Fa a du kon taki wi abi Bijbel teleki now?

A de wan wondru taki wi abi a heri Bijbel teleki now ete. Sma ben kaba skrifi en moro leki 1900 yari pasa. Den ben skrifi en na tapu sani di ben kon pori te fu kaba, sani soleki papira di meki fu papirus-grasi noso papira di ben meki fu metibuba. Bijbel ben skrifi tu na ini tongo di furu sma na ini a ten disi no e taki. Boiti dati, son kownu, kerki fesiman nanga tra sma di ben abi makti ben du ala sortu sani fu sorgu taki sma no ben o abi nowan Bijbel moro.

FA A du kon taki a buku disi de te now ete? Fa a du kon taki someni sma sabi a buku disi? Meki wi luku tu sani di meki taki disi de so.

Furu leisi sma skrifi Bijbel abra

Den Israelsma ben de den fosi sma di ben abi den buku fu Bijbel. Den ben kibri den buku disi heri bun èn den ben meki furu kopi fu den. Wan fu den sani di den kownu fu Israel ben musu du, na fu ’skrifi a wèt abra na ini wan buku. A wèt disi ben de na den Leifisma di ben de priester.’​—Deuteronomium 17:18.

Furu Israelsma ben lobi fu leisi den buku fu Bijbel fu di den ben e si den leki a Wortu fu Gado. Dati meki den ben abi skrifiman di ben kisi spesrutu leri fu skrifi den buku disi abra finifini. Wan fu den skrifiman disi di ben abi bigi lespeki gi Gado ben de Esra. „A ben sabi fa fu skrifi a wèt abra di Yehovah, a Gado fu Israel, ben gi Moses” (Esra 7:6). Den Masoreetsma ben meki kopi fu na „Owru Testamenti” noso den Hebrew Buku fu Bijbel na ini den yari 500 te go miti 1000. Den ben abi a gwenti fu teri ibri letter srefi fu de seiker taki den no meki fowtu. Fu di den ben e du den wroko so fini, meki wi kan de seiker taki den Bijbel fu now abi den srefi sani leki den fosiwan. Èn fu di den ben meki someni kopi fu Bijbel, meki den sma di ben e teige Bijbel no ben man pori alamala.

Luku wan eksempre: Na ini a yari 168 Fosi Krestes a tiriman Antiochus IV fu Siria ben wani pori ala kopi fu den Hebrew Buku fu Bijbel na ini heri Palestina. Wan Dyu historia buku e taki: „Den ben e priti èn bron ala den bukulolo di den ben feni.” Wan tra buku fu den Dyu e taki: „Den srudati di ben kisi a wroko disi, ben e du a wroko nanga ogri-ati . . . Iniwan sma di ben abi wan santa buku . . . ben e kisi dedestrafu” (The Jewish Encyclopedia). Ma toku son Dyu na ini Palestina nanga tra kondre ben man kibri den bukulolo so taki sma no pori den.

Syatu baka di sma kaba skrifi den Kresten Griki Buku fu Bijbel noso a Nyun Testamenti, den bigin meki moro kopi fu den brifi fu den apostel, den profeititori nanga historia tori fu Bijbel. Fu eksempre, Yohanes skrifi a buku fu en na ini Efeise noso krosibei fu a foto dati. Ma den feni wan pisi fu wan kopi fu a buku dati na ini Egepte di de hondrohondro kilometer fu Efeise èn sabiman e taki dati a kopi disi ben skrifi sowan 50 yari baka di Yohanes skrifi a buku fu en. Disi e sori taki den Kresten di ben e libi na ini farawe kondre ben abi kopi fu den Griki Buku fu Bijbel di ben nyun na a ten dati.

Fu di sma ben prati Bijbel na so furu presi, meki furu sma ben abi Bijbel ete hondrohondro yari baka a ten fu Krestes. Fu eksempre, wan tori de taki na a musudei mamanten fu 23 februari fu a yari 303, Grankownu Diocletian fu Rome ben e luku fa den srudati fu en ben e broko den doro fu wan kerki fu go na ini fu bron ala den kopi fu Bijbel. A grankownu disi ben denki taki a Kresten bribi no ben o de moro efu a ben bron ala den kopi fu a santa buku fu den Kresten. A tra dei, a seni boskopu na ini a heri Kownukondre Rome taki den ben musu bron ala kopi fu Bijbel na presi pe ala sma ben kan si dati. Toku wan tu Bijbel tan abra èn sma ben skrifi den abra. Te na a dei fu tide yu abi tu bigi pisi fu Bijbel na ini Grikitongo di ben skrifi syatu baka di Diocletian taki dati den ben musu bron ala Bijbel. Wan fu den pisi disi de na ini Rome èn a trawan de na ini Londen, Ingrisikondre na wan presi pe den e kibri buku.

