Mikanda yatudi bafubishe mu Programe a bisangilo bya Bwina Kidishitu na mudimo wetu
LUBINGO LWA 6-12/1
BUPETA BWA MWIYI DY’EFILE MUKULU | KIBANGILO 1-2
“Yehowa bapangile muwa pa nsenga”
it-1-F 563
Kupanga
Pabakwile Efile Mukulu mw’efuku dya kumpala shi “Etaata dikale kwanka,”etaata dibeekele kwanka dya tuuka mu makumbi sunga pa senga takubaadi mushindo wa kutundula kubadidi adituukila. Abimweka shi etaata dibaadi adituuku mu makumbi kapelakapela bu abibilesha ungi mwaluudi abetanyinaa bu J. W. Watts shi: ‘etaata dibekeele kwanka.’ (Kib 1:3, A Distinctive Translation of Genesis) Efile Mukulu nkwabuula etaata na mufito, aye nkwitanyina etaata bu Kaanya na mufito nkwiwitanyi bu Bufuku. Bino abilesha’shi Nsenga ibaadi ayiifunyu ayo inabeene na kwifunya ku nguba, kulupese lwa kutundu na ku lwa kupona kubaadi aku etaata aku mufito.—Kib 1:3, 4.
Mw’efuku dya babidi Efile Mukulu nkwabula “meema na meema.” Meema angi kushaala pa nsenga angi meema ebungi namu nkwiakamisha mwiyilu kula na nsenga, pankatshi pao kushaala kyasaasa. Efile Mukulu nkwitanyina kyasaasa bu eyilu, baadi mwiditanyine byabya mu kwipusheena na Nsenga, mwanda takwimbalo ileeshe shi meema abaadi akefunyishe nyenyene nya sunga kinyi kintu kya mwiyilu.—Kib 1:6-8; tala ÉTENDUE.
Mw’efuku dya kasatu bukome bw’Efile Mukulu bubakitshine bilengyeleshi abo nkubunga meema ooso a pa nsenga na nsenga yuume nkutuka, Efile Mukulu nkwiyitanyina bu Nsenga. Mu dyadya efuku nyi, kushi ku bukwashi bwa evolution sunga kwituukila kwa bintu, nyi kubakitshiine Efile Mukulu muuwa mu atomes bwashi lubishi, mitshi, na ingi mitshi ayitusha bikuba ikale kwanka. Ku bino bintu byoso bya mishindo isatu bibaadi bya kwifwimisha muyile “mafuko”aayo.—Kib 1:9-13.
it-1-F 563 ¶7-10
Kupanga
Tulamiine dingi’shi mu Kibangilo 1:16 verbe a mu kiina Ebelu ba·raʼʹ Alesha “kupanga” ntambamufubishe nya. Anka mbafubishe verbe a mu kiina Ebelu ʽa·sahʹ Alesha “kukita.” Nka bi nguba, mweshi, na nyenyeni bi mwiyilu bino abyakwila Kibangilo 1:1, bibaadi bipangibwe kumpala kw’efuku dya kananka. Mw’efuku dya Kananka Efile Mukulu babangile “kukita” bwashi bintu bikale mu mushindo upya mu kwipusheena na bi pa nsenga na bi mu kyasaasa ki kunundu kwabo. Pa bidi bifunde shi “Efile Mukulu nkwibituula bwa kumunyika nsenga” bino bi kulesha shi, mbilombene kumonyibwa pa nsenga, bu bi mu kyasaasa. Na dingi etaata ‘adikwasha bu bitundwilo bya bipungo bwa mafuku na bipwa,’ bino bi baadi bilombene kuludika muntu mu mishindo ilekeene.—Kib 1:14.
Mw’efuku dya katano Efile Mukulu bapangile Anyima anka tayibaadi bantu pano pa nsenga nya. Ntakapenda kipangwa kimune nyi ki babapangile kwi Efile Mukulu bwa shi kibangye kufimisha bingi nya, kadi bapangile bipangwa bibungi bi na muwa bibatuukile ku bukome bw’Efile Mukulu. Nyi bwakinyi Bible elesha’shi: “Efile Mukulu nkupanga [binyema bikata] bya mu mbuu, bintu byooso abitala muyiile mafuko aabyo, bibaadi byuule mu meema, na konyi kooso ka mbaba muyiile efuko dyaako.” Bwakuleshashi Efile Mukulu baadi musankile bintu bibaadi mu pangye, baadi mwibyele mwabi aye kwibilungula’shi “etandeneyi,” uno mwanda ubaadi bya kukitshika mwanda Efile Mukulu baadi mupangye bino bipangwa bya mafuko elekeene na ngobesha ya kwitandena ‘muyiile mafuko abyo.’—Kib 1:20-23.
