„Skapuman di mi feni bun”

1, 2. (a) San kan pasa efu wan ipi skapu no e kisi kibri? (b) Sortu wroko wan skapuman ben abi na ini Bijbel ten?

HIROYASU fu Yapan, ben de wan pikin boi ete di en mama bai wan manskapu nanga wan umaskapu. A ben e sorgu den èn ala yari na umaskapu ben e kisi tu pikin. Na so na ipi ben e kon moro bigi. Di a boi disi ben abi 12 yari, dan den ben abi 12 noso 13 skapu kaba. „Wan fruku mamanten di mi ben e didon ete”, na so a e fruteri, „mi yere fa den skapu e bari. Mi no go luku wantewante san e pasa. Di mi go luku te fu kaba, mi si wan tu busidagu e lon gowe fu den pikin skapu fu mi. A bere fu den skapu ben priti opo. Ne mi bigin suku a mama skapu na ala sei. Di mi feni en, a ben e blo ete, ma a ben e didon na ini brudu. Na soso a manskapu tan na libi. Mi ati ben broko. Mi ben musu go luku den wantewante di mi yere den. Den no ben man feti nanga den dagu.”

² Na ini Bijbel ten, pikinmoro ala sma ben sabi san na a wroko fu wan skapuman. Wan skapuman ben musu tyari na ipi fu en go na weigron èn a ben musu sorgu taki den ben e kisi bun nyanyan. A ben e kibri den tu gi ogri meti èn a ben e go suku den wan di lasi (1 Sam. 17:34-36). A skapuman ben e meki na ipi fu en didon rostu, sondro taki ogri miti den. A ben e yepi den tu te den ben e kisi pikin èn a ben e luku den pikin skapu disi. Neleki furu tra Bijbel skrifiman, Yeremia gebroiki na eksempre fu wan skapuman fu sori san na a frantwortu di mansma abi te den musu luku tra sma, kande leki tiriman, noso leki sma di ben musu gi trawan leri fu Gado.

3. San Yeremia ben abi na prakseri te a ben e taki fu „skapuman” noso fu „skapuman di e luku a pipel”?

³ Kande son sma na ini a gemeente e denki taki owruman de leki skapuman soso te den e go luku brada nanga sisa fu yepi den èn fu gi den deki-ati. Ma te Yeremia e taki fu „skapuman” noso fu „skapuman di e luku a pipel”, dan a e poti prakseri na den difrenti fasi fa den fesiman fu Yuda ben musu sorgu a pipel. Nofo tron Gado ben e krutu den granman, den profeiti, nanga den priester na ini Yuda taki den no ben de bun skapuman, fu di den no ben e suku a bun fu a pipel (Yer. 2:8). Den ben e pina den „skapu” fu den, den ben e kori den èn den no ben e sorgu den, fu di den ben e suku den eigi bun nomo. Den fesiman disi no ben e du nowan muiti fu gi a pipel fu Gado den leri fu en. Yehovah ben bari „helu” gi den falsi skapuman disi, èn a ben pramisi a pipel fu en taki a ben o gi den lobi-ati skapuman di ben o luku den bun, èn di ben o sorgu taki ogri no miti den.​—Leisi Yeremia 3:15; 23:1-4.

4. Suma e sorgu gi na ipi fu Gado na ini a ten disi èn fa den e du dati?

⁴ Wan prenspari fasi fa den sani di Gado pramisi kon tru, abi fu du nanga Yesus, a Bigi Skapuman di e luku den skapu fu Yehovah èn di tron na Ede fu a Kresten gemeente. A ben kari ensrefi „a moro bun skapuman”, iya, a ben sori taki a e frustan trutru fa den skapu fu en e firi (Yoh. 10:11-15). Na ini a ten disi, Yehovah poti tra skapuman fu luku den skapu fu en na grontapu. Den man disi di de salfu brada fu a koni srafu di de fu frutrow èn sosrefi owruman fu a „bigi ipi”, de na ondro a tiri fu Yesus èn den e si a frantwortu fu den leki wan seryusu sani (Openb. 7:9). Den e du muiti fu yepi trawan, neleki fa Yesus ben du dati sondro fu denki ensrefi nomo. Den e du muiti fu gi a gemeente a leri fu Gado di de leki nyanyan èn den de klariklari fu sori lobi gi a gemeente, fu di den wani de leki Krestes. Sani no o waka bun gi skapuman di no e sorgu den brada fu den bun, di e prei basi gi den, di grofu nanga den èn di e wisiwasi den! (Mat. 20:25-27; 1 Petr. 5:2, 3) Fa Yehovah wani taki Kresten skapuman na ini a ten disi musu de? Te wi luku den sani di Yeremia skrifi, dan san na a yoisti fasi fa owruman musu tyari densrefi? Fa den musu si a frantwortu di den abi fu luku a pipel fu Gado? Meki wi go luku difrenti frantwortu di owruman abi. Wi o si fa den musu yepi èn kibri trawan, fa den musu gi leri na sma fu a gemeente èn na tra sma, èn fa den musu koti krutu.