Aladi sma no feni pisi fu a fosi Bijbel, toku den feni dusundusun kopi fu Bijbel noso pisi fu den di sma ben skrifi abra. Sonwan fu den owru srefisrefi. Yu denki taki a boskopu na ini Bijbel kenki di sma ben e meki kopi fu en? A sabiman W.  H. Green taki fu den Hebrew Buku fu Bijbel: „Wi de seiker taki nowan tra owruten buku skrifi abra so soifri leki Bijbel.” Wan tra prenspari sabiman fu owruten kopi fu Bijbel na Sir Frederic Kenyon. A taki fu den Kresten Griki Buku fu Bijbel: „A ten di pasa sensi di Bijbel kaba skrifi èn den moro owru kopi fu Bijbel de so syatu taki bijna yu kan taki dati ala tu skrifi na a srefi ten. Dati meki yu no abi fu tweifri taki den buku disi fu Bijbel de soleki fa a ben skrifi biginbigin. Wi kan de seiker taki den sani di skrifi na ini den buku fu a Nyun Testamenti de soifri soleki fa a fosiwan ben de.” A ben taki tu: „Nanga ala overtoigi wi kan taki dati a Bijbel di wi sabi now de soleki fa a ben skrifi na ini a fosi Bijbel. . . . Wi no kan taki dati fu nowan tra owruten buku.”

Bijbel vertaal na ini furu tongo

Wan tra prenspari sani di meki taki someni sma sabi Bijbel, na taki a vertaal na ini furu tongo. Wi kan frustan taki disi de so, fu di Gado ben wani taki sma fu difrenti kondre èn sma di e taki difrenti tongo ben musu kon sabi en èn anbegi en „nanga yepi fu a santa yeye èn nanga yepi fu san tru”.​—Yohanes 4:23, 24; Mika 4:2.

A fosi vertaling fu den Hebrew Buku fu Bijbel di sma sabi ben de a Septuaginta na ini Grikitongo. Den ben vertaal en gi den Dyu di ben e taki Grikitongo èn di ben e libi na den presi dorosei fu Palestina. Den ben kaba vertaal en sowan tu hondro yari fosi Yesus kaba en wroko dyaso na grontapu. Wan tu hondro yari baka di den kaba skrifi Bijbel, sma vertaal a heri Bijbel, den Hebrew nanga den Griki Buku fu Bijbel, na ini furu tongo. Ma bakaten wan tu kownu èn srefi wan tu priester, di ben musu du ala muiti fu meki sma abi wan Bijbel, ben du ala san den man so taki sma no ben man abi wan Bijbel. Fu di den no ben wani taki den sma kon sabi sani fu Gado, meki den du ala muiti fu tapu sma fu vertaal Bijbel na ini den tongo di sma ben e frustan makriki.

Ma wan tu deki-ati man no gi yesi na den kownu nanga den priester. Den vertaal Bijbel na ini den aladei tongo fu den sma aladi den ben kan kisi dedestrafu fu a sani disi. Wan fu den man disi ben de na Ingrisiman William Tyndale di ben kisi leri na Oxford heiskoro. Na ini 1530, a vertaal a Pentateuch, noso den fosi feifi Hebrew Buku fu Bijbel, na ini Ingrisitongo. Aladi furu sma ben e gens en, a ben de a fosi sma di vertaal Bijbel fu Hebrewtongo go na ini Ingrisitongo. Tyndale ben de a fosi Ingrisi vertaler di gebroiki a nen Yehovah na ini a Bijbel fu en. A Spanyoro Bijbel sabiman Casiodoro de Reina ben de wan fu den fosi sma di vertaal Bijbel na ini Spanyorotongo. Ala yuru gensman fu Lomsu kerki ben wani kiri en fu a sani disi ede. A ben musu froisi go na Ingrisikondre, Doisrikondre, Fransikondre, Bakrakondre nanga Switserland fu man kaba a vertaling disi.a

Te now ete sma e vertaal Bijbel na ini moro tongo èn den e meki milyunmilyun kopi fu en. Fu di Bijbel de te now ete èn ala sma sabi en, meki a de krin taki a sani di na apostel Petrus taki tru: „A grasi e kon drei èn a bromki e fadon, ma san Yehovah e taki e tan fu têgo.”​—1 Petrus 1:24, 25.

[Futuwortu]

[Faki]

SORTU BIJBELVERTALING MI MUSU GEBROIKI?

