Mikanda yatudi bafubishe mu Programe a bisangilo bya Bwina Kidishitu na mudimo wetu
LUBINGO LWA 3-9/2
BUPETA BWA MWIYI DY’EFILE MUKULU | KIBANGILO 12-14
“Kilombeno kikutale”
it-1-F 78 ¶6
Kilombeno
Kilombeno na Abrahame. Abimweka’shi kilombeno kibakitshiine Yehowa na Abrahame kibabangile mudimo pabaadi Abrame (Abrahame) musabukye mwela wa Efrata pabaadi ende ku Kanaana. Kilombeno kya mwiya kibadi kikitshikye bipwa 430 kunyima. (Kib 3:17) Yehowa baadi mulungule Abrahame pabaadi mu Mesopotami, mu Ure a Kaldeya, bwa kwenda kwiwumbo dyakamulesha. (Bik 7:2, 3; Kib 11:31; 12:1-3) Mukanda wa Efilu 12:40, 41 (LXX) aulesha’shi ku nfudilo kwa kipwa kya 430 kya kushala kwa bena Isaleele mu Ejipitu na mu nsenga ya Kanaana, “mu dyadya efuku” bena Isaleele, babaadi mu bupika mu Ejipitu, babaadi batuukye mwanka. Bena Isaleele babatukile mu bupika mwifuku dya 14 mweshi wa Nisane mu kipwa kya 1513 K.B.B., efuku dya Pasaka. (Efi 12:2, 6, 7) Bino abilesha’shi, Abrahame basabukile Efrata pabaadi ende ku Kanaana mwifuku dya 14 mweshi wa Nisane kipya 1943 K.B.B., na abimweneka’shi paapa nyi pababangile kilombeno kya Abrahame mudimo wakyo. Abrahame kunyima kwaye kufika mu Kanaana mpa na mu Sikeme Efile Mukulu baadi mu mumwekyele dingi aye nkutamisha mulayilo waye paaye kumulungula’shi: “Beekulu boobe mbampa dinw’eumbo,” bibaadi abilesha kwipushena kwa kino kilombeno na mulayilo ubadi Efile Mukulu mutushe mu Edene, na kulesha’shi ‘kekulu’ akakatukila mwi bantu kwamba’shi akakafiki ku twikulu twa bana ba bantu. (Kib 12:4-7) Yehowa baadi mutamishe wawa mulayilo kunyima, bu abibilesha Kibangilo 13:14-17; 15:18; 17:2-8, 19; 22:15-18.
w89-F 1/7 3 ¶4
Bwakinyi abitungu oukye bya binyibinyi pabitale Abrahame?
Nyi mulayilo wi na muulo ukata, na Efile Mukulu baadi mwiwambulwile Abrahame misusa ifikye ku ibidi. (Kib 18:18; 22:18) Bwa kukumbasha uno mulayilo Efile Mukulu akabusha mpana ba nfumu ba bifuko batababafwile kala. Muwa aukekala binyibinyi bu mwabi kwi baba abakasanguka, mwanda bebungi ba kwabadi abakaluka pa nsenga apakekala nshalelo bibaadi ku kibangilo mu Mpaladiso ababadi bashimishe kwi muntu. Kunyima abakalongo kipaso kya kupeta muwa wa ikalayika.—Kib 2:8, 9, 15-17; 3:17-23.