DEN E KIBRI WI

5-7. (a) Fa Yehovah wani taki skapuman musu sorgu den skapu fu en èn fu san ede? (b) Fa owruman kan sori taki den lobi den brada nanga sisa fu den trutru, srefi den wan di lasi pasi?

⁵ Na apostel Paulus e kari Yehovah „a sma di de [wi] skapuman èn di e luku taki sani waka bun nanga [wi]” (1 Petr. 2:25). Fa Gado e si den „skapu” fu en èn san a e du gi den? We, meki wi go luku fa sani ben waka na ini a ten fu Yeremia. Baka di Yehovah krutu den skapuman di ben panya den skapu fu en èn di no ben sorgu den, dan a taki dati a ben o „tyari” den skapu fu en kon baka na den weigron fu den. A ben pramisi taki a ben o poti bun skapuman „fu luku” a pipel fu en èn fu kibri den gi ogri-ati feanti (Yer. 23:3, 4). Iya, den skapu fu Yehovah ben prenspari gi en na ini a ten dati. Na so a de tu nanga den skapu fu en na ini a ten disi. A bai den nanga wan sani di warti trutru, so taki den kan kisi wini fu têgo.​—1 Petr. 1:18, 19.

⁶ Kresten owruman musu de leki trutru skapuman. Den no musu si a frantwortu di den abi fu sorgu gi a gemeente leki wan lawlaw sani. Efu yu e dini leki wan owruman, dan yu de gaw fu si iniwan sani di e sori taki yu brada noso sisa de na nowtu? Yu de klariklari fu yepi den wantewante? A koni Kownu Salomo ben skrifi: „Yu musu fu sabi fa a e go nanga na ipi fu yu. Poti prakseri na den meti fu yu” (Odo 27:23). A tekst disi e sori krin fa wan trutru skapuman e wroko tranga. Ma te yu luku en bun, a rai dati kan sori skapuman na ini a gemeente fa den musu sorgu den skapu. Efu yu na wan owruman, dan yu e luku bun taki yu no e prei basi gi trawan? Te wi e luku taki Petrus e warskow owruman fu ’no prei basi gi den wan di de wan gudu fu Gado’, dan dati e sori taki wan owruman ben kan du so wan sani. San yu kan du fu meki taki a sani di skrifi na Yeremia 33:12 kon tru? (Leisi en.) A kan taki yu musu poti spesrutu prakseri na papa noso mama di no abi wan patna, man noso uma di patna dede kaba, osofamiri di abi kwekipikin, owru sma, nanga yonguwan. Kande den sma disi abi spesrutu yepi fanowdu.

⁷ Son leisi sani e pasa di e meki taki sma e gowe libi a gemeente. Wan skapuman na ini a gemeente musu suku den skapu dati èn neleki wan trutru skapuman a musu yepi den. Fu man du dati a no musu prakseri ensrefi nomo èn a musu abi sakafasi. Nanga ala pasensi a musu sorgu den wan di a musu luku. A bun te owruman na ini a gemeente e aksi densrefi: ’O furu muiti mi e du fu gi trawan deki-ati èn fu trowstu den, na presi fu krutu den, noso fu suku fowtu na den? Mi wani tron wan moro bun skapuman trutru?’ Son leisi yu musu pruberi ibri tron baka fu yepi wan sma fu kon si sani soleki fa Gado e si den. Efu wan brada noso wan sisa e draidrai fu teki rai fu Bijbel (sobun, a no wan sani di na owruman srefi e taigi en), dan a bun fu prakseri Yehovah, a Moro Bigi Skapuman èn Fesiman. Nanga pasensi a „tan warskow” a tranga-ede pipel fu en èn a tan suku fu yepi den (Yer. 25:3-6). Furu fu den anbegiman fu Gado na ini a ten disi no e du ogri sani, ma te den musu kisi rai, dan owruman musu gi den rai soleki fa Yehovah ben du dati.

