San a lobi gi Gado wani taki
„Disi wani taki na lobi gi Gado, taki wi e ondrow en kobòt.” — 1 YOHANES 5:3.
1. Fa wi musu sori lobi gi Gado, sani disi sa abi leki bakapisi?
FU NA plekti di de tapu libisma fu anbegi Gado, Yeyses ben taki: „Unu musu lobi Yehovah unu Gado nanga unu ati èn nanga unu sili èn nanga heri unu frustan” (Mateus 22:37). Fa wi musu sori na lobi disi? Na beybri e piki: „Disi a lobi gi Gado wani taki, taki wi e ondrow 1en kobòt” ( 1 Yohanes 5:3). Nanga sortu tumusi moy bakapisi gi den sma di du disi? Yohanes ben taki: „A sma di e tan na ini a lobi, e tan ini wanfasi nanga Gado.” — 1 Yohanes 4: 16b.
2. Na suma wwan wi musu gi wi anbegi?
2 Efu wi e lobi Gado, dan wi no sa gi na anbegi fu wi na no wan enkri sani san Gado meki — efu a de now wan libisani ofu wan sani di dede kba — ma soso na Gado (Lukas 4:7, 8). Na apostel Petrus èn srefi wan engel ben weygri fu meki libisma anbegi den (Tori fu den apostel 10:25, 26; Openbaring 22:8, 9). So srefi Yeyses ben sori taki en mma, Mariya, no ben musu kisi no wan grani di de leki anbegi, bika dati de soso gi Gado (Lukas 11:27, 28; Yohanes 2:3, 4; Openbaring 4:11). Anbegi di e go na wan presi di no bun sa abi leki bakapisi taki wan sma e kon na ini problema nanga den komando fu Gado, bika „no wan sma kan dini tu meystri leki srafu”. — Mateus 6:24.
Na kobroyki fu na kroysi ini relisi
3. Fa na krestenhèyt e si na kobroyki fu na kroysi?
3 Yu abi so srefi tu sani di no abi libi di, ofu grani e gi na den, kan meki taki wan sma e psa den kobòt fu Gado. Na kroysi na wan fu den moro prenspari sani di sma e gi grani. Hondrohondro yari langa sma na ini na krestenhèyt ben kobroyki na kroysi na ini na anbegi fu den. The New Encyclopedia Britannica e kari na kroysi „a moro prenspari symbool na kresten relisi”. Ini wan krutu afersi na ini Griki kondre na Griki-Orthodoxe Kerki ben taki srefi taki den sma di e poti na ’Santa Kroysi’ na wan sey no de kresten. Ma na kroysi de trutru wan kresten symbool? Pe a feni en bigin?
4, 5. (a) San wan wortubuku e taki fu na wortu stau’ros, di difrenti Bakratonqo beybri poti abra nanga „kroysi”? (b) Pe na kobroyki fu na kroysi feni en bigin?
4 Na wrokosani pe den ben kiri Yeyses na en, den e kari en na ini pisi fu na beybri so leki Mateus 27:32 nanga 40. Drape na Griki wortu stau’ros e poti go abra na ini difrenti Bakratongo beybri èn so srefi tu na ini na Sranantongo Nyun Testamenti nanga den Psalmen nanga a wortu ’kroysi’. Ma san stau’ros ben wani taki na ini na fosi yarihondro di den ben skrifi den Buku fu beybri na ini Griki tongo? An Expository Dictionary of New Testament Words, fu na anu fu W. E. Vine e taki: „Stau’ros . . . e wani taki na ini a fosi presi wan leti opu paal ofu postu. Na dati den ben spikri ogriman fu kiri den. Na zelfstandig naamwortu [Stau’ros] èn na werkwortu stauroô, poti na wan postu-ofu paal, biginbigin de aparti fu na kerki vorm fu wan kroysi di ben de fu tu barki. Na vorm fu na lasti wan di kari dya ben feni en bigin na ini na owru Chaldeya, èn den ben kobroyki en na ini na kondre dati èn na ini tra kondre di ben de na en sey makandra nanga Egipti leki a symbool fu na Gado Tammuz (fu di na kroysi ben abi na vorm fu na Tau di ben de leki wan kibritori na fosi letter fu en nen.)”