it-2-F 152 ¶6
Mwiya
Muyile abilesha myanda ya kala, bangi bantu baasha binangu babaadi banangushene’shi, bwashi kipindji kya nsenga kikale kya ungi muntu, babaadi abekilesha yawa bekyulu pa mbalo yakimweka kalolo bwa’shi bikwashe bwa kutshiba mipaka kalolo. Su yawa aulu bamba’shi: “namono,” bibaadi abilesha’shi bakumina muyile abyamba mwiya. Pabaadi Yehowa mulee Abrahame’shi akapete nsenga ya Kanaana, baadi mumutekye bwa’shi abande kwiyitala mu mpese yooso inanka. Abrahame tabaadi mwambe’shi: “Namono” mmwanda pangi Efile Mukulu bamulungwile’shi yaya nsenga akeyipa bekukulu baaye kunyima. (Kib 13:14, 15) Moyise mukunkushi a bena Isaleele muyiile mwiya babaadi bamutekye bwa “kutala” eumbo; su bino bibatukatuka mu kwisambila nnabyo, abilesha’shi eumbo dibafikile dya bena Isaleele, na abakedyata ku bukunkushi bwa Yooshwa. (Miy 3:27, 28; 34:4; tala dingi bibakitshine Satana kwi Yesu mu Mat 4:8.) Ungi mwanda aumweka’shi ubaadi ukitshikye mu mushindo umune muyile miiya ubaadi wa kwifunya eumbo sunga kutwela mwanka na kepatshila ka kwidyata bu dyabo. (Kib 13:17; 28:13) Muyile ingi mikanda ya kala, pakuudisha kipindji kya nsenga babaadi abafundu bungi bwa mitshi ibaadi mwanka.—Pwandjikisha na Kib 23:17, 18.
Kukimbuula bwa kupeta mabwe a muulo a mu kikudi
Kimba bya kupwa bilumbu mu kifulo
12 Bible etuleesha bilombeene bafubi ba Yehowa kulama butaale pakudi bilumbu munkatshi mwabo. Bu kileshesho, Abrahame na mwipu’aye Loota babaadi na nyema ibungi, na balami ba nyema yaabo ababangile kwikakeena pa mwanda wa nsenga ibaadi ipeela. Bu bibaadi Abrahame akyebe kulama butaale, baadi mutadiile Loota bwa’shi asangule nsenga ibuwa. (Kib 13:1, 2, 5-9) Kino nkileshesho kibuwa bukile kwatudi! Abrahame baadi mwinyongole munda mwa mafuku ebungi pa mwanda wa kalolo kaaye su? Nya. Kunyima kwa paapa, Yehowa balayile Abrahame bwa kumwelela myabi na kumupa bintu bibungi kukila bibaadi mushimishe. (Kib 13:14-17) Bino abitulongyesha kinyi? Sunga twashimisha bintu kampanda pa mwanda wa butaale; su tubapudisha uno mwanda mu kifulo, Yehowa aketwelela myabi.
it-2-F 654 ¶6
Tshiite-mwakwidi
Melkisedeke nfumu a mu Saleme baadi tshite-mwakwidi (ko·henʹ) mwilekeene na bangi booso. Bible tamuleshe ba nkambwa baaye, sunga kutandikwa kw’aaye, sunga kufwa kwa’aye. Bu tshite-mwakwidi bwaye tabaadi mwi bupyane nya na tena muntu adi mupyaane sunga baadi mumupyane mu mudimo waye nya. Melkisedeke baadi na midimo ibidi bu nfumu na bu tshite-mwakwidi. Bu tshite-mwakwidi bwaye bubaadi bukile bwa bena Leevi, mwanda Leevi baadi mutushe kyekumi kwi Melkisedeke pabaadi ki mu nfiyo ya Abrahame pabaadi alambula Melkisedeke kyekumi na aye nku mwelela myabi. (Kib 14:18-20; Eb 7:4-10) Byabya Melkisedeke baadi alesha mpala ya Yesu Kidishitu, aye mwikale “tshite-mwakwidi bwa losoo bu bibaadi Melkisedeke.”—Eb 7:17.
LUBINGO LWA 10-16/2
BUPETA BWA MWIYI DY’EFILE MUKULU | KIBANGILO 15-17
“Yehowa baadi mushintuule eshina dya Abraame na dya Saraayi—bwakinyi?”