8. Fa skapuman na ini a gemeente kan teki na eksempre fu Yeremia?

⁸ Yeremia begi gi den Dyu brada nanga sisa fu en di a si taki howpu ben de ete gi den fu drai kon baka na Yehovah. A taigi Gado: „Memre ala den leisi di mi kon na yu fu taki bun fu den, èn fu begi yu meki yu ati no bron nanga den” (Yer. 18:20). Den wortu disi e sori taki Yeremia ben e luku den bun sani fu en brada nanga sisa. A no ben e denki takru fu den. Kresten owruman na ini a ten disi musu teki na eksempre fu Yeremia. Den no musu denki takru fu wan sma, teleki a kon na krin taki a sma e tan du sondu sondro fu abi berow. A bun fu prèise trawan gi den bun di den e du. A bun fu begi gi den tu èn fu begi makandra nanga den.​—Mat. 25:21.

„DEN O GI UNU SABI NANGA KONI LEKI NYANYAN”

9, 10. Fu san ede wi kan taki dati wan bun skapuman (gemeente owruman) musu de wan leriman?

⁹ Den sani di wi e leisi na Yeremia 3:15 e sori taki Kresten skapuman musu „gi [trawan] sabi nanga koni leki nyanyan”. Dati wani taki dati den musu de leriman (1 Tim. 3:2; 5:17). Yehovah ben pramisi en pipel taki na dati den bun skapuman ben o du. A ben gi den Dyu a deki-ati fu teki a leri di Yeremia ben o gi den fu poti den na tapu a reti pasi. (Leisi Yeremia 6:8.) Wan skapu abi bun nyanyan fanowdu fu kan de gosontu. Na so a de tu taki a pipel fu Gado musu kisi leri fu Bijbel leki nyanyan èn den abi tiri fu Bijbel fanowdu. Dati o yepi den fu tan gosontu, sobun, fu abi wan tranga bribi.

¹⁰ Te owruman e gi leri, den abi a frantwortu fu du tu sani: den musu yepi den wan di de memre fu a gemeente kaba èn den musu yepi den wan di no de tru Kresten ete. Owruman musu hori na prakseri taki wan fu den moro prenspari wroko fu a Kresten gemeente, na fu preiki a bun nyunsu fu Gado Kownukondre. Dati meki owruman musu de fayafaya preikiman (Yer. 1:7-10). Na a fasi dati densrefi e sori taki den e du a wroko di Gado gi den èn den e gi den brada nanga sisa fu den wan bun eksempre. Te yu leki owruman e wroko makandra nanga difrenti brada nanga sisa, dan dati e gi yu na okasi fu yepi den fu tron moro bun leriman, èn yusrefi e kon tron wan moro bun leriman tu, a no so? Boiti dati, te yu e teki fesi fayafaya na ini a preikiwroko, dan yu e gi trawan a deki-ati di den abi fanowdu èn dati kan meki taki a heri gemeente go na fesi.

11, 12. Efu wan owruman wani de wan bun skapuman, dan na sortu sani a musu poti prakseri?

¹¹ Den sani di owruman e leri a gemeente musu komoto fu Bijbel. Na so den o leri sma sani fu Gado di o tyari wini kon gi den. Fu dati ede, yu kan frustan taki owruman musu studeri Gado Wortu fayafaya fu man de bun leriman na ini a gemeente. Ma soleki fa Yeremia e taki, dan den fesiman fu a pipel fu en no ben de bun skapuman. A e taki fu san ede: „Den skapuman e du leki den no abi frustan. Den no e suku Yehovah srefi. Dati meki den e du don sani èn ala den skapu fu den panya na ala sei” (Yer. 10:21). Den wan di ben musu de leriman, no ben e hori densrefi na den gronprakseri na ini Gado Wortu èn den no ben e suku Gado tu. Fu dati ede den sani di den ben e du ben e sori taki den no ben abi a koni fu Gado. Yeremia meki bekènti taki den man disi di ben e du neleki den na profeiti, ben o kisi moro hebi strafu srefi.​—Leisi Yeremia 14:14, 15.