5 Vine e taki moro fara: „Na a mindri fu na di fu dri yari hondro baka krestes den kerki ben drifi komoto fu bepaalde leri fu na kresten bribi èn ben dray dati poti fa den wani. Fu meki na fesi fu na kerki systema di ben fadon komoto fu bribi kon moro bigi, meki den ben teki hèydensma di no ben kon koboru nyun nanga na yepi fu bribi poti go ini den kerki èn den ben kisi pasi fu hori fu a moro bigi pisi den hèyden marki nanga symbool fu den. Fu dati-ede meki na Tau ofu na T fu den ini moro furu fu den vorm di de ben teki abra leki symbool fu na kroysi fu Krestes, nanga na dwarsi barki di de pikinso moro lagi.”
6, 7. (a) Pe na wortu „kroysi” komoto èn fu san-ede a no de reti fu kobroyki na wortu disi na ini Bakratongo ofu Sranantongo beybri? (b) Fa na fasi fu na beybri e kobroyki na wortu xu’lon e buweysi taki stau’ros ben de wan leti opu paal?
6 The Companian Bible e taki na ondro na edeprakseri „Na kroysi èn na poti na kroysi” san e kon now: „Na Ingrisi wortu fu wi „cross [kroysi] de na poti-abra fu na Latino crux; ma na Griki stauros no wani taki crux neleki fa na wortu „tiki” no wani taki „kroku”. Homerus e kobroyki na wortu stauros fu sori drape tapu wan gewoon paal ofu postu, ofu soso wan pisi udu èn na ini ala Griki klassiek buku disi de san a wortu wani taki èn na fasi fa a e kobroyki. A no e wani taki noyti tu pisi udu di ondro wan bepaalde uku e poti dwarsi abra makandra. . .. Na ini a Griki tongo fu na [N]yun [T]estamenti den no e taki srefi srefi fu tu pisi udu.”
7 Wan tra Griki wortu, xu’lon, beybri e kobroyki fu sori tapu na wrokosani pe Yeyses ben dede na en. A wortu disi e yepi wi frustan taki stau’ros ben de wan leti opu postu sondro wan dwarsi barki. The Companian Bible e taki fu disi: „Na wortu [xu’lon] . . . e sori ini algemeen tapu wan dede bontonpu ofu wan pisi udu, di e kobroyki leki bron-udu ofu fu sortu tra sani tu. . .. Fu di na lasti wortu di kari dya [xu’lon] e kobroyki gi na moro fruku stauros, meki kon dya na krin taki ala tu e wani taki na srefi . . . Fu dati meki na wortu [xu’lon] e ini a tori fu na fasi fa wi Masra ben dede èn na ini Tori fu den Apostel 5:30; 10:39; 13:29; nanga Galasiasma kapitel 3:13; 1 Petrus 2:24 [King James Version] e vertaal nanga ’bon’.”
8. San tra buku e taki fu na kroysi nanga na bigin fu en?
8 Na Fransi Dictionnaire Encyclopédique Universel e taki: „Langa ten wi ben bribi taki na kroysi, di sma e si leki wa kerki symbool ben de soso gi krestensma. Disi no de so.” Na buku Dual Heritage — The Bible and the British Museum e taki: „Na sabi taki na wortu ’kroysi’ no de fu feni na ini na Griki fu na Nyun Testamenti, kande de wan sani di e seki sma. A wortu ’kroysi’ ala ten de wan poti-abra fu na Griki wortu [stau’ros] di wani taki ’postu’ ofu ’leti opu paal’. A kroysi bigin no ben de wan kresten symbool; den teki en fu Egipti nanga Constantijn.” Na New Catholic Encyclopedia e taki: „Na poti na ini prenki fu a frulusu dede fu Kresten na Golgota no e kon na ini na symbolisch kunst fu den fosi kresten yarihondro. Ondro na krakt fu na Owru Testamenti fu no dini popki di meki nanga anu, meki den fositen kresten ben tegu srefi fu meki na wrokosani pe Masra [ben dede] na en. . .. Prenki fu na kroysi e kon de fu si fu sensi a ten fu Constatijn.”
