Wan kroederi de na mindri „a tempel foe Gado” nanga den kroektoe Gado na Grikikondre?
NA TAPOE a toemoesi faja zomer dei disi, a son e naki kon na tapoe den brenki ston. Ma a kefalek waran disi no gersi foe kowroe a faja èn a fasti overtoigi foe wan bigi groepoe fromsoe opregti Griki Orthodòks pelgrim di e waka go na a pikin kerki na a ede foe a pikin bergi.
Joe kan si wan owroe oema di weri srefisrefi èn di ben rèis kon foe wan farawe pisi foe a kondre, èn a e doe tranga moeiti foe tan waka ala di a weri. Pikinso moro a loktoe, wan fajafaja man e sweti hebi ala di nanga moeiti a e proeberi foe feni wan pasi na mindri a groepoe sma di e poesoepoesoe. Èn wan jongoe meisje di abi pen troetroe èn nanga wan serjoesoe loekoe na en fesi, e kroipi na tapoe den kindi foe en di e broedoe serjoesoe. San na a marki foe den? Foe doro biten, foe kan begi na fesi a prenki èn efoe a kan, foe fasi èn foe bosi a prenki foe a pôpi „santawan”.
Den sortoe sani disi di wi e si, e doe ibri tron baka na heri grontapoe na den presi pe sma e gi grani na den „santawan”. Soleki fa a sori, ala den pelgrim disi abi na overtoigi taki na a fasi disi den e anbegi Gado na a fasi fa en wani, èn taki na a fasi disi den e sori o foeroe den e gi densrefi na ini a dini foe Gado èn den e sori a bribi foe den. A boekoe Our Orthodox Christian Faith e taki: „Wi e memre [den „santawan”], èn wi e gi glori nanga grani na a santa sma di den de . . . , èn wi e aksi den foe begi èn foe seni tranga begi na Gado gi wi èn wi e aksi a jepi foe den na ini foeroe sani di wi abi fanowdoe na ini a libi foe wi. . . . Wi e aksi a jepi na den Santawan di e doe wondroe . . . gi den sani di wi abi fanowdoe na jejefasi èn na skinfasi.” So srefi, akroederi den wet noso leri foe a synode foe a Lomsoe Kerki, sma moesoe kari den „santawan” leki mindriman nanga Gado, èn sma moesoe gi grani na den sani di den libi na baka nanga na den popki foe den.
A moro prenspari sani nanga san wan troetroe kresten moesoe broko en ede, na foe anbegi Gado „nanga jeje èn nanga waarheid” (Johanes 4:24). Foe dati ede, meki wi loekoe wan toe troetori fa a doe kon taki a grani di den e gi na den „santawan”, ben kon de wan pisi foe na anbegi foe krestenhèit. So wan ondrosoekoe moesoe gi moro sabi na ibri sma di wani anbegi Gado na wan fasi di En e feni boen.
Fa den ben tjari den „santawan” kon na ini krestenhèit
Den kresten Griki Boekoe foe bijbel e kari ala den fosi kresten di ben kon krin nanga a broedoe foe Krestes èn di Gado ben teki gi a wroko foe Gado leki kompe erfgenaam nanga Krestes na ini a ten di e kon, leki „santawan” (Tori foe den Apostel 9:32; 2 Korentesma 1:1; 13:13).a Man nanga oema, prenspariwan èn lagiwan na ini a gemeente, den ben kari den alamala „santawan”, ala di den ben libi djaso na grontapoe. Akroederi bijbel, a de krin taki a no soso na baka a dede foe den taki sma ben si den leki santa sma.
Ma na baka a di foe toe jarihondro G.T., ala di a krestendom di ben fadon komoto na bribi ben gro, sma ben abi a gwenti foe meki a krestendom kon pôpi, foe tron wan relisi di ben sa hari den heiden sma èn di ben sa de wan sani di den heiden ben sa feni boen wantewante. Den heiden disi ben anbegi foeroe gado, èn a njoen relisi ben anbegi wán gado nomo. So boen, den ben sa man skeki, foe di den sa erken den „santawan” di ben sa teki a presi foe den fositen gado, den afoe-gado, èn den barinen sma na ini den anansitori. A boekoe Ekklisiastiki Istoria (Kerki Historia) e taki foe disi: „Gi den wan di drai den libi foe a heiden relisi go na a krestendom, a ben de makriki foe si den barinen man foe den ini den sma di ben pina èn dede bika foe a bribi foe den, èn foe bigin gi den sma dati a grani di den ben gi fosi na den barinen man foe den. . . . Ma foeroe tron a grani di den e gi na den santawan, ben kon tron troetroe na anbegi di den ben anbegi kroektoe gado.”
Wan tra boekoe di e gi moro bodoi e froeklari fa den „santawan” ben kon na ini krestenhèit: „Na ini a fasi fa den sma ben gi grani na den santawan foe a Griki Orthodòks Kerki, wi feni krinkrin boeweisi foe a tranga krakti di den heiden relisi ben abi na den tapoe. Den eigifasi di den ben gi den Olympis gado bifo den [sma] ben drai den libi go na a krestendom, den ben gi now na den santawan. . . . Na ini den fosi jari kaba foe a njoen relisi, wi si taki den bakaman foe en ben poti a son-gado (Phoebus Apollo) na a presi foe a Profeiti Elia, èn den ben e bow kerki na tapoe noso na sei foe den brokopresi foe den owroeten tempel noso na den santa presi foe a gado disi, èn moro foeroe den ben doe dati na tapoe na ede foe den pikin bergi èn den bigi bergi, na ibri presi pe den den owroeten Grikisma ben gi grani na a sma di e gi leti, Phoebus Apollo. . . . Den ben si srefi a Njoenwenke oemagado Athena a srefi leki a Njoenwenke Maria. Na so fasi a leigi presi, di ben kon de di den ben trowe a falsi gado foe Athena, no ben de moro na ini a sili foe a kroektoegado diniman di ben drai en libi.” — Neoteron Enkyklopaidikon Lexikon (Njoen Encyclopedie Wortoeboekoe), Volume 1, bladzijde 270 nanga 271.
Foe eksempre, ondrosoekoe a situwâsi di ben de na Athene na a kaba foe a di foe fo jarihondro G.T. A moro bigi pisi foe den sma di ben libi na ini a foto dati ben de heiden ete. Wan foe den moro santa ceremonia foe den ben de den Eleusinis dangra ceremonia, di ben hori na ini toe pisi,b èn di den ben hori ibri jari na ini februari na ini a foto Eleusis, 23 km na a noord-westsei foe Athene. Foe fisiti den ceremonia disi, dan den heiden Athene-sma ben moesoe waka na tapoe a Santa Pasi (Hi·e·raʹ Ho·dosʹ). Den fesiman foe a foto ben sori taki den ben srapoe srefisrefi di den ben proeberi foe sorgoe gi wan tra presi foe anbegi. Na tapoe a srefi pasi, pikinmoro 10 km foe Athene, den ben bow a Daphni klooster foe hari den heiden èn foe tapoe den foe fisiti den dangra ceremonia. A kerki foe a klooster ben bow na tapoe a fondamenti foe na owroeten tempel di den ben gi na ini a dini foe a Griki gado Daphnaios, noso Pithon Apollo.
Boeweisi foe a moksi di den ben moksi heiden gado na ini a grani di ben gi na den „santawan”, de foe feni so srefi na tapoe na èilanti Kithira, Grikikondre. Na tapoe wan foe den moro hei presi foe na èilanti, toe pikin Byzantijn kerki-oso de — wan foe den ben gi spesroetoe foe anbegi „Santa” George, èn a trawan foe anbegi a Njoenwenke Maria. A diki di sma ben diki a gron, ben tjari kon na krin taki disi ben de a pisi gron foe wan moro hei santa presi foe Minoan di ben dini leki wan presi foe anbegi, pikinmoro 3500 jari pasa. Na ini a di foe siksi noso di foe seibi jarihondro G.T., „den kresten” ben bow a pikin kerki-oso foe den gi „Santa” George, na tapoe a srefi gron foe a moro hei presi santa presi. A taktik disi ben de wan simbôlis sani srefisrefi; a presi dati foe a relisi foe Minoan di ben de moro na fesi, ben loekoe na tapoe den se pasi foe na Aegean se. Den toe kerki ben bow drape foe tan feni a boen foe Wi Oema èn „Santa” George, èn a fesa foe en ben hori na tapoe a srefi dei leki foe a „kibriman foe den seman”, „Santa” Nikolaas. Wan koranti ben froeteri foe a sani disi di sma ben feni: „Na ini a ten disi a [Griki Orthodòks] priester sa opo go na a bergi, neleki fa a Minoan priester ben sa doe dati na ini owroeten”, foe doe relisi wroko drape!
Wan sma di e ondrosoekoe sani foe a historia, e sori o foeroe krakti a heiden Griki relisi ben abi na tapoe a krestendom di fadon komoto na bribi: „A fondamenti foe a heiden bribi di a kresten relisi abi, nofo tron no e kenki den bribi di foeroe sma abi, èn dati e sori taki den relisi gwenti foe sma e tan langa ten.”