it-1-F 870
Kilema, Kutopeka
Anka, mifubo ya baana ba bantu ayikambaa kwikala nka na bilema. Bantu booso mbapyane milwisho na bilema kwi Adame. (Lom 5:12; Mis 51:5) Kadi Yehowa aye shi na kilema “awuku kalolo kyaakya kyabadi beetubumbe nakyo, mmushinguule’shi twi lufuufi,” na e na lusa lukata. (Mis 103:13, 14) Baadi aata Nowa, muntu mululame, sha kukookyela, shi “pend’ê nyi bádi shi na matope.” (Kib 6:9, EEM) Yehowa baadi mutekye Abrahame’shi: “Wekale’nka na kishima mwandji na kwikala shi na matope.” (Kib 17:1, EEM) Sunga bano bantu booso babidi babaadi bakutwe kupwidika na booso babafwile, babaadi bashi kalema ku meso kwa Yehowa, aye “atalaa eshimba” (1Sam 16:7; pwandikisha na 2Bf 20:3; 2Mya 16:9.) Baadi mutekye Isaleele’shi: “Ikala obe ooso mulamate [shi na matope] kwi Efile Mukulu oobe.” (Miy 18:13; 2Sam 22:24) Baadi mutuushe Mwan’aye mululame (Eb 7:26) bu mulambu wa nkulo, na kubukwashi bw’aye Yehowa mmulombene kwitanyina booso abalesha lukumiino na kukookyela bu “balulame” sunga bu bashi kalema, anka kwete kulama mbalo yaaye ya bu Nsushi mululame na shina kalema.—Lom 3:25, 26; tala INTÉGRITÉ; PERFECTION.
it-1-F 30 ¶1
Abrahame
Mafuku abakidile. Babaadi mu Kanaana munda mwa bipwa peepi ekumi, anka Saraa baadi ki nka nkunga. Aye nkuteka Abrahame bwashi Agaare mwina mudimo aaye mwina Ejipitu amutandjile mwana. Abrahame nkukumina. Mu kipwa kya 1932 K.B.B., pabaadi Abrahame na bipwa 86 Agaare batandjile Ismaele. (Kib 16:3, 15, 16) Mafuku ebungi abakidile. Mu kipwa kya 1919 K.B.B., pabaadi Abrahame na bipwa 99, Yehowa baadi mutekye Abrahame bwa’shi asale bana balume booso ba mu nshibo yaaye, bibaadi na kya kwila bu kitundwilo sunga bu kitampi akilesha’shi aye na Abrahame babaadi mu kwipushena kwa kilombeno ki pabwakyo. Mu kyakya kipungo kimune Yehowa baadi mushintule eshina dya Abraame bu Abrahame bambile’shi: “Mwanda nakupa matalwa a kwikala she-kisaka kya miilo.” (Kib 17:5, 9-27; Lom 4:11) Kunyima kwa kapindji ba mikeyilu basatu babafwadile mbidi ya bu bantu, Abrahame bebatambwile na kalolo kooso mwishina dya Yehowa, babaadi bamulungule’shi Saraa akemita na akatande mwana, mu kipwa akifiki!—Kib 18:1-15.
w09-F 1/2 13
Eshina, di na kyadipushisha
Efile Mukulu nabene badi mushintule mashina a bangi bantu bakulu bwa kabingilo ka butemuki. Bu kileshesho, baadi mushintule eshina dya Abraame adilesha’shi “Yaya mmutumbishibwe” aye nkumupa bu Abrahame adilesha “nshe-kisaka kya miilo.” Mu kwipushena na dino eshina, Abrahame bafikile nshaye na miilo. (Kib 17:5, 6) Banda kutala mukashi a Abrahame, Sarayi, e na eshina adipatuula pangi “mukashi sha tuleo.” Badi na kya kusangala pabamupele Efile Mukulu eshina dya bu “Saraa” adipatuula’shi “Ndalamumba,” mwanda baadi auku’shi akekala nkambwa a ba nfumu.—Kib 17:15, 16.