Na kroysi fu Constantijn
9. Fa keysri Constatijn tay nanga na kroysi?
9 Constantijn ben de na Romen keysri di na ini 325 G.T. ben kari na kerki komakandra kon na wan ini Niceya èn na drape a ben kobroyki en makti fu teki na leri di no komoto fu beybri taki Krestes ben de Gado. A ben du disi fu meki na Kownukondre fu en di ben abi hèydensma nanga krestensma èn di ben fadon komoto na bribi kon steyfi. Fu en The New Encyclopedia Brittannnica e taki: „Na a neti fesi a wini di Constantijn wini Mexentius na ini 312 a ben si na ini wan fisyun na ’heymel marki’ fu na kroysi di leki fa a ben bribi ben abi na ini en wan pramisi fu Gado fu na wini fu en.” Na ini na encyclopedie disi den e taki so srefi tu taki Constatijn baka dati ben meki na gi grani na a kroysi kon na fesi.
10. Fu san-ede a no de reydelek èn no akruderi na Beybri fu bribi taki Gado ofu Krestes gi Constatijn wan „marki” di abi fu du nanga wan kroysi?
10 Ma Gado ben sa gi wan marki na wan hèyden tiriman di no ben e du a wani fu Gado, iya, wan hèyden marki ete? Yeyses ben piri-ay gi en eygi kondreman fu di den ben wani fu si marki (Mateus 12:38-40). Boyti fu dati na hèyden tiriman disi ben trowe brudu fu sma di no ben du no wan ogri fu di a ben feti fu nanga trutru wapen fu kisi na hey polititiki tirimakti èn nanga yepi fu politiki triki ben seti sani fu kiri famiriman nanga tra krosibey mati. Kontrari fu disi, Yeyses ben taki: „Mi kownukondre no de wan pisi fu na grontapu disi. Efu mi kownukondre ben de wan pisi fu na grontapu disi, dan mi dinari ben sa feti” (Yohanes 13:36). Fu dati-ede a ben taygi Petrus: „Poti yu feti-owru baka na en presi. Bika ala sma di e grabu feti-owru sa lasi libi nanga na feti-owru.” — Mateus 26:52.
11. San ben pusu Constatijn fu meki na kobroyki fu na kroysi go na fesi?
11 Na buku Strange Survivals e taki fu Constatijn nanga en kroysi: „Wi no kan degedege srefisrefi taki nanga en waka nanga libi a ben abi wan bepaalde sani na prakseri; na symbool di a ben opo, ben plisi na a wan sey den kresten na ini en legre èn na tra sey den [hèyden] Galiyasma . . .. Gi den lasti wan a ben de na marki taki na bun-ati fu na songado [di den ben anbegi] ben de tapu den.” Nôno, na ’hemel marki’ fu Constatijn no ben abi noti fu du nanga Gado ofu Krestes, ma ben abi en rutu na ini hèydendom.
Gi grani na a wrokosani di kiri suma?
12, 13. Fu sortu tra sani moro meki grani no musu gi na a kroysi?
12 Srefi efu wi poti na buweysi materiaal na wan sey èn bribi taki Yeyses ben dede na wan kroysi, dan a kroysi musu kisi grani? Nôno, bika den ben kiri Yeyses leki wan ogriman, so leki den man di ben anga na sey en na wan paal, èn na fasi fa en ben dede ben poti en ini na moro takru deyleti. Den fosi yarihondro kresten no ben sa si na wrokosani pe a ben dede na en leki wan santa sani. Fu gi na wrokosani disi grani ben sa wani taki fu gi na fowtudu fu na kiri fu Yeyses di nanga yepi fu en ben psa, grani.