¹² Tra fasi leki den falsi skapuman dati, Kresten owruman e luku fa Yesus ben e tyari ensrefi èn den e teki na eksempre fu en. Na so den kan dini leki skapuman di e tiri na ipi na wan koni fasi. Te wi e luku den someni sani di den musu du èn den someni frantwortu di den abi, dan wi kan frustan taki a kan muilek gi den fu feni ten fu studeri doronomo. Ma efu yu e dini leki owruman, dan a bun fu aksi yusrefi: ’A leri di mi e gi e komoto fu Gado Wortu? Den rai di mi e gi trawan e kruderi nanga den sani di wi e leri fu a koni srafu di de fu frutrow?’ Na soso te yu abi na overtoigi taki dati de so, dan fosi a leri di yu e gi sa de tru leri èn a o tyari wini kon gi trawan. Boiti dati, a o sori taki yu abi sabi nanga koni. Efu yu e si taki yu no e studeri so furu moro leki fosi, dan san yu o du fu sorgu taki yu no e kon tron leki den falsi skapuman na ini a ten fu Yeremia?

13. San yepi Yeremia fu de wan bun leriman, èn san Kresten owruman fu a ten disi kan leri fu en?

¹³ Wan sani di ben meki taki Yeremia ben de wan bun leriman, na den agersitori di Yehovah ben taigi en fu gebroiki. Fu eksempre, Yeremia ben fringi wan tokotoko prapi broko na gron èn a meki bekènti taki na so Yerusalem nanga a pipel fu en ben o kisi pori. A no de fu taki dati a pipel no ben frigiti a sani dati! (Yer. 19:1, 10, 11) Wan tra eksempre, na taki Yeremia meki wan udu tyatyari èn a poti en na tapu en skowru fu sori a pipel fu en taki den ben o nyan hebi pina na ondro a tiri fu Babilon (Yer., kap. 27, 28). Gado no e taigi den owruman na ini a gemeente fu du den sortu sani dati fu man leri yu wan sani. Ma yu no e warderi en te den e gebroiki moi agersitori nanga ondrofenitori te den e gi leri? Te den e gebroiki agersitori nanga eksempre di e tyari sani bun kon na krin, dan dati kan gi wi deki-ati.

14. (a) Fu san ede Yeremia ben taki fu ’balsem-oli di de na Gilead’? (b) Fa Kresten owruman kan yepi Kresten brada nanga sisa fu kon abi wan tranga bribi?

¹⁴ Wi kan de nanga tangi trutru gi a leri di Kresten skapuman e gi! Na ini a ten fu en, Yeremia ben si taki a pipel fu en ben siki fu di a bribi fu den ben swaki. Den ben abi dresi fanowdu. A ben aksi: „Balsem-oli no de na Gilead? Nowan sma de drape fu dresi sma?” (Yer. 8:22) Balsem-oli ben de na ini Gilead, na owstusei fu Yordan-liba na ini Israel. A switismeri oli disi ben e komoto fu wan bon èn sma ben gwenti gebroiki en gi skin-ati èn fu dresi soro. Ma den sma no ben feni dresi gi a swaki bribi fu den. Fu san ede? Yeremia ben taki: „Den profeiti srefi e taki profeititori di no tru. Den priester e kwinsi sma, fu di den abi a makti fu du dati. Na dati mi pipel lobi” (Yer. 5:31). Fa a de na ini a ten disi? Yu no e agri taki na wan agersi fasi ’balsem-oli’ de fu feni na ini yu gemeente? Wi kan agersi a bun oli disi nanga a yepi di den lobi-ati Kresten skapuman e gi den brada nanga sisa fu den. Na wan lobi-ati fasi den e yepi den fu hori densrefi na Bijbel gronprakseri. Den e gi den deki-ati, den e begi gi den èn den e begi makandra nanga den.​—Yak. 5:14, 15.

„DISI NA SAN YEHOVAH TAKI”

15, 16. Fu san ede trutru skapu nanga den skapu fu Gado abi yepi fanowdu?