Kukimbuula bwa kupeta mabwe a muulo a mu kikudi
it-1-F 465
Kwilodena kwa myanda
Yehowa balungwile Abraame (Abrahame) shi: ‘Uuka biibuuwa’shi beekulu boobe abashala mwiwumbo dyabeene, abebekasha bapika, abebapombesha mund’a bipwa nkama inanka.’ (Kib 15:13; tala na Bik 7:6, 7.) Babamulungwile ano mayi kumpala kwa kutandikwa kwa mpyanyi ababadi balee sunga’shi “kekulu,” Isaake. Mu kipwa kya 1932 K.B.B. Abrahame batandjile Ismaele na mwina mudimo a mu Ejipitu Agaare na, mu kipwa kya 1918 K.B.B. babaadi batande Isaake. (Kib 16:16; 21:5) Su tubabadika bipwa 400 kubanga mu kipungo kya Kufiluka, akilesha nfudilo ya ‘mpombo’ (Kib 15:14), abitutwala mu kipwa kya 1913 K.B.B., kipwa kibaadi Isaake mukumbashe bipwa bitano. Abimweka’shi badi mulekye koomwa mu kyakya kipwa, na baadi ‘mwenyi’ mu kibundji kishi kyaye, bamwene makyenga abaadi bu mbangilo a makyenga ababadi batemukye pabitale Ismaele, uno baadi na bipwa bikafikye ku 19, baadi ‘amusengye.’ (Kib 21:8, 9) Kipaso kibaadi Ismaele asengye mpyanyi a Abrahame Isaake, mbilombene kumweneka ano etu mafuku bu bishi bikambe kwikala bu mwanda anka tabibaadi byabya aa mafuku nya. Bibaadi Saraa mukite na bibaadi Yehowa mukumiine pabitale Agaare na mwana aye Ismaele abilesha’shi mwanda taubadi bu wa bilele nya. (Kib 21:10-13) Bu bikale’shi uno mwanda mbeufunde mu Eyi dy’Efile Mukulu, abilesha bitundwilo bya mbangilo a bipwa 400 bya kipungo kya mpombo ibabadi batemukye, abikapu ku nfudiilo kwa Kufiluka.—Nga 4:29.
it-1-F 844 ¶7
Kufiluka
“Lutandwa lwa kananka.” Abitungu tutentekyeshe’shi Yehowa balungwile Abrahame’shi, mu lutandwa lwa kananka bekulu baaye abakaluka mu Kanaana. (Kib 15:16) Munda mwa bipwa 430 kubanga pababangile kilombeno kya Abrahame mudimo mpa na pabatukile bena Isaleele mu bupika takudi ntandwa ikile pa inanka, sunga twamba’shi bantu ba mu aa mafuku babaadi abakitshi mafuku ebungi pa nsenga bu abibilesha wawa mwanda. Kadi bena Isaleele babaadi bashale mu Ejipitu munda mwa bipwa 215. Su twata kileshesho kya kisamba kimune kya Isaleele, kisamba kimune kya Leevi, twi balombene kubadika ‘ntandwa inanka’ kunyima kwabo kutwela mu Ejipito mu uno mushindo aulondo: (1) Leevi, (2) Kehate, (3) Amrame, na (4) Moyise.—Efi 6:16, 18, 20.
LUBINGO LWA 17-23/2
BUPETA BWA MWIYI DY’EFILE MUKULU | KIBANGILO 18-19
“‘Nsushi a nsenga’ ishima babutula Sodome na Gomoore”
“Nsushi a booso be pa nsenga” akitaa nka myanda ilulame
“NSUSHI a miilo asambishaa nka na bululame?” (Kib 18:25) Abrahame muntu sha lukumiino tabadi mwele luno lukonko mwanda’shi badi na mpaka nya. Anka, luno lukonko lwaye lubadi alulesha byadi mukulupile’shi Yehowa mulombene kusambisha kibundji kya Sodome na Gomore mu kipaso kilulame. Badi mushinkamishe’shi Yehowa tamulombene “kwipaa muntu ebuwa na mubi pamune nya.” Abrahame bamwene’shi tamulombene “kukita byabya.” Kunyima, Yehowa bakwile aye nabene’shi: “Aye Lubwebwe, byakitshi mbipwidikye, mwatambukilaa mooso mmululame. Nyi Efile Mukulu a lulamato; mwadi ta mwi kukutwa bululame dingi nsha-kalolo.”—Miy 31:19; 32:4.