Mwifuku dya kasamombo “Efile Mukulu nkukita nyema ya kisuku muyile mafuko aayo, nyema ya paasha muyile mafuko aayo, na tunyema tupela tooso twa pa nsenga muyile mafuko aato,” byoso bibaadi buwa, nka muyile bibaadi Efile Mukulu mukumiine kwibikita.—Kib 1:24, 25.
Kumpwilo kwa efuku dya kasamombo dya kupanga, Efile Mukulu nkupanga kingi kipangwa kilekeene ngofu na byoso, kikile nyema kadi ki kishadile pe ba mwikeyilu. Nyi muntu, baadi mupangibwe ku kinfwanyi ky’Efile Mukulu, na ki mwifwaane. Kibangilo 1:27 Bible akula mu kikoso pabitale bantu’shi: ‘Efile Mukulu nkwibapanga mukashi na mulume,’ ano mayi e mumune’na e mu Kibangilo 2:7-9 aakula’shi Efile Mukulu bapangile muntu na lufuufi lwa nsenga, aaye nkupwila muwa mu minongi ya mpebe, nyi muntu nkwikala kipangwa kina muwa, abebapele nsenga lupango lwi buwa luule na byakudya. Bwa uno musango Yehowa baadi mufubishe kintu kya pa nsenga mu mudimo waye wa kupanga, akupu kunyima kwa kupanga muntu mulume aye nkupanga muntu mukashi ku lubafu lwa Adame (Kib 2:18-25) Pababadi bapangye muntu mukashi, mulume badi mufikye bu “efuko.”—Kib 5:1, 2.
Kukimbuula bwa kupeta mabwe a muulo a mu kikudi
Mbukitshishi kinyi byinabo Siyanse mu muwa obe
Bungi bwa bipwa bya nsenga n’eyilu
Beena siyanse abapwandjikisha’shi nsenga ibaapu kukiita bipwa midiyale 4 na eyilu dibapu kukita bipwa midiyale 13 sunga 14. Bible t’aleesha bungi bwa bipwa bya kupangibwa kwa nsenga n’eyilu nya. Bible t’aleesha mbalo su ngimune bungi bwa bipwa bya nsenga nya. Mu verse a kumpala a mu Bible atubadika bino: “Ku mbangilo, Efile Mukulu bapaangiil’eyilu na nsenga.” (Kib 1:1) Kuno kukutwa kwa kuleesha kipwa akutumu beena siyanse bwa kutshiba bungi bwa bipwa by’eyilu na nsenga muyile miiya ya siyanse.
it-2-F 16-17
Yesu Kidishitu
Tabaadi mupangi nya. Byabya, Mwana kukwasha kwaye mu mudimo wa kupanga, ta nkumwikashe bu mupangi pabaadi na Nshaaye nya. Bukome bwa kupanga bubadi abufiki kwi Efile Mukulu kukidila ku kikudi kyaaye kiselele, sunga bukome bwafubaa nabo midimo. (Kib 1:2; Mis 33:6) Na pa mwanda Yehowa nyi Nsulo ya muwa ooso, bipangwa byoso bi na muwa, abimweneka na bish’abimweneka, mbipetele muwa wabyo kwadi. (Mis 36:9) Bu byashibaadi mupangi, Mwana baadi bu kina mudimo kibafubiishe Yehowa bwa kupanga. Yesu aye nabeene bambile’shi Efile Mukulu bampangile, dingi nyi abyamba bifudwe byoso.—Mat 19:4-6; tala pa CREATION.
LUBINGO LWA 13-19/1
BUPETA BWA MWIYI DY’EFILE MUKULU | KIBANGILO 3-5
“Bipeta bi bubi bukile bituukye ku madimi a kumpala”
Mpàngo ya Yehowa ayikalombana!