13 Efu na moro lobi mati fu yu den ben kiri tapu falsi kragi, yu ben sa meki dan wan prenki fu na wrokosani di den ben kiri en (so leki na strop fu na ttey di na lelekuman ben anga en ofu wan elektrik sturu ofu na gon fu wan fayapeleton pe na schot ben komoto di ben kiri en) èn bosi dan na prenki dati èn leti kandra ofu weri en na yu neki leki wan santa moy sani? Dati ben de wan sani di yu no ben sa denki fu du. Na so a de so srefi tu nanga na gi grani na a kroysi. Taki na kroysi abi en bigin fu hèydendom, e meki a tori soso moro ogri ete.
14. Sortu bosroyti musu teki na ini a tori fu na kroysi te yu luku den buweysi materiaal fu grontaputori nanga a beybri?
14 Na gi grani na a kroysi no de wan kresten sani. Wi no e sori no wan lobi gi Gado nanga Krestes, ma a de wan spotu gi a sani di den e teki presi fu en. A de wan psa fu den kobòt fu Gado ini a tori fu a dini fu kruktugado. Wi e gi grani na wan hèyden symbool di sma e si leki a de fu a kresten leri (Exodus 20:4, 5; Psalm 115:4-8; 1 Korintesma 10:14). Fu si wan hèyden symbool leki wan santa sani, de a psa fu a kobòt fu Gado: „No kon na ondro wan ttyari nanga sma di no e bribi. Bika sortu prati regtvaardiki fasi abi nanga kruktudu? ’No fasi moro langa a sani di no de krin.’” — 2 Korintesma 6:14, 17.
Hori tranga na a wortu di skrifi ondro krakti fu santa yeye
15. Fu san-ede wi musu trowe gwenti di de kontrari na Wortu fu Gado?
15 Den kerki e taki taki gwenti leki na gi grani na a kroysi de fu den santa „sani di unu kisi fu den gransma”. Ma te na sani di unu kisi de kontrari a Wortu fu Gado dan den sma di lobi Gado e poti na gwenti na wan sey. San wi abi trutru gi na tru anbegi fanowdu, tanapu kba na ini na Wortu fu Gado. Paulus ben skrifi fu dati-ede gi Timoteus: „Fu sensi pikinnengre ten yu ben sabi den santa buku. . ., di kan meki yu kon koni fu kisi frulusu nanga yepi fu na bribi di e go fu Krestes Yeyses. Ala den Buku Gado ben meki den skrifi den nanga yepi fu en yeye èn den de bun fu leri sma, piri-ay gi sma, fu poti sani leti, fu gi tranga leri na ini regtvaardiki fasi, so taki na sma fu Gado kon koni dorodoro, de srekasreka dorodoro gi ibri bun wroko” (2 Timoteus 3:15-17). No wan pe na beybri e taki taki gwenti di de kontrari a Wortu fu Gado de nomonomo fanowdu fu kisi frulusu.
16. San Yeyses ben taygi kerki tiriman fu den gwenti fu den?
16 A strey a mindri na Beybri èn libisma gwenti no de nyun. Ini a bigin fu sensi na kon klari fu den Beybri Buku di skrifi na ini Hebrew tongo te na a kon fu Yeyses, den dyu kerki tiriman ben poti furu gwenti di ben taki nanga mofo èn di baka ten ben skrifi tapu papira sondro taki Gado yeye ben gi dati. Den gwenti disi nofotron ben de kontrari na beybri. Fu dati-ede Yeyses ben taygi den kerki tirimari „Fu san-ede unu e psa na kobòt fu Gado soso fu na bun fu na gwenti fu unu? Unu e meki na Wortu fu Gado lasi krakti fu den gwenti fu unu ede.” A ben tyari na pisi fu na Wortu fu Gado di e kon now kon tapu den: „Na fu soso den e tan anbegi mi, bika den e leri libisma kobòt leki leri” (Mateus 15:1-6, 9). Na ini en leri Yeyses noyti ben teki wan sani puru fu den sortu gwenti disi. A ben sori tapu na skrifi Wortu fu Gado di kon ondro krakti fu santa yeye. — Mateus 4:4-10; Markus 12:10; Lukas 10:26.