Lwishinko—nkunyingiila na kepatshila
Byabya, nsaa yoso ayitungu’shi tuleshe lwishinko, Yehowa ngi kileshesho kikile buwa kyatudi balombene kulonda. (2 Mp 3:15) Mu Eyi dy’Efile Mukulu atwimusangana myanda ibungi ayilesha mafuku ababadi baleshe lwishinko kwi Yehowa. (Ne 9:30; Yesh 30:18) Bu kileshesho, Yehowa bakitshine naminyi nsaa ibadi Abrahame mumwele nkonko pabitale kitshibilo kyaye kya kubutula Sodome? Kya kumpala, Yehowa ta mumutunyishe bwa’shi alekye kumwela nkonko nya. Anka Yehowa batemeshe na lwishinko ku lukonko loso lubabadi bamwipusha kwi Abrahame. Kunyima, Yehowa balesheshe’shi kwete kutemesha p’aye kwambuula mayi a Abrahame na kumushinkamisha’shi ta mulombene kubutula Sodome sunga mwekala nka penda bantu ekumi balulame mu kyakya kibundji. (Kib 18:22-33) Kino nyi nkileshesho kibuwa bukile kya kuteemesha na lwishinko na kupela kwaluula bukidibukidi!
w10-F 15/11 26 ¶12
Yehowa nfumu etu a ikalaika
12 Twi balombene kushinkamisha’shi Yehowa akatuulu Bufumu bwaye mu mafuku apela. Takalekyeela bu ntomboshi loso nya, dingi atuuku’shi twi mafuku a ku nfudiilo. Yehowa baadi mubutule bantu be bubi pa nsenga ku Mpeshi a kabutu. Baadi dingi mubutule kibundji kya Sodome na Gomoore na Faraone na bilwilo byaye. Sunga Sisera na bilwilo byaye na Senakeribe na bilwilo byaaye bya bena-Aasiriya, tababaadi na ngobesha ya kukambila Sha-Bukome booso nya. (Kib. 7:1, 23; 19:24, 25; Efi. 14:30, 31; Bans. 4:15, 16; 2 Bf. 19:35, 36) Twi balombene kukulupila’shi Yehowa Efile Mukulu takatadiila kukutwa kwa kanemo bw’eshina dyaaye na kukyengyesha kwa ba Temwe baaye. Anka, binobino tukwete kumona bishinkamisho bya kwikala kwa Yesu na bya nfudiilo a uno ndumbulwilo a myanda ebubi.—Mat. 24:3.
Kukimbuula bwa kupeta mabwe a muulo a mu kikudi
w88-F 15/5 23 ¶5-6
Kwi muntu tabamwene Efile Mukulu su?
Binobino, twina mushindo wa kupusha bwakinyi Abrahame baadi mwisambe na mwikeyilu a Efile Mukulu baadi mufwale mbidi ya bu muntu, bu baadi esamba na Yehowa aye nabene. Mwanda’shi yawa mwikeyilu baadi mwisambe na Abrahame nka byooso bibaadi Yehowa akumina kwisamba naaye na mwanda baadi alesha mpala yaaye, Bifundwe bibaadi na kya kulesha’shi “Yehowa bamumwekyeele.”—Kib 18:1.
Tutentekyeshe’shi mwikeyilu baadi alesha mpala ya Yehowa baadi na ngobeshe ya kwakula mukandu waye mu mushindo ululame nka bikumbene telefone sunga kisashi kutusha bishima byetu kwi ungi muntu. Binobino, twibalombene kupusha bwakinyi Abrahame, Moyise, Manoa, na bangi babaadi besambe na mwikeyile alesha mpala ya Yehowa bu’bo babesambile na Yehowa nabene. Sunga babaadi bamone na meso aabo bano ba mikeyilu na ntumbo ya Yehowa ibaadi ayilesha mwabadi, tababaadi na mushindo wa kumona Efile Mukulu nya. Bino tambitupakasheene na mayi a Yowano mutumibwa abambile’shi: “Takwi muntu su ngumune tabamwene Efile Mukulu.” (Yo 1:18) Byabya bano bantu babaamwene penda ba mikeyilu abalesha mpala y’Efile Mukulu, anka tababamwene Efile Mukulu aye nabene nya.