9 Satana Diabulu bafubile na nyoka bwadya kutakula Eeva mu kutombokyela mwiya wa Nshaye, Yehowa. (Badika Kibangilo 3:1-5; Kibaf 12:9) Satana baadi mwele lukonko lwimeene pa mwanda wa’shi bantu bekale bana b’Efile Mukulu ta be “na matalwa a kudya kikuba kya mutshi ooso wa mu lupango.” Bibaadi nka bu badi akula’shi: ‘Okyebe kwamba’shi ta nwi balombeene kukita kyoso kyanukumina?’ Akupu, bamulungwile’shi: “Nya, taanufu’nwe.” Bino bibakwile mbya madimi. Kunyima, Satana bakimbile bya kukuminyisha Eeva’shi tabaadi na lukalo lwa kuteemesha Efile Mukulu nya. Aye nkwamba’shi: “Efile Mukulu auku’shi, efuku dyaanwikidi, meeso eenu aabuuluka.” Satana baadi akula’shi Yehowa tabadi akumina’shi badye kikuba, mwanda kwikidya kubadya kwibapetesha kiukilo ki pa bwakyo. Nfudilo a byoso, baadi mwibalee uno mwanda wa madimi: “Anwikala buu beefile, balombene kushinguula buuwa na bubi.”
w00-F 15/11 25-26
Kyatulongyela kwi mulume na mukashi ba kumpala
Eeva badi mukumbene kukutwa kulwisha su? Kushi mpaka! Banda kwitula pa mbalo yaaye. Bibadi abipwandikisha Satana mbikutwene ngofu na bibaadi Efile Mukulu mulungule Adame na Eeva. We kupusha naminyi su mungi muntu adimbiila muntu odi mufule na odi mukulupile’shi e na lulamato? Eeva badya kukita bingi, apusha bubi na kufiita munda, sunga kupela kuteemesha. Kadi, nyoka badi nnanyi mukumbene kutopeka kululama kw’Efile Mukulu n’eyi dya Adame? Bwakulesha’shi baadi anemeka mayi a kulonda atale bukunkushi, Eeva baadi na kya kuteka elango kumpala kwa kwata kitshibilo. Nyi kya tudi balombene kukita su abetutekye bwa kukita mwanda wikutwene na mayi a kulonda a Yehowa. Anka Eeva baadi mulonde mayi Satana, badi mukumiine kwisangwila aye nabene kibuwa na ki bubi. Bubibaadi elela binangu pa wawa mwanda ngofu baadi mufikye mu kwiufula. Baadi mukite mwanda wi bubi paye kushala mulame binangu bi bubi, pa kupela kwibikasha sunga kwibilungula mulume aye!—1 Kod 11:3; Shak 1:14, 15.
Adame batemeshe eyi dya mukashi’aye
Eeva baadi mukakye Adame ku mulwisho waye. Bwakinyi baadi mu mupushishe bukidibukidi bino? (Kib 3:6, 17) Adame baadi pankatshi a mashinda abidi. Baadi na kya kukookyela Mupangi aaye, mumupe bintu byoso, mpa na mukashi aaye a kifulo Eeva su? Baadi na kya kuteka buludiki bw’Efile Mukulu bwa kumona kya kukita su? Su baadi na kya kukookyela akimulungula makashi aaye su? Adame baadi auku kalolo’shi kintu kibaadi akikulupila mukashi’aye pa kudya mutshi ubabadi bebatoshe takibaadi bya kukumbana nya. Mpoolo mitumiibwa baadi muyokyelwe paaye kufunda bino bishima’shi: “Adame tabaadi mudimbibwe nya, anka nyi mukashi baadimbilwe, aye nkutupilwa ku bishila.” (1 Tim 2:14) Byabya Adame baadi musangule bwa kupela kukookyela Yehowa. Moo washi tala belekeena na mukashi’aye ubaadi ukile bukopo kukila kwikala na lukumiino’shi Yehowa mulombene kulumbula wawa mwanda.
w12-F 1/9 4 ¶2
Efile Mukulu ataa bakashi na muulo kinyi?
Efile Mukulu baadi mwele bana bakashi mulwa su?