Furu tongo abi difrenti Bijbelvertaling. Son vertaling abi muilek wortu nanga owruten wortu na ini. Tra Bijbel no skrifi soifri soleki fa a ben de na ini den fosi Bijbel, fu di den sma di vertaal en ben wani nomo taki sma frustan en makriki. Dan yu abi tra Bijbel di vertaal den wortu wan-fru-wan, precies soleki fa a ben skrifi na ini den fosi Bijbel.

Den sma di vertaal na Ingrisitongo Nyun-Grontapuvertaling fu den Santa Buku fu Bijbel di Yehovah Kotoigi tyari kon na doro, ben gebroiki Bijbel di ben de na ini den fosi tongo. A grupu sma di vertaal a Bijbel disi no poti den nen na ini. Sma gebroiki na Ingrisitongo Nyun-Grontapuvertaling fu vertaal Bijbel na ini sowan 60 tra tongo. Ma den vertaler disi ben gebroiki owruten Bijbel tu di ben skrifi na ini den fosi tongo fu man vertaal soifri. Na ini a Nyun-Grontapuvertaling yu o si taki den skrifi sani precies soleki fa a ben skrifi na ini den fosi Bijbel efu a de krin fu frustan. Den sma di vertaal en ben wani taki Bijbel na ini a ten disi musu de krin fu frustan neleki fa a fosi Bijbel ben de krin fu frustan na ini a ten dati.

Son koniman di sabi furu fu tongo ondrosuku a Nyun-Grontapuvertaling nanga tra Bijbel di skrifi na ini a ten disi fu si efu den abi fowtu noso tra sani na ini di no bun. Wan fu den koniman disi na Jason David BeDuhn, wan professor fu kerki afersi na a Noord-Arizona universiteit na ini Amerkankondre. Na ini 2003, a skrifi wan buku fu 200 bladzijde pe a e fruteri san a kon si di a ondrosuku neigi Ingrisitongo Bijbel di moro furu sma na grontapu e gebroiki.b A ondrosuku difrenti Bijbeltekst di tra sabiman no e agri fa a musu vertaal. A taki dati disi na den presi na ini Bijbel pe a ben o de moro makelek fu feni fowtu. Na ibriwan fu den tekst di a ondrosuku a luku efu na Ingrisi tekst ben de a srefi leki san ben skrifi na ini Grikitongo, dan a ben e suku den pisi pe sma ben vertaal en na so wan fasi taki leisiman ben o frustan wan heri tra sani. San a kon si?

BeDuhn taki dati furu sma èn sabiman srefi e taki dati a Nyun-Grontapuvertaling de tra fasi fu di den sma di vertaal en du dati soleki fa den e bribi. Ma dan a sori taki furu sani na ini a Nyun-Grontapuvertaling de tra fasi fu di den sma di vertaal en skrifi soifri soleki fa a ben skrifi na ini den Bijbel fu fositen. Aladi a no e agri nanga son vertaling fu tekst na ini a Nyun-Grontapuvertaling, a taki dati a Bijbel disi na a moro soifri vertaling te a e teki en gersi nanga den tra Bijbelvertaling di a ondrosuku. A taki dati na wan „heri bun” vertaling.

Benjamin Kedar, wan sabiman fu Hebrewtongo na ini Israel, taki wan srefi sortu sani fu a Nyun-Grontapuvertaling. Na ini 1989 a taki dati te yu luku a vertaling disi, yu man si taki den sma di vertaal en na eerlijk sma di du muiti fu vertaal en soifri èn na wan fasi di krin fu frustan. A taki dati nowan presi na ini a Nyun-Grontapuvertaling a si wan sani di ben o gi den leisiman wan heri tra denki fu san ben skrifi na ini den fosi Bijbel.

Aksi yusrefi: Fu san ede mi wani leisi Bijbel? Mi wani wan Bijbel di yu kan leisi makriki ma di no soifri? Noso mi wani wan di de moro soifri èn di e sori krin san den Bijbel skrifiman ben wani wi frustan?’ (2 Petrus 1:20, 21) A de na yu sortu Bijbel vertaling yu wani leisi.

[Futuwortu]

[Prenki]

A „Bijbel​—Nyun-Grontapuvertaling” de na ini furu tongo

[Prenki]

Wan kopi fu Bijbel fu den Masoreetsma

[Prenki]

Wan pisi fu Bijbel pe Lukas 12:7 skrifi: „. . . no frede, unu warti moro leki furu pikin fowru”

[Sma di abi a reti fu a prenki]

Foreground page: National Library of Russia, St. Petersburg; second and third: Bibelmuseum, Münster; background: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin