Wan kownoe e doti a santa presi foe Jehovah
„Ini a tori foe a pipel di sabi a Gado foe den, den sa wini.” — DANIÈL 11:32.
1, 2. Sortoe libilibi feti ben marki a historia foe libisma moro leki 2000 jari?
TOE kownoe di de feanti foe makandra, de ini wan bigi feti di abi foe doe nanga soema foe den de a moro hei wan. Wán fosi èn baka dati a trawan, e kisi a makti foe tiri, bika moro leki toe doesoen jari a feti e feti kaba. Ini a ten foe wi, a feti ben abi krakti na tapoe moro foeroe sma na grontapoe èn a ben tesi a soifri retifasi foe Gado pipel. A feti e kaba nanga wan sani di no wan foe den toe makti ben man si na fesi. A libilibi historia disi, ben tjari kon na krin na fesi kaba gi a profeiti Danièl foe owroeten. — Danièl, kapitel 10 te nanga 12.
2 A profeititori abi foe doe nanga a doronomo feantifasi na mindri a kownoe foe noordsei èn a kownoe foe zuidsei èn den ben taki finifini foe a tori ini a boekoe „Uw wil geschiede op aarde” (Joe wani moesoe doe na grontapoe).a Ini a boekoe dati den ben sori taki a kownoe foe noordsei ben de fosi Siria, noordsei foe Israèl. Baka dati Rome ben teki a ròl abra. Fosi, a kownoe foe zuidsei ben de Egipti.
Wan feti ini a ten foe a kaba
3. Oten sma ben sa froestan a profeititori foe a kownoe foe noordsei èn a kownoe foe zuidsei, so leki fa na engel ben taki èn fa?
3 Na engel di ben e tjari den sani disi kon na krin gi Danièl, ben taki: „Èn foe joe sei, o Danièl, kibri den wortoe èn poti wan lakstampoe tapoe a boekoe, te na a ten foe a kaba. Foeroe sma sa go-kon èn a troe sabi sa de pasa marki” (Danièl 12:4). Ija, a profeititori abi foe doe nanga a ten foe a kaba — wan pisi ten di ben bigin ini 1914. Na ini a spesroetoe ten dati, foeroe sma ben sa „go-kon” ini den santa Boekoe foe bijbel, èn nanga a jepi foe santa jeje, troe sabi, so srefi wan froestan foe bijbel profeititori, ben sa de pasa marki (Odo 4:18). Ala di wi e go moro dipi ini a ten dati, moro nanga moro finifini tori foe den profeititori foe Danièl ben kon na krin. Ma fa dan, wi moesoe froestan a profeititori foe a kownoe foe noordsei èn a kownoe foe zuidsei ini 1993, now 35 jari baka di den tjari a boekoe „Uw wil geschiede op aarde” kon na doro?
4, 5. (a) Pe wi kan poti a jari 1914 ini a profeititori foe Danièl foe a kownoe foe noordsei nanga a kownoe foe zuidsei? (b) San ben sa pasa ini 1914, so leki fa na engel ben taki?
4 A fosi grontapoe orlokoe èn den tra banawtoe na grontapoe di Jesus ben froeteri foe den na fesi, ben marki a bigin foe a ten foe a kaba ini 1914 (Mateus 24:3, 7, 8). Wi kan feni a jari dati ini a profeititori foe Danièl? Ija. A bigin foe a ten foe a kaba na „a fasti ten” di Danièl e taki foe en ini Danièl 11:29. (Loekoe „Uw wil geschiede op aarde”, bladzijde 271-272.) A ben de wan ten di Jehovah ben seti kaba ini den dei foe Danièl, foe di a ben kon na a kaba foe den 2520 jari di den ben sori na dati ini den prenspari profeiti sani di pasa ini Danièl kapitel 4.