17. Fu san-ede wi kan bow tapu na beybri leki wan frutrow ankra gi wi howpu?
17 Gado no ben tyari na kibri di a „Wortu fu libi” ben musu kibri kon na ini kofar fu di a libi dati abra gi sma di e hori tranga na kerki gwenti (Filippi 2:16). Na presi fu dati a meki ben skrifi na beybri ondro na krakti fu en makti santa yeye, so taki „wi ben sa abi howpu nanga yepi fu wi horidoro èn nanga yepi fu den na trowstu di komoto fu den Buku” (Romen 15:4). Efu wi tan taki taki sani mankeri ini na beybri èn taki wi musu bow tapu den degedege denki fu sma di no de bun dorodoro èn di no de ondro krakti fu santa yeye, dan dati wani taki taki wi no e erken na makti fu Gado. Na Almakti Mekiman fu na universum di e gi wi respeki seyker kan de na Skrifiman fu wan buku! Èn a ben sorgu so srefi tu ini wan buku, so taki wi ben sa abi wan frutrow ankra gi wi howpu èn no ben sa abi fu anqa fu libisma gwenti di e tyari sma go so fara fu psa den kobòt fu Gado. Fu dati-ede a Wortu fu Gado e taki: „No go doro sey fu den sani di skrifi” (1 Korintesma 4:6). Den sma di trutru lobi Gado, sa waka baka a ray dati. — Luku so srefi tu Odo 30:5, 6.
„Ondrow en kobòt”
18. Sortu kobòt wi musu gi yesi na en efu wi lobi Gado trutru?
18 „Disi wani taki na lobi gi Gado, taki wi e ondrow en kobòt”, 1 Yohanes 5:3 e taki. Te kerki tiriman e watra den kobòt disi, e poti den na wan sey ofu e poti na ini na presi fu den gwenti fu libisma di de kontrari makandra, dan den e tyari den bakaman fu den go tapu wan pasi di de kontrari a wani fu Gado. Luku leki eksenpre fu disi wan gronprakseri fu na krestendom: lobi. A ben de wan tumusi prenspari pisi fu na leri fu Yeyses. A ben taki: Yu musu lobi den sma na yu sey leki yu srefi.” — Mateus 22:39.
19. (a) O prenspari a de taki tru kresten lobi makandra? (b) Na sortu fasi na ’nyun kobòt’ fu Yeyses ini a tori fu lobi kenki fu na owru kobòt?
19 O prenspari na lobi disi gi den sma di de na wi sey de? Yeyses ben leri taki sma ben kan sabi tru krestensma na a lobi di den abi gi makandra. A ben taki: „Mi e gi unu wan nyun kobòt, taki wi musu lobi makandra; neti so leki mi ben lobi unu, taki so srefi unu lobi makandra. Nanga disi ala sma sa sabi taki unu na mi disipel, efu unu abi lobi gi makandra” (Yohanes 13:34, 35). A de tru taki na ini na Wèti di ben gi na a owru Israèl, wan kobòt ben teki poti na ini fu ’lobi den sma na yu sey leki yu srefi’ (Leviticus 19:18). Ma na nyun sani na ini na kobót ben de den wortu fu en „neti so leki mi ben lobi unu”. Disi ben meki a krakti fu na kresten lobi kon moro bigi, bika wan kresten musu de srefi klariklari fu gi en libi abra fu en konpe bribiman ede, neti so leki Yeyses ben du disi.
20. Suma na disi yarihondro historiya e meki wi kon sabi leki den sma di e gi yesi na a kobòt fu „lobi makandra”?
20 Tru futuboy fu Gado na ini na ten disi sma kan kon sabi den so bun na wan banti fu lobi di no kan broko èn di e tyari sma kon na wan na ini ala kondre. Suma na ini na ten disi e sori so wan gi yesi na den kobòt fu Gado ini na tori fu lobi? Suma e kisi frufolgu, ofu go na ini strafu-oso, trowe go na ini koncentratie kanpu ofu den ben kiri den fu weygri fu teki fetisani feti nanga konpe bribiman — ofu srefi nanga sma di no e bribi — fu tra nâsi? Na historiya tori fu a yarihondro disi e piki: Soso Yehovah Kotoygi.