Nya. Ababadi bele “mulwa”nyi “nyoka mukata akala, abetanyi bu kafilefile na bu Satana” (Kibaf 12:9; Kib 3:14) Efile Mukulu pabalungwile Adame shi ena kya ‘kumuna’ mukashi’aye, tabaadi mupe mulume matalwa akubepuula mukashi nya. (Kib 3:16) Baadi penda muleshe bipeta bi bubi bya mulwisho wa ba mulume na mukashi bakumpala.
w04-F 1/1 29 ¶2
Myanda ikata ya mu mukanda wa Kibangilo—I
3:17—Mu mushindo kinyi na mafuku bungi kinyi abaadi senga yedibwe mulwa? Mulwa ubadi welwe nsenga ngwiyifwishe binobino bukopo bukile pa kwiyidima. Bana ba Adame abamwene bipeta bya mulwa wa babelele nsenga, byaidi imene meeba na milobo, Lameke shaye na Nowa bambile’shi: ‘Mpombo yetu yaa muno mu nsenga yedibwe mulwa kwi Yehowa.’ (Kib 5:29) Kunyima kwa mpeshi a kabutu, Yehowa baadi mwelele Nowa na kifuko kyaye myabi, aye nkwibalungula’shi kikyebe ky’eshimba dyaye kibaadi kyashi baushe nsenga. (Kib 9:1) Abimweka’shi mulwa w’Efile Mukulu pabitale nsenga ubemeene paapa.—Kib 13:10.
it-2-F 672
Mitanyo ya pa kutanda
Mitanyo ayikalaa pa kutanda. Kunyima kwa Eeva mwana mukashi a kumpala kukita mulwisho, Efile Mukulu bamulungwile akikeka bu kipeta pa kutanda baana. Su baadi mukookyele, Yehowa badya kutungunuka na kumwelela myabi, na kutanda kubandya kwikala penda bu muloo ushi na mitanyo mwanda, “mwabi wa Yehowa nyi aupeya muntu bupeta, kwibumwene malwa takwibutenteka kintu.” (Nki 10:22) Kadi bwa binobino, kukutwa kwa kupwidika kwi mu mbidi kubaadi na kya kutuusha mitanyo. Nyi bwakinyi, Efile Mukulu bakwile’shi (misango ibungi myanda yalekyeela ayikalaa bu’shi aye nyi kwete kwiyifwisha): “nakafwimisha bikata kufwambuka p’okemita, misusa yooso ya kutanda okekala nka na mitanyo.”—Kib 3:16.
Kukimbuula bwa kupeta mabwe a muulo a mu kikudi
it-2-F 105 ¶7
Lameke
Musambo ubaadi Lameke mukitshiine bakashi baaye (Kib 4:23, 24) Aulesha kinangu kya etombo kibandi mu kyakya kipungo. Musambo wa Lameke ubaadi bino: “Temashayi eyi dyande, bakashi ba Lameke, teeyi matwi ku kyagamba! Oolo, nayipayile muntu mwanda bantapile elonda, ami nkwipa mwana ku mwanda wa nsungu. Kaayine abamwobwela misusa musambobidi, Lameke namu misusu makumi musambobidi na musambobidi.” Abimweka’shi Lameke baadi akula bino bwa kwikalwila, baadi muleshe shi tabayipayile muntu pa bukopo bu bibaakitshine Kaayine nya. Lameke baadi muleshe’shi bwa kwikalwila, baadi mwipe muntu baadi mumukupile amutapa. Mu musambo waye, baadi atekye bwa’shi bamulame tabamukitanga kintu paaye kwipa muntu bwa kwikalwila.
it-1-F 352 ¶5
Kusabuula
“Kutemuna kw’eshina dya Yehowa” kubabangile mu kipungo kya Enoshe, kumpala kwa mpeshi a kabutu, takubaadi kululame nya, mwanda Abele, tabaadi mupwe kwiditemuna kala kumpala pabaadi esamba na Efile Mukulu. (Kib 4:26; Eb 11:4) Nka bu abibishinkamisha bangi bafundi ba Bible, kuno kwitanyina kw’eshina dy’Efile takubaadi buwa mwanda abaadi abedifubisha mu mushindo wi bubi, babadi abedifubisha mu kipaso ki shi kilombane kwi bantu sunga kwi ma nkishi, kukita byabya kubaadi bu kusambula eshina dy’Efile Mukulu.—Tala ENOSE.
