abitungu’shi muntu nabeene aate kitshibilo su akumina kwikala na kipeedi kya bukupi. Mpoolo mutumiibwa baadi mukankamikye bantu bwa kwikala bukupi. Anka bambile dingi’shi: “Pa mwanda wa [kupela] lukyebano kyebano, muntu ooso ekale na mukashi aaye’ye nabeene, na mukashi ooso ekale na aaye mulume nabeene.” Mpoolo bakwile dingi’shi: “Su tabauku bya kulama kutonta kwa mbidi, bayibakile, mwanda mbikile buwa kwibakila pe kwikala na lwabi lukilekile.” Byabya muntu mmulombeene kwata kitshibilokya kutwela mu eyibakishi bwa kupela’shi tala tusombeleshi twibukopo twamutakula mu kufinafina bipindji byaye bya mbidi bya buufu sunga mu kutambuka masandji. Anka, abitungu bantu bebukupi beele binangu kalolo bwa kuuka su babaapu kukula bwa kutwela mu eyibakishi. Mpoolo bakwile’shi: “Su muntu apwandjikisha’shi kwete kukita kipaso kishii kipwandikiile na bu-kamame bwaye, n’ashi mmupwe kukisha mafuku a buwa bwa bu nsongwa bwaye, . . . abitungu bikale nka byabya, akite kyakya kyakyebe: talwisha nya; beyibakisheene.” (1 Beena-Kodinda 7:2, 9, 36, Kilombeeno kipya 2014; 1 Timote 4:1-3) Muntu ta mulombeene kwibakila nka pa mwanda wa’shi e na tusombeleeshi twibukopo twa kwipeteena na mukashi sunga na mulume atupushaa bantu booso ku bu nsongwa nya. Muntu e byabya tabandile kulombana bwa mashito a mu bulunda nya.
18, 19. (a) Eyibakishi dya beena Kidishitu abitungu dibangye naminyi? (b) Mu mwisambo aulondo atukalongo kinyi?
18 Abitungu’shi eyibakishi dya beena Kidishitu dibangye nka pankatshi pa mulume na mukashi babatshishibwe na booso bwabo bekale bafule Yehowa n’eshimba dimune. Abitungu bekale befuleene ngofu bwa’shi bamone bya kwikala pamune mu nshaleelo aabo. Yehowa akebelela myabi pa mwanda mbalonde elango dya kwiyibakisheena “nka penda mu Mwanana.” (1 Beena-Kodinda 7:39, NWT) Na dingi abakekala na muloo mu eyibakishi dyaabo su babayididiila na kutumikila malango a mu Bible.
19 Lelo uno, twi “mu mafuku a ku nfudiilo,” na bantu bebungi ta be na ngikashi ya kwikasha eyibakishi dyabo na muloo nya. (2 Timote 3:1-5) Mu mwisambo aulondo, atukalongo mayi a kulonda a mu Bible alombeene kukwasha beena Kidishitu bwa kwikala na muloo mu eyibakishi sunga bekala na nkalakashi ibungi. Bino abiketukwasha bwa kutungunuka na kutambuka mu eshinda dya ku muwa wa ikalaika.—Mateo 7:13, 14.