¹⁵ Prakseri fa wan trutru skapuman di wroko tranga omeni yuru langa, e prisiri te den skapu fu en e meki gosontu pikin! Ma a sabi taki a musu sorgu den skapu efu a wani taki sani go bun nanga den. A skapuman musu sorgu taki den e kisi bun nyanyan. Son pikin skapu e gebore nanga wan langa tere di kan kon doti nanga pupe noso nanga tra sani te a srepi na gron. Fu di a skapuman wani taki den meti fu en tan krin èn gosontu, meki a kan taki a e koti den tere. A e du dati na wan koni fasi fu sorgu taki den no kisi skin-ati. Na so skapuman na ini a gemeente e sorgu na wan lobi-ati fasi tu gi den skapu, sobun, gi den sma na ini a gemeente fu den (Yoh. 21:16, 17). Den owruman breiti srefisrefi tu te den e si taki sma di wani sabi moro e du muiti fu tron tru Kresten. Kresten owruman wani taki ala skapu, yonguwan nanga owruwan, de gosontu èn taki den kisi bun nyanyan. Dati meki den e tan poti prakseri na den èn den e du sani tu fu kibri den gi ogri te dati de fanowdu. A no de fu taki dati den abi a frantwortu sosrefi fu memre den brada nanga sisa fu den na „san Yehovah taki”, sobun, na san Bijbel e leri.​—Yer. 2:2, 5; 7:5-7; 10:2; Tit. 1:9.

¹⁶ Yeremia ben musu abi deki-ati fu meki a boskopu fu Gado bekènti. Na so a de tu nanga gemeente owruman, spesrutu na ini afersi pe den musu opo du wan sani fu kibri den brada nanga sisa fu den. Fu eksempre, kande wan gemeente owruman e si taki a de fanowdu fu yepi wan ’pikin skapu’ noso wan moro owru „skapu”, so taki a grontapu fu Satan no doti en. Kande a sma srefi no go suku rai. Ma yu denki taki wan bun skapuman ben o tanapu e luku nomo fa wan skapu fu en e waka go na ini problema? Kwetikweti! A no ben o du tu leki ala sani bun, aladi a e si krin taki dati no de so èn taki a brada noso sisa fu en kan lasi a bun nen di a abi na Yehovah.​—Yer. 8:11.

17. O ten a kan de fanowdu taki wan skapuman e poti prakseri na wan skapu, èn fa a musu du dati?

¹⁷ Efu wan skapu ben o lasi pasi sondro taki a sabi, dan wantewante wan skapuman di e luku en skapu bun ben o tyari en kon baka na a ipi. (Leisi Yeremia 50:6, 7.) Na so a kan pasa tu son leisi, taki wan owruman musu taki seryusu nanga wan brada noso sisa di e tyari ensrefi go poti na ini wan situwâsi pe ogri kan miti en. Ma na owruman musu taki na wan lobi-ati fasi nanga a sma dati. Fu eksempre, kande a e si taki tu sma di meki mofo fu trow e go koiri sondro fu aksi wan sma fu go nanga den. Kande den e go na presi pe den lobifiri fu den kan meki den du sani di no fiti. Wan owruman di abi switifasi èn di e hori den firi fu trawan na prakseri, kan yepi den tu sma disi fu no poti densrefi na ini situwâsi di kan tyari problema kon gi den. Aladi a e luku bun fu no krutu den, a ben o bun te a e sori den sortu sani kan meki taki den tyari densrefi na wan fasi di Yehovah no feni bun kwetikweti. Neleki Yeremia, reti-ati owruman e krutu sani di Gado no feni bun. Na so den e teki na eksempre fu Yehovah di no e taki grofu nanga sma, ma di begi a pipel fu en: „Grantangi, no du a tegu sani disi di mi no lobi kwetikweti” (Yer. 5:7; 25:4, 5; 35:15; 44:4). Yu abi warderi trutru gi den lobi-ati skapuman di e broko den ede nanga den skapu fu Gado?

18. Sortu moi bakapisi skapuman na ini a gemeente abi te den e du muiti fu yepi trawan?

¹⁸ A no de fu taki dati a no ala den sma di kisi rai fu Yeremia ben arki en. Toku wan tu ben de di poti prakseri na san a ben taki. Fu eksempre, di Yeremia ben musu piri-ai gi Baruk di ben de en mati nanga en sekretarsi, dan a no draidrai fu du dati (Yer. 45:5). San ben de a bakapisi? Gado sori Baruk bun-ati èn dati meki a tan na libi di Yerusalem kisi pori. Na so a de tu na ini a ten disi. Te gemeente owruman e si sortu bun bakapisi a abi te den e yepi den brada nanga sisa fu den, dan dati kan meki taki den „tan meki muiti . . . fu gi sma deki-ati èn fu gi leri” di kan meki sma tan na libi.​—1 Tim. 4:13, 16.