LUBINGO LWA 20-26/1
BUPETA BWA MWIYI DY’EFILE MUKULU | KIBANGILO 6-8
“Baadi mukite nka byabya”
Ambula lukumiino na kukookyela kwa Nowa, Ndanyele, na Yoobo
4 Nowa badi mupete nkalakashi kinyi? Mu mafuku a Enoke badi mutande nshaye kulu na Nowa, bantu abadi bapwe kulwila ngofu. Abadi abakula Yehowa “bishima bya kapeesha.” (Yu 14, 15) Bantu ba mu yawa ndumbulwilo abadi abende na kukaamisha bu ntomboshi. Mu mafuku a Nowa, “pa nsenga poso pabadi paûle na myanda ya buntomboshi.” Ba mwikeyilu abatombokyele mwiyilu bayika pa nsenga, bafwala mbidi ya bantu, na kubanga kwibakila bakashi. Bana babo abadi bantu basha kifita na ba ntomboshi. (Kib 6:2-4, 11, 12, EEM) Anka, muntu ooso badi amono’shi Nowa mmwilekene na bangi bantu boso ngofu. Bible akula’shi: “Nowa bapetele mwabi ku meeso [a] Efile Mukulu.” Mu kwilekena na bantu abadi bamwifunyishe, aye badi akitshi myanda ibuwa. ‘Nowa . . . badi atambuka mu kipwano [n’Efile Mukulu].’—Kib 6:8, 9, EEM
w13-F 1/4 13 ¶6
Baadi “atambuka n’Efile Mukulu a bya binyibinyi”
Mudimo ubakitshine bipwa makumi, pangi bipwa 40 sunga 50. Bibaadi abitungu kutshiba mitshi, kubunga bipindji pamune, na kwiyipinga na kwiyibala bwa kupeta mitandalo kumpala kwa kwiyibunga. Bwato bubaadi na bitala bisatu, sunga bu bisasa, mubaadi tudimbo twibungi na kiibi kimune ku lupese. Abimweka’shi kubaadi madidishi ku mpese yooso, peepi na musaka ubaadi nsongo kapela, bibaadi abikwasha bwashi meema ekale aalala ku mpese yoso.—Kib 6:14-16.
w11-F 15/9 18 ¶13
Suuka lubilo na mufwaka
13 Nkinyi kibaadi kikwashe bano bafubi ba Yehowa bwa kunyingila na bwa kupudiisha lubilo lwabo? Lamiina bibafundile Mpoolo pabitale Nowa (Badika Beena-Ebelu 11:7.) Mpeshi a kabutu baadi na kya kwipa bantu na nyema yooso baadi bu kintu ‘kyabashamwene dingi.’ (Kib 6:17) Kashaa Nowa tabaadi mubande kumona mpeshi a kabutu nya. Kadi Nowa tabaadi mupwandikishe’shi ntamulombene kunokanya sunga wawa mwanda ubaadi bukopo. Bwakinyi? Mwanda baadi na lukimiino’shi Yehowa alombashaa mwanda ooso wadi mulee bwa kukita. Nowa tabaadi mumone’shi Yehowa bamutekye bwa kukita mwanda umukile bukopo. Anka, “aye nkukita’ nka byaabya bibamufundile Yehowa” (Kib 6:22) Banda kwela binangu bwa myanda yooso ibaadi nowa na kya kukita: Kwibaka bwato, kubunga nyema pamune, kubunga byakudya mu bwato bwa bantu na nyema, kwela musase bwa kudimusha bantu pabitale mpeshi akabutu na kukwasha kifuko kyaye bwashi kikale na lukumiino lwi bukopo kwi Yehowa—taubadi mudimo upela nya, kadi “aye nkukita nka byaabya bibabamufundjile kwi Yehowa.” Eyendo, bu bikale’shi Nowa baadi muleshe lukumiino lwi bukopo na bibaadi muyingile, Yehowa baadi mumupaashe na kifuko kyaye aye nkwibelela myabi ibungi.