Kwasha bangi bwabadya kukambila twinyongoshi
3 Loota batshile kitshibilo kibubi p’aye kukumiina kushala munkatshi mwa bena Sodome, abaadi abakitshi myanda i butete bukile. (Badika 2 Mpyeele 2:7, 8.) Nsenga ibaadi bufukye bwibungi, kadi Loota bapetele nkalakashi ikile bungi p’aye kwenda mu kushala mu Sodome. (Kib. 13:8-13; 14:12) Abimweka’shi mukashi aaye baadi mufule dyadya eumbo bikata sunga bantu ba mwanka, mu kipaso kibaadi mukutwe kukokyela Yehowa. Bashimiishe muwa nsaa ibaadi Yehowa munokyeshe kaalo na sufule mu kyakya kibalo. Banda kunangushena bwa bansongwakashi babidi ba Loota. Abaadi abebayila kwi ba nsongwalume abafwile mu Sodome. Loota bashimiishe nshibo yaye, bintu byaye, na lukalakashi lukile yoso, bashimiishe mukashi aaye. (Kib. 19:12-14, 17, 26) Yehowa baadi mukutwe lwishinko mu kino kipungo kibaadi Loota na ino nkalakashi su? Nya.
LUBINGO LWA 24/2–1/3
BUPETA BWA MWIYI DY’EFILE MUKULU | KIBANGILO 20-21
“Yehowa akumbashaa kyakya kyoso kyadi mulee”
Efile Mukulu badi mumwitanyine bu “Ndalaamumba”
Tuno tusepo twa Sara atulesha’shi badi mukutwe lukumino su? Ta mbyabya nya. Bible akula’shi: “Ku lukumiino, Sara namu kushii kubadika bununu bwaye, bapetele bukome bwa kupeta twikulu, mwanda badi muukye’shi Yawa mulee nyi nsha-kishima.” (Eb 11:11) Sara badi auku Yehowa kalolo; badi auku’shi mulombene kulombasha milayilo yaye yoso. Nnanyi a kwatudi shi na lukalo lwa kwikala na lukumino lwi bino? Bibuwa tuukye Efile Mukulu sha Bible kalolo. Su tubakitshi byabya, atukamono’shi Sara badi na kabingilo ka kwikala na luno lukumino lubadi nalo. Yehowa e na kishima na lulamato binyibinyi na akalombasha milayilo yaye yoso—ingi nsaa mulombene kwiyilombasha mu kipaso akitukemesha sunga akitusepesha ngofu!
‘TEEMESHA KYOOSO KYAKULUNGULA’
Sara pabadi na bipwa 90, bamwene kulombana kwa mwanda ubadi atengyela mu muwa waye. Badi mutandile mulum’aye aadi mufule mwana mulume. Pano mulum’aye badi mupwe kulombasha bipwa lukama! Abrahame baudikile mwan’aye bu Isaake, sunga bu “Tusepo,” nka bu bibamulungwile Efile Mukulu. Twi kupwandikisha’shi Sara badi mukookye, kadi badi amungamunga nsaa ibadi mwakule’shi: “Efile Mukulu bampa kya kunsepesha! Ooso apusha uno mwanda wande asepe.” (Kib 21:6) Kino kya buntu kibabamupeele kwi Yehowa mu kilengyeleshi kibadi kisangashe Sara munda mwa mafuku a muwa waye oso. Anka, kibadi kimupeteshe bushito bukata.
Isaake pabalombeshe bipwa bitano, abakitshine musangelo wa kulekyesha mwana koomwa. Anka ta mbantu boso abadi na muloo nya. Atubadika’shi Sara “nkumona” mwanda wibubi. Ismaele, mwana a Hagaare, badi mupwe kulombasha bipwa 19, badi asengye Isaake. Bino tabibadi bu penda maasha abadi aasha naye nya. Mpoolo mutumibwa badi muyookyelwe kunyima kwa bipwa bwadya kwitanyina uno mwikelo wa Ismaele bu kubingwabingwa. Sara bamwene uno mwanda kalolo nka bu bibaudi: ubadi mwanda ulombene kukyengyesha mwan’aye ngofu. Sara badi auku’shi Isaake tabadi na muulo nka penda mwanda mmwan’aye nya; badi na mudimo ukata wa kukita mu kulombana kwa mpàngo ya Yehowa. Ngi bwakinyi badi munyingye eshimba na kulungula Abrahame myanda yoso patoka. Bamulungwile bwadya kubinga Hagaare na Ismaele.—Kib 21:8-10; Nga 4:22, 23, 29.