5 Den 2520 jari dati, foe a pori foe Jerusalem ini 607 bifo Gewoon Teri, ini a ten foe Danièl en jongoe jari, te leki 1914 Gewoon Teri, den ben kari „den fasti ten foe den nâsi” (Lukas 21:24). Sortoe sani di ben sa pasa na politiek sei, ben sa marki a kaba foe den fasti ten foe den nâsi? Wan engel ben tjari disi kon na krin gi Danièl. Na engel ben taki: „Na a fasti ten a [a kownoe foe noordsei] sa go baka, èn a sa go feti troetroe nanga [a kownoe foe] zuidsei; ma a lasti leisi disi a no sa sori foe de a srefi leki a fosi leisi.” — Danièl 11:29.
A kownoe e lasi wan orlokoe
6. Soema ben de a kownoe foe noordsei ini 1914 èn soema ben de a kownoe foe zuidsei?
6 Na a ten foe 1914, Doisrikondre, di ben abi Keiser Wilhelm („Keiser”, foe a Romen nen „Caesar”) leki tiriman, ben teki a ròl abra foe a kownoe foe noordsei. A bigin foe feti ini Europa ben de ete wan trawan ini wan nomroe foe brèms na mindri a kownoe foe noordsei èn a kownoe foe zuidsei. A ròl foe a lastiwan disi, a kownoe foe zuidsei, Ingrisikondre ben teki abra now, èn esi-esi a ben teki Egipti abra, a kontren foe a fosi kownoe foe zuidsei. Ala di na orlokoe ben go doro, Ingrisikondre ben kisi jepi toe foe a kondre di fosi ben de wan kolonie foe en, Verenigde Staten foe Amerkankondre. A kownoe foe zuidsei ben tron na Anglo-Amerkan Grontapoemakti, a moro tranga tirimakti ini historia.
7, 8. (a) Na sortoe fasi sani no ben waka „so leki a fosi leisi” ini a fosi grontapoe orlokoe? (b) San ben de a bakapisi foe a fosi grontapoe orlokoe, ma so leki fa a profeititori e taki, dan san a kownoe foe noordsei ben doe?
7 Ini feti di den toe kownoe ben feti moro na fesi, a Romen Grontapoe-tirimakti leki kownoe foe noordsei, ben wini doronomo. A leisi disi, ’sani no ben de a srefi leki a fosi leisi’. Foe san ede? Bika a kownoe foe noordsei ben lasi na orlokoe. Wan reide ben de, taki „den sipi foe Kitim” ben kon feti nanga a kownoe foe noordsei (Danièl 11:30). San ben de den sipi disi? Ini a ten foe Danièl, Kitim ben de Ciprus, èn froekoefroekoe ini a fosi grontapoe orlokoe, Ciprus ben tron wan pisi foe Ingrisikondre. Boiti dati, so leki fa The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible e taki, dan a nen Kitim „de so srefi gi a W[estsei] ini algemeen, ma spesroetoe gi a W[estsei] pisi di abi boto”. A New International Version e vertaal den wortoe „sipi foe Kitim” leki „sipi foe den westsei sjorokondre”. Ini a fosi grontapoe orlokoe, den sipi foe Kitim ben sori foe de den sipi foe Ingrisikondre, di no ben de fara foe a westsei sjoro foe Europa. Baka ten na Ingrisi Legre foe se ben kon moro tranga nanga den sipi foe a westsei pisi foe Noord-Amerika.
8 Na ondro a bigi feti disi di den ben kon feti nanga en, a kownoe foe noordsei ben „fadon” èn a ben moesoe erken taki den ben wini en ini 1918. Ma a no ben kaba ete. „Èn troetroe a sa go baka, èn a sa trowe floekoe gi a santa froebontoe èn a sa handri nanga boen bakapisi; a sa abi foe go baka èn a sa poti prakseri na tapoe den wan di libi a santa froebontoe” (Danièl 11:30). Na so na engel ben froeteri na fesi, èn na so a ben sori foe de toe.
A kownoe e handri nanga boen bakapisi
9. San ben meki taki Adolf Hitler opo kon, èn fa a ben „handri nanga boen bakapisi”?
9 Baka na orlokoe, ini 1918, den Patna di ben bondroe densrefi kon na wán èn di ben wini, ben poti wan toemoesi hebi froebontoe foe vrede gi Doisrikondre, kande den ben meki a froebontoe dati foe meki a pipel foe Doisrikondre pikinmoro pina foe angri, foe a ten di ben de na den fesi èn di no abi marki. Leki bakapisi, baka di hebi banawtoe ben moro Doisrikondre wan toe jari, a ben de klariklari gi na opo di Adolf Hitler ben opo kon. Ini 1933 Hitler ben kisi a moro hei makti èn wantewante a ben bigin wan ogri-ati froefolgoe teige „a santa froebontoe”, di den salfoe brada foe Jesus Krestes ben teki presi gi dati. Nanga disi a ben handri nanga boen bakapisi teige den loyaal kresten disi, foe di a ben froefolgoe foeroe foe den na wan ogri-atifasi.
10. Soema Hitler ben aksi foe jepi en èn nanga sortoe boen bakapisi?
10 Hitler ben abi boen bakapisi na ekonomia sei èn na diplomatisch sei, foe di a ben handri nanga boen bakapisi tapoe a kontren dati toe. Ini wan toe jari, a ben meki Doisrikondre kon tron wan makti di sma no ben moesoe lasi na ai, èn a ben kisi jepi ini a moeiti disi di a ben doe, foe „den sma di libi a santa froebontoe”. Soema ben de den sma disi? A de krin, taki a ben de den tiriman foe krestenhèit, di ben taki dati den ben abi wan matifasi nanga Gado tapoe a gron foe wan froebontoe, ma di ben stòp someni langa kaba foe de disipel foe Jesus Krestes. Nanga boen bakapisi Hitler ben kari „den sma disi di libi a santa froebontoe” foe den jepi en. A paus na Rome ben meki wan kroederi nanga en, èn a Lomsoe Kerki, so boen leki den anitri kerki na Doisrikondre, ben horibaka gi Hitler ini ala den 12 jari foe na ogri-ati tiri foe en.
11. Fa a kownoe foe noordsei „ben doti a santa presi” èn „ben poeroe a fasti marki”?
11 Hitler ben abi so foeroe boen bakapisi, taki a ben bigin wan orlokoe, so leki fa na engel ben froeteri heri boen na fesi. „Èn legre sa opo kon, di sa komoto na ini en; èn den sa doti a santa presi troetroe, a fortresi, èn den sa poeroe a fasti marki” (Danièl 11:31a). Ini Israèl foe owroeten, a santa presi ben de wan pisi foe a tempel na Jerusalem. Ma di den djoe ben trowe Jesus, Jehovah ben trowe den nanga a tempel foe den (Mateus 23:37–24:2). Sensi a fosi jarihondro, a tempel foe Jehovah ben de troetroe wan tempel na jeje fasi, nanga a moro santawan na hemel èn wan fesisei djari na jeje fasi, na grontapoe, pe den salfoe brada foe Jesus, a Hei Priester, e dini. Sensi den jari foe 1930, a bigi ipi ben anbegi Gado makandra nanga a salfoe fikapisi; foe dati ede sma e taki foe den dati den e dini ’ini Gado tempel’ (Openbaring 7:9, 15; 11:1, 2; Hebrewsma 9:11, 12, 24). A grontapoe fesisei djari foe a tempel ben kon doti nanga na ogri-ati froefolgoe di den ben froefolgoe a salfoe fikapisi èn den kompe foe den ini kondre pe a kownoe foe noordsei ben tiri. So hebi a froefolgoe ben de, taki den ben poeroe a doronomo marki — a poebliki srakti-ofrandi foe prèise Jehovah nen (Hebrewsma 13:15). Ma tokoe, historia e sori taki, ala di den getrow salfoe kresten ben pina toemoesi hebi, den ben tan preiki na kibrikibri fasi, makandra nanga den „tra skapoe”. — Johanes 10:16.
„A tegoe sani”
12, 13. San ben de „a tegoe sani” èn — so leki fa a getrow èn koni srafoe ben si na fesi — oten èn fa den ben poti en na en presi baka?
12 Di a kaba foe a di foe toe grontapoe orlokoe ben de krosibei, wan tra sani ben de foe si. „Foe troe den sa poti a tegoe sani di e tjari pori kon, na ini en presi” (Danièl 11:31b). A „tegoe sani” disi, di Jesus ben taki foe en toe, sma ben kon sabi kaba leki a Folkoebontoe, a redi-kloroe werdri meti di, so leki fa Openbaring e taki, ben go na ini a peti di no abi gron. (Mateus 24:15; Openbaring 17:8; loekoe Light, boekoe toe, bladzijde 94.) A ben go ini a peti di no abi gron, di Grontapoe Orlokoe di foe Toe bigin. Ma na a Theokrasia Njoen Grontapoe konmakandra foe Jehovah Kotoigi ini 1942, Nathan H. Knorr, a di foe dri presidenti foe a Watchtower, Bible and Tract Society, ben taki foe a profeititori foe Openbaring 17 èn ben warskow taki a meti ben sa opo baka foe a peti di no abi gron.
13 Historia ben boeweisi taki den wortoe foe en ben troe. Na mindri augustus nanga oktober 1944, na Dumbarton Oaks, na Verenigde Staten, den ben bigin wroko na a handvest foe san den ben o kari den Verenigde Nâsi. Feifitenti na wan kondre ben teki a handvest dati, pe joe ben abi na ini toe a kondre di fosi ben de Sovjet Unie, èn di dati ben bigin wroko tapoe 24 oktober 1945, a Folkoebontoe, di no ben de moro, ben komoto, te joe e loekoe en boen, na a dipi peti di no abi gron.
14. Oten èn fa a nen foe a kownoe foe noordsei ben kenki?
14 Doisrikondre ben de wan moro prenspari feanti foe a kownoe foe zuidsei ini ala toe grontapoe orlokoe. Baka Grontapoe Orlokoe di foe Toe, wan pisi foe Doisrikondre ben kon kenki foe tron wan patna foe a kownoe foe zuidsei. Ma a tra pisi foe Doisrikondre, ben tron now wan patna foe wan tra kefarlek tirimakti. A Komunist groepoe, di now ben abi na ini toe wan pisi foe Doisrikondre, ben kakafoetoe nanga tranga gens gi na Anglo-Amerkan groepoe di ben bondroe densrefi kon na wán, èn a feantifasi na mindri den toe kownoe ben tron wan Kowroe Orlokoe. — Loekoe „Uw wil geschiede op aarde”, bladzijde 264-284.
A kownoe nanga a froebontoe
15. Soema na ’den sma di e handri na wan ogrifasi teige a froebontoe’, èn sortoe matifasi den ben abi nanga a kownoe foe noordsei?
15 Na engel e taki now: „Den sma di e handri na wan ogrifasi now teige a froebontoe, a sa meki den kon fadon komoto na bribi nanga jepi foe grati wortoe” (Danièl 11:32a). Soema na den sma disi di e handri na wan ogrifasi teige a froebontoe? Agen, den kan de soso den tiriman foe krestenhèit, di e taki dati den na kresten, ma di, nanga den sani di den e doe, e doti a nen srefi foe krestendom. Na a ten foe a di foe toe grontapoe orlokoe, „a Sovjet Tiri ben doe moeiti foe aksi a jepi foe den kerki nanga jepi foe den goedoe foe den èn na moreel sei, foe feti gi a mamakondre” (Religion in the Soviet Union, di Walter Kolarz skrifi). Baka na orlokoe, kerki tiriman ben proeberi foe hori a matifasi dati, ala di a tirimakti, di ben de now a kownoe foe noordsei, ben wroko na wan atheïstfasi.b So boen, krestenhèit ben tron, moro leki ini wan ten, wan pisi foe a grontapoe disi — ini den ai foe Jehovah a ben de wan tegoe fadon di sma ben fadon komoto na bribi. — Johanes 17:14; Jakobus 4:4.
16, 17. Soema na „den sma di abi inzicht”, èn fa a ben go nanga den na ondro a kownoe foe noordsei?
16 Ma san de foe taki foe den troe kresten? „Ma ini a tori foe a pipel di sabi a Gado foe den, den sa wini èn handri nanga boen bakapisi. Èn ini a tori foe denwan di abi inzicht na mindri a pipel, den sa gi froestan foe sani na den foeroe sma. Èn troetroe sma sa meki den naki foetoe fadon nanga jepi foe a feti-owroe èn nanga jepi foe fajatongo, nanga jepi foe a sroto di den sa sroto den èn nanga jepi foe a ròs di den sa ròs den, wan toe dei langa” (Danièl 11:32b, 33). Kresten di e libi na ondro a kownoe foe noordsei, ala di „den e saka densrefi na ondro hei tirimakti” na wan joisti fasi, no ben de wan pisi foe grontapoe (Romesma 13:1; Johanes 18:36). Den e hori boen na prakseri foe pai keiser baka den sani di de foe keiser, èn den e gi toe na „Gado den sani di de foe Gado” (Mateus 22:21). Foe disi ede, sma ben tesi a soifri retifasi foe den. — 2 Timoteus 3:12.
17 San ben de a bakapisi? Den ben ’wini’ èn den ’ben naki foetoe fadon’. Den ben naki foetoe fadon na a fasi taki den ben kisi froefolgoe èn ben pina hebi, wan toe foe den, den ben kiri srefi. Ma den ben wini na a fasi taki, moro foeroe foe den ben tan getrow. Ija, den ben wini grontapoe, neleki fa Jesus ben wini grontapoe (Johanes 16:33). Boiti dati, noiti den ben stòp foe preiki, srefi te den ben de ini strafoe-oso noso ini wan konsentrâsi kampoe. Foe di den ben doe so, den ’ben gi froestan foe sani na den foeroe sma’. Ala di Jehovah Kotoigi ben kisi froefolgoe, ini moro foeroe foe den kondre pe a kownoe foe noordsei ben tiri, a nomroe foe den ben gro. Tangi foe a getrowfasi foe „den di abi inzicht”, wan pisi foe a „bigi ipi” di e gro nomonomo, ben kon de foe si ini den kondre dati. — Openbaring 7:9-14.
18. Sortoe „pikinso jepi” a salfoe fikapisi ben kisi, di ben e libi na ondro a kownoe foe noordsei?
18 Na engel ben taki na fesi foe a froefolgoe di den ben sa froefolgoe a pipel foe Gado: „Ma te den e meki den naki foetoe fadon, den sa kisi jepi nanga wan pikin jepi” (Danièl 11:34a). Fa disi ben pasa? Na a fosi presi, a wini di a kownoe foe zuidsei ben wini a di foe toe grontapoe orlokoe, ben abi leki bakapisi taki den kresten di ben libi na ondro a tiri foe a feanti kownoe foe noordsei, ben kisi bigi froelekti. (Teki gersi Openbaring 12:15, 16.) Baka dati, den sma di ben kisi froefolgoe foe a wan di ben kon baka dati leki kownoe foe noordsei, ben ondrofeni froelekti ten na ten, èn di a Kowroe Orlokoe ben kon na wan kaba, foeroe tiriman ben kon froestan taki getrow kresten no de wan kefar èn na so fasi den ben erken den na wet.c Den ben kisi foeroe jepi toe, foe a nomroe foe a bigi ipi di e kon bigi nomonomo, èn di ben doe wan sani tapoe a getrow preiki di den salfoewan e preiki èn den ben jepi den, so leki fa skrifi ini Mateus 25:34-40.
Den e krin a pipel foe Gado
19. (a) Fa son sma „ben moksi densrefi nanga den nanga jepi foe grati wortoe”? (b) San den wortoe „te na a ten foe a kaba” wani taki? (Loekoe foetoewortoe.)
19 A no ala sma di ben sori belangstelling foe dini Gado ini a ten disi ben abi boen reide foe doe disi. Na engel ben warskow: „Foeroe sma sa moksi densrefi foe troe na den nanga jepi foe grati wortoe. Èn wan toe foe den di abi inzicht, den sa meki den naki foetoe fadon, so taki foe den ede sma kan doe wan wroko foe soifri èn foe krin sani èn foe meki sani kon weti, te na a ten foe a kaba; bika disi de gi a fasti ten ete” (Danièl 11:34b, 35).d Wan toe sma ben sori belangstelling gi waarheid, ma den no ben wani foe gi densrefi abra na wan opregtifasi foe dini Gado. Trawan, di ben sori foe teki a boen njoensoe, ben de troetroe spion gi den tiriman. Wan tori foe wan kondre e taki: „Wan toe foe den hoigri sma disi, ben de krinkrin Komunistsma di ben kroipi kon na ini na organisâsi foe Masra. Den ben sori bigi faja èn den ben kisi srefi bigi frantiwortoe posisi ini Jehovah organisâsi.”
20. Foe san ede Jehovah ben gi pasi taki son getrow kresten ben „naki foetoe fadon” foe den hoigri boroman ede?
20 Den sma di ben boro kon na ini, ben meki wan toe foe den getrow sma fadon na ini den anoe foe den tiriman. Foe san ede Jehovah ben gi pasi taki den sortoe sani dati pasa? Foe doe wan wroko foe soifri sani, wan wroko foe krin sani. Neleki fa Jesus „ben leri foe gi jesi ini den sani di a ben njanpina foe den”, na so den getrow sili disi ben leri horidoro foe a tesi tapoe a bribi foe den. (Hebrewsma 5:8; Jakobus 1:2, 3; teki gersi Maleaki 3:3.) Na so fasi den ben ’soifri den, krin den, èn meki den kon weti’. Bigi prisiri e wakti den getrow wan dati, te a fasti ten doro foe den kisi paiman gi a horidoro foe den. Disi wi sa si te wi e taki makandra moro foe a profeititori foe Danièl.
[Foetoewortoe]
a A Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., tjari en kon na doro, èn den ben pristeri en ini Ingrisitongo ini 1958 na a „Wani foe Gado”-internationaal kongres foe Jehovah Kotoigi.
b World Press Review foe november 1992 ben poti wan artikel foe The Toronto Star ini en koranti di ben taki: „Ini den foeroe jari di pasa, den Rosiasma ben si fa foeroe foe den dren foe den, di wan ten sma no ben abi foe tweifri na dati èn di ben abi foe doe nanga a historia foe a kondre foe den, ben fadon na pisipisi gi troetori. Ma a tjari di sani ben tjari kon na krin, foe a wroko di kerki ben wroko makandra nanga a komunist tiri, ben de a moro hebi klap.”
d „Te na a ten foe a kaba” ben kan wani taki „na ini a ten foe a kaba”. A wortoe di vertaal dja nanga „te” de foe si ini den Arameisi wortoe foe Danièl 7:25 èn drape a wani taki „na ini a ten foe” noso „gi”. A wortoe wani taki a srefi sani leki ini den Hebrew wortoe foe 2 Kownoe 9:22, Job 20:5, nanga Kroetoebakra 3:26. Ma ini moro foeroe vertaling foe Danièl 11:35, den e taki en nanga „te”, èn efoe disi na a joisti fasi foe froestan en, dan „a ten foe a kaba” dja moesoe de a ten foe a kaba foe a hori di Gado pipel e horidoro. — Teki gersi „Uw wil geschiede op aarde”, bladzijde 288, 289.
Joe e memre disi ete?
◻ Foe san ede wi ini a ten disi moesoe froewakti foe abi wan moro krin froestan foe a profeititori foe Danièl?
◻ Fa a kownoe foe noordsei ’ben trowe floekoe èn ben handri nanga boen bakapisi’?
◻ Fa a srafoe-groepoe ben si na fesi taki „a tegoe sani” ben sa sori ensrefi baka?
◻ Fa a salfoe fikapisi ben ’naki foetoe fadon, ben wini èn ben kisi wan pikinso jepi’?
[Prenki na tapoe bladzijde 14]
Na ondro Hitler, a kownoe foe noordsei ben kon boen baka dorodoro foe a lasi di a ben lasi a strei na den anoe foe a kownoe foe zuidsei na ini 1918
[Prenki na tapoe bladzijde 15]
Den tiriman foe krestenhèit ben proeberi foe meki wan matifasi gro nanga a kownoe foe noordsei
[Sma di abi a reti foe a prenki]
Zoran/Sipa Press