Kukimbuula bwa kupeta mabwe a muulo a mu kikudi
w04-F 1/1 29 ¶7
Myanda ikata ya mu mukanda wa Kibangilo—I
7:2—Bi kwikala’shi nkinyi kibaadi kifwishe kwileekena pankatshi pa nyema i butete na ishi butete? Kwilekeena kubaadi pabitale kutusha kwa milambu bwa lulangwilo kushi pabitale kwiyidya. Kumpala kwa mpeshi akabutu, bantu tababaadi abadi mwita nya. Bishima kudya bintu bi “butete” na “bishi butete” bibabangilo mu mafuku a mwiya wa Moyise, na bibayimeene pabapwile wawa mwiya. (Bik 10:9-16; Ef 2:15) Abimweka’shi, Nowa baadi auku nyema ya kulambula Yehowa bwa lulangwile. Nka kyatuuku mu bwato, ‘Nowa kwibakila Yehowa kilambwilo aye nkwata kimune kya ku bi munwanga byoso na toonyi bishi butete aye nkulambula milambu ya kushika pa kilambwilo.’—Kib 8:20.
w04-F 1/1 29 ¶8
Myanda ikata ya mu mukanda wa Kibangilo—I
7:11—Bikwikala shi meema a mpeshi a kabutu abaudile pa Nsenga ishima abadi aafiki kunyi? “Efuku”dya kabidi dya kupanga, Efile Mukulu bakitshine “kyasaasa” paye kwabuula meema a kwikala “mwiyilu” na a kwikala ‘pashi’ (Kib 1:6, 7) Meema aabadi “pashi” ngano e pano pa senga. Meema abaadi “mwiyilu”nyi ngano meema a mpeshi aekala mwiyilu akite “eshiba dikata.” Ano meema nyi abaadi ayikye mu kipungo kya Nowa.
LUBINGO LWA 27/1–2/2
BUPETA BWA MWIYI DY’EFILE MUKULU | KIBANGILO 9-11
“Pa Nsenga ishima bantu babadi abakula ludimi lumune”
it-1-F 255
Babylone mukata
Bya kuntudula Babylone a kala. Kwibaka kwa kibundji kya Babylone mu kipya kya Sineare kubabangile mu kipungo kibabangile bantu kutompa kwibaka musungu wa Babele. (Kib 11:2-9) Kabingilo ka kwibaka bimano bya lupata takabaadi ka kutumbisha eshina dy’Efile Mukulu nya kabaadi kaashi baba babaadi bebakye ‘mashina aabo ende nkumo’. Mashibo ala abetanyina bu ziggourats tababeamwene penda mu Babylone akala nya, abadi dingi mu Mésopotamie ano mashibo ala aatusha pangi bishinkamisho shi musungu ula wa babele ubaadi bwa lulangwilo. Sunga babaadi beayibakye mu mushindo kinyi. Yehowa batshile kitshibile kya kulwisha lwibako lwa yawa ntempelo mwanda babaadi abamukitshi bwa kubanga lulangwilo lwa madimi. Eshina dya mu kina Ebelu di babadi bape lupata, bu Babele, adilesha “kafutanyi” mu kina sumérien (Ka-dingir-ra) na mu kina akkadien (Bab-ilu) muso mu bidi adilesha “kibelo ky’Efile Mukulu.” Bantu babadi bashale mu kyakya kibundji babadi bashintule dyadya eshina bwa kupela kutusha mpushisho a mulwa ubaadi Efile Mukulu mwele kyakya kibundji, kadi mushindo ubababangile kwikitanyina ubaadi aulesha nkashi lwalwa lupata ndwa lulangwilo.
it-2-F 111 ¶6
Ndjimi
Myanda i mu Kibangilo ayilesha’shi kunyima kwa mpeshi a kabutu, kingi kisaka kya bantu kibayile kyakashala pa bwakyo bwa kukita mwanda ushibaadi wipusheene na kikyebe ky’eshimba dy’Efile Mukulu kino kibalungwile Nowa na baana baaye. (Kib 9:1) Pamutwa kupalakana bwa kuusha nsenga, abo abatshile kitshibilo kya’shi bantu booso bekale mbalo imune, beebungye abo booso mbalo imune ibababangile kwitanyina kunyima bu kipya kya Sineare mu Mésopotamie. Kushi mpaka luno lupata lubaadi na kya kwikala Mbalo ya lulangwilo, na nshibo ila ya lulangwilo.—Kib 11:2-4.