21. Sortu nen den kerki fu na krestenhèyt ben kisi ini a tori fu na kobòt fu lobi konpe bribiman?
21 Den relisi fu na krestenhèyt na tra sey ben psa den kobòt fu na tori fu lobi ala ten. Na ini ala bigi feti fu na yarihondro disi den kerki leriman fu den kerki fu na krestenhèyt ben gi tranga na den sma fu den fu feti nanga makandra na ala tu sey fu na fetigron èn fu kiri milyun milyun fu makandra na a srefi ten. Anitrisma ben kiri tra anitrisma èn katoliksma ben kiri tra katoliksma, èn toku den alamala taki taki den de krestensma. Ma Gado Wortu e taki: „Efu wan sma e taki: „Mi lobi Gado” èn toku no wani si en brada na ay, dan a de wan leyman. Bika na sma di no kan lobi en brada di a ben si no kan lobi Gado di a no ben si. Èn na kobòt disi wi ben kisi fu en, taki a sma di lobi Gado, musu lobi en brada tu.” — 1 Yohanes 4:20, 21.
22. Suma pikin den sma fu den kerki de leki fa 1 Yohanes 3:10-12 e sori, fu san-ede?
22 A Wortu fu Gado e taki tu: „Nanga disi yu kan sabi den pikin fu Gado èn den pikin fu Ddibri: Ibriwan sma di no e du retidu, no e sproyti fu Gado, én so srefi tu a sma di no lobi en brada. . . Wi musu abi lobi gi makandra, no so leki Kayn di ben sproyti fu na gadolowsuwan èn ben kiri en brada” (1 Yohanes 3:10-12). Den memre fu den kerki fu na krestenhèyt e taki taki den de pikin fu Gado, ma den no kan de disi bika den e psa den kobòt fu Gado tapu wan syen fasi èn ’e kiri den brada fu den’. Den kan de soso nomo pikin fu ’na gadolowsuwan’. Fu dati-ede na Wortu fu Gado e gi deki-ati na opregtisma di de na ini den sortu relisi disi: „Komoto fu en mi pipli, efu yu no wani abi prati na ini en sondu, èn efu yu no wani kisi afu fu den plaag fu en” (Openbaring 18:4). Dyonsrode Gado sa tyari en krutu kon tapu ala falsi relisi. Den sma di e tan anga na den, sa kisi na pori fu den (Openbaring 17:16). A sma na a tra sey di „e du a wani fu Gado, e tan fu têgo”. — 1 Yohanes 2:17.
San yu ben sa piki?
○ Fu san-ede na Sranantongo wortu „kroysi” de wan fowtu poti-abra fu na Griki wortu stau’ros?
○ Pe na gi grani fu na kroysi feni en bigin, èn fu san-ede wi musu trowe na gi grani disi?
○ Sortu eksenpre Yeyses ben gi ini a tori fu kerki gwenti?
○ Tapu a gron fu sortu buweyst wi kan kon sabi den sma di e gi yesi na a kobòt ini na tori fu tranga lobi?
[Faki/Prenki na tapu bladzijde 29]
PE NA KROYSI FENI EN BIGIN
Langa ten bifo na kresten ten sma ben kobroyki plkinmoro na ini ibri pisi fu na grontapu vorm fu na kroysi leki kerki symbool
Na Crux ansata den owru Egiptisma ben kobroyki leki symbool libi di ben o kon ete
Sma e denki taki na Crux gamata ben de wan symbool fu faya ofu fu na son, èn fu dati-ede fu a libi
Na Latino kroysi, di de pôpi na ini na krestenbèyt
Na kroysi disi na wan monogram fu den fosi tu Griki letter ini na wortu „Christus”
[Prenki na tapu bladzijde 28]
Krestes ben dede na wan leti opu paal, no na wan kroysi
[Prenki na tapu bladzijde 33]
„Den e fruteri na publiki taki den sabi Gado, ma nanga den wroko den e sori taki den no sabi en.” — Titus 1:16