DEN E GI DEN A STRAFU ’DI DEN FRUDINI’

19, 20. San den owruman musu du nanga sma di e du sondu?

¹⁹ Wan tra frantwortu di owruman abi na ini a ten disi, na fu koti krutu na ini a gemeente. Son leisi, owruman musu taki nanga sma di du sondu fu espresi, fu di den wani yepi den fu kon abi berow. Yehovah abi switifasi, ma di a ben gi sma di ben du sondu deki-ati fu tapu nanga den ogri fu den, dan a taigi den krin san den musu du (Yer. 4:14). Ma te den owruman si taki wan sma na ini a gemeente no wani tapu nanga a sondu libi fu en, dan den musu kibri den skapu, so taki a bribi fu den no pori. Soleki fa Bijbel e sori, dan a kan de fanowdu taki den puru a sma na ini a gemeente. Na ini den sortu situwâsi dati, Yehovah wani taki owruman musu koti krutu soleki fa en wani. A bun kownu Yosia ben de wan bun eksempre na ini a tori dati. „A ben e yepi den mofinawan èn den pôtiwan nanga den krutu-afersi fu den.” Na a fasi dati a ben e sori taki a lobi retidu neleki Gado. Fu dati ede Yehovah ben kan taki a sani disi fu Yosia: „A no fu di a ben sabi mi meki a ben e du dati?” Yosia ben e du san bun èn a ben e krutu sani na wan reti fasi. „Dati meki sani waka bun nanga en.” Yu no e firi moro bun te den owruman na ini yu gemeente e suku fu de leki Yosia?​—Yer. 22:11, 15, 16.

²⁰ Yu kan de seiker taki Yehovah e gi sma di du wan sondu a strafu ’di den frudini’ (Yer. 46:28). Sobun, te den owruman luku a situwâsi fu a sma èn a fasi fa a e denki, dan a kan de fanowdu taki den gi en rai, taki den warskow en, noso taki den gi en piri-ai. A kan de fanowdu srefi fu puru wan sma na ini a gemeente te a no wani tapu nanga a sondu fu en. Te den puru so wan sma fu a gemeente èn te a sma e go doro nanga a sondu libi fu en, dan den owruman no e begi gi en na den konmakandra, bika dati ben o de fu soso (Yer. 7:9, 16).a Ma den o teki na eksempre fu Gado, fu di den o sori a sma di den puru fu a gemeente san a kan du fu kon bun baka nanga Gado. (Leisi Yeremia 33:6-8.) A kan de wan hati sani te den puru wan sma fu a gemeente, ma wi sabi taki Gado e krutu sani na wan reti fasi èn taki te a e du wan sani, dan a de gi a bun fu ala sma.​—Sari 1:18.

21. Fa Gado wani taki sani musu waka nanga na ipi fu en èn san yu kan du fu meki dati pasa?

²¹ Te skapuman na ini a gemeente sabi den wèt fu Gado èn te den e wroko nanga den, dan den kan gi na ipi bun nyanyan, den kan yepi den fu de gosontu, èn den kan kibri den gi ogri (Ps. 23:1-6). Soleki fa wi si, dan Yeremia skrifi fa skapuman musu tyari densrefi èn fa den no musu tyari densrefi. A skrifi tu fa den musu si a frantwortu di den abi fu luku den skapu fu Gado. Den tori disi kan yepi Kresten owruman fu kon sabi fa den musu tyari a seryusu frantwortu di den abi fu sorgu den skapu fu Gado. Wi si tu taki na Yehovah poti skapuman fu gi en pipel leri, fu tiri den, èn fu kibri den. Sobun, ibriwan fu wi musu aksi ensrefi: ’Mi o tan sori warderi gi den lobi-ati skapuman disi di kisi a frantwortu „fu luku” den skapu fu Gado na wan fasi di e sori taki den abi „sabi nanga koni”?’​—Yer. 3:15; 23:4.