Abrahame bakitshine naminyi? Atubadika’shi: “Uno mwaku nkufiitshisha Abrahame munda ngofu.” Badi asankila Ismaele, na dingi tabadi mulombene kutwesha lusa lwa bu nambutwile mu uno mwnada nya. Anka, Yehowa badi amono mwanda oso kalolo, ngi bwakinyi badi mwele dyaye eyi mu uno mwanda. Atubadika bino: “Ank’Efile Mukulu nkumulungula’shi: ‘Tofiitanga munda pa mwanda wa nsongwalume na wa mufubi oobe mukashi. Teemesha kyooso akikulungula Sara, mwanda kwi Isaake ngi akwatshila kifuko eshina dyoobe.’” Yehowa badi mushinkamishe Abrahame’shi Hagaare na mwan’aye abakapete bintu byoso byabadi nabyo lukalo. Abrahame muntu sha lulamato badi mutumikile ano mayi.—Kib 21:11-14.
Kukimbuula bwa kupeta mabwe a muulo a mu kikudi
wp17.3 12, mayi a kuushi kw’esaki
“We mukashi e buwa bukalabale”
Sara badi mwina a Abrahame abadi nshabo umune belekeena ku ba nyinabo. Tera ngi badi nshabo, anka badi mwibatande na bakashi belekeene. (Kib 20:12) Bu bikale’shi mu ano mafuku atudi ta bi buwa muntu eyibakishena na mukwabo, abitungu kuuka’shi myanda ya ano mafuku ngilekene ngofu na myanda ibadi ayikitshika kala. Bantu abadi peepi na kupwidika kubabadi bashimishe kwi Adame na Eeva. Bwa bantu ba kala, kwiyibakishena kwa bantu ba mu kifuko kimune takubadi na masaku mu mase a bana abatandjikwa nya. Anka, kunyima kwa bipwa 400, bantu ababangile kukita bipwa bi mumune na abipu bantu lelo uno. Na Miiya ya Moyise ibadi ikandjikye kwifikeena peepi kwa bantu ba mu kifuko kimune.—Lv 18:6.
w89-F 1/7 20 ¶9
Abrahame—Nyi kileshesho bwa booso abakyebe kwikala ba kuuku b’Efile Mukulu
9 Abrahame baadi mukite ungi mwanda wa lukumiino. Nka bu abilesha uno mwanda’shi aye “nkwibaka kilambwilo bwa Yehowa yaaya mbalo.” (Kib 12:7) Bino, abilesha’shi baadi mutuushe nyema bu mulambu, mwanda kishima kya mu kina Ebelu kyabadi balule bu “kilambwilo” akilesha “mbalo ya kulambwila.” Akupu Abraame nkukita dingi myanda ayilesha lukumiino imumune mu bingi bipindji bya nsenga. Na dingi, baadi ‘mwitanyine eshina dya Yehowa.’ (Kib 12:8; 13:18; 21:33) Kishima kya mu kina Ebelu kyabadi balule bu ‘kwitanyina eshina’ nkilombene dingi kulesha “kwakula patoka (kulungula) eshina.” Abrahame baadi mulungule eshina dya Yehowa Efile Mukulu aye kwi ba mu shibo yaaye na kwi bena Kanaana. (Kib 14:22-24) Mu mushindo umune, ano etu mafuku bantu booso abakimbi kudya bukuuku n’Efile Mukulu abitungu betamine eshina dyaye na lukumiino. Abitungu kutuusha bu kamoyi munkatshi mwa bantu, ‘kuyididiila na kulambula Efile Mukulu mulambu wa kumutumbisha nawo, kwamba shi, kikuba kya ku milomo yeetu akyakula patooka bwa lukumiino lwetu mwishina dyaaye.’—Eb 13:15; Lom 10:10.