it-2-F 111 ¶7
Ndjimi
Efile Mukulu a bukome booso baadi mulwishakashe bina ngu bya baba bantu paye kulwisha buumune bwabo, baadi mwibikite paaye kufutakasha mwakulo ubabadi bakula booso bwabo. Bibaadi bibekeele bukopo bwa kukunkusha mudimo wabo, na abo nkupalakana mu nsenga ishima. Kufutakasha myakulo yaabo kubaadi kukutshishe bingi bitshibilo bi bubi bibabadi balombene kwata kunyima bwa kutungunuka na binagu bibi, binangu bya kutombokyela Efile Mukulu, mwanda bibaadi biimikye ngobesha ya bantu ya kubunga binangu na bukome bwa mbidi bwa kukita myanda ikata. Bibaadi bifikye bukopo bwa’shi bino bisaka bibaadi abyakula myakulo ilekeene bifubishe byabya binangu bibabadi bapete—kyuukilo, kishaa kifiki kwi Efile Mukulu, kadi akifiki ku binangu na kukiimbula kwa baana ba bantu. (Pwandikisha na Mul 7:29; Miy 32:5.) Byabya, sunga kufutakatsha kwa ndjimi kubaadi kutweshe kwitshibuulaa kukata mu bantu, bibaadi penda bwa buwa bwaabo bwashi bitshilo byabo bi masaku na bi bubi bimane. (Kib 11:5-9; pwandjikisha na Yesh 8:9, 10.) Patutala bingi bintu bikite bantu ano mafuku eetu bwa kyuukilo kyabadi nakyo na bya bakwete kufubisha kino kyuukilo mu mushindo wi bubi, atumono kyakya kibaadi Efile Mukulu mumone kumpala su baadi mulekye bwashi lwibako lwa musungu wa Babele lutungunukye.
it-2-F 375
Bisamba
Bu bikale’shi ndjimi ngyelele bantu kishiko bwa kwisamba, bantu na bantu bena abo nshalelo, yabo midimo, byabo bipikwa na wabo mushindo wa kulangwila—bantu na bantu abakitaa myanda mu wabo mushindo. (Lv 18:3) Bu bibaadi byabya bisaka kula n’Efile Mukulu, bisaka bilekeenelekene bibakitshine ma nkishi ebungi abaadi aalesha b’efile baabo.—Miy 12:30; 2Bf 17:29, 33.
Kukimbuula bwa kupeta mabwe a muulo a mu kikudi
it-1-F 421 ¶4
Kame
Abimweka shi Kanaana baadi mwitweshe aye nabene mu wawa mwanda na nshaye Kame, taabadi mu mulangye nya. Sunga shi Nowa pabakwile mayi a butemuki ku bukwashi bwa kikudi ky’Efile Mukulu, baadi mumone kumpala’shi bana ba Kanaana abakapyana binangu bi bubi bya Kame, bibaadi abimweneka ingi nsaa kwi mwa’aye Kanaana. Wawa mulwa ubaadi ulombane mu musango wa kumpala pabaadi bena Isaleele bana ba Seme batshimune bena Kanaana. Baba babashibaadi bayipe kwi bena Isaleele (bu kileshesho beena Gabaone [Yos 9]) babafikile ba mpika ba bena Isaleele. Ma syekele ebungi kunyima, wawa mulwa ubatungunukile na kukumbana pabaadi bufumu bwa bena Mede na Perse bwa Grece na bwa bena Looma babadi bekulu ba Yafete, bamune bana ba Kaanana, mwana Kame.
w04-F 1/1 31 ¶3
Pelege
10:25—Mushindo kinyi ubaadi nsenga “iabuule” mu mafuku a Pelege? Pelege badi kwanka kubanga mu kipwa kya 2269 na ku kya 2030 K.B.B. Nyi “mu mafuku aaye” mubadi Yehowa mufwishe kwiabuuule nsaa ibadi mufutakashe ndimi ya bantu babadi abebaka ku musungo wa Babele aye nkwibapalakasha pa nsenga ishima (Kib 11:9). Paapa, “nsenga [sunga’shi : bantu ba pa nsenga] ibaadi iabuule” mu mafuku a Pelege.