„Anbegi san wi sabi”
Jesus ben taigi a Samaria oema: „Wi e anbegi san wi sabi. . . . Den troe anbegiman sa anbegi a Tata nanga jeje èn nanga waarheid, bika foe troe, a Tata e soekoe den sortoe sma disi foe anbegi en” (Johanes 4:22, 23). Loekoe taki na anbegi nanga waarheid de troetroe fanowdoe! Foe dati ede a no man srefisrefi foe anbegi Gado boen sondro foe abi soifri sabi foe a waarheid èn wan dipi lobi gi a waarheid. A troe kresten relisi moesoe abi en fondamenti na tapoe waarheid, no na tapoe relisi gwenti èn na tapoe sani di sma e doe èn di den ben leni foe den heiden relisi. Wi sabi fa Jehovah e firi te sma e proeberi foe anbegi en na a fowtoe fasi. Na apostel Paulus ben skrifi gi den kresten na ini na owroeten Griki foto Korente: „Sortoe wánfasi de na mindri Krestes nanga Belial? . . . Sortoe kroederi a tempel foe Gado abi nanga den kroektoe gado? (2 Korentesma 6:15, 16) Ibri sani di sma e doe foe tjari wánfasi kon na mindri a tempel foe Gado nanga a tempel foe den kroektoe gado, na wan tegoe sani gi en.
Moro fara, na wan krinkrin fasi den Boekoe foe Bijbel no e gi primisi na a idea foe begi na den „santawan” so taki den kan de leki mindriman na mindri wi nanga Gado. Na ini a model begi foe Jesus, a ben leri taki den begi moesoe seni go soso na a Tata, foe di a ben taigi den disipel foe en: „Oenoe moesoe begi, foe dati ede, na a fasi disi: ’Wi Tata na hemel, meki joe nen kon santa’” (Mateus 6:9). Jesus ben taki moro fara: „Mi na a pasi nanga a waarheid nanga a libi. No wan sma e kon na a Tata sondro a jepi foe mi. Efoe oenoe aksi iniwan sani na ini mi nen, mi sa doe dati.” Èn na apostel Paulus ben taki: „Wán Gado nomo de, èn wán mindriman na mindri Gado nanga libisma, wan man, Krestes Jesus.” — Johanes 14:6, 14; 1 Timoteus 2:5.
Efoe wi wani troetroe taki Gado jere den begi foe wi, dan a de toemoesi prenspari taki wi e anbegi en na a fasi fa en Wortoe e sori. Foe poti krakti na tapoe a wan-enkri joisti fasi fa foe anbegi Jehovah, Paulus ben skrifi toe: „Krestes Jesus na a sma di ben dede, Ija, a sma srefi di ben kisi wan opobaka foe dede, di de na a reti-anoesei foe Gado, di e taki gi wi toe.” „A man so srefi foe froeloesoe dorodoro den wan di e go na Gado nanga jepi foe en, bika ala ten a de na libi foe taki gi den.” — Romesma 8:34; Hebrewsma 7:25.
’Anbegi nanga jeje èn nanga waarheid’
A krestendom di ben fadon komoto na bribi no ben abi a krakti na jejefasi èn so srefi no ben abi a jepi foe Gado en santa jeje, foe boeweigi den heiden foe gowe libi a falsi anbegi foe den èn foe waka na baka den troe leri foe Jesus Krestes. A ben teki den heiden bribi nanga gwenti, na ini a soekoe di a e soekoe sma foe bekeer, makti, èn pôpifasi. Èn na foe dati ede a no meki tranga kresten di Gado nanga Krestes e feni boen, ma falsi bribiman, „takroe wiwiri” di no boen gi a Kownoekondre. — Mateus 13:24-30.
Ma, na ini a ten disi foe a kaba, na ondro a tiri foe Jehovah, sani e orga heri boen foe seti a troe anbegi kon boen baka. A pipel foe Jehovah na heri grontapoe, awansi sortoe background den abi na ini koeltoeroe, na sociaal sei, noso na relisi sei, e proeberi foe tjari den libi èn den sani di den e bribi, kon akroederi den markitiki foe bijbel. Efoe joe wani kon leri sabi moro fa foe anbegi Gado „nanga jeje èn nanga waarheid”, dan meki kontakti nanga den Jehovah Kotoigi na a kontren pe joe e libi. Den sa breiti srefisrefi foe jepi joe foe doe boen santa diniwroko gi Gado, di abi en fondamenti na tapoe a krakti di joe abi foe denki èn na tapoe wan soifri sabi foe en Wortoe. Paulus ben skrifi: „Mi e teki a sari-ati foe Gado begi oenoe, oen brada, foe pristeri oen skin leki wan srakti-ofrandi di de libilibi, santa èn e fiti Gado ai, wan santa diniwroko nanga a krakti foe oen denki. Èn stòp foe kon de leki a seti foe sani disi, ma kon kenki foe di oenoe e kenki oen prakseri, so taki oenoe kan ondrosoekoe èn si gi oensrefi san na a boen, switi èn volmaakti wani foe Gado.” Èn a ben taigi den Kolosesma: „Foe a dei di wi ben jere foe en, wi no ben tapoe foe begi gi oenoe èn foe aksi taki oenoe sa foeroe nanga a soifri sabi foe a wani foe en ini ala koni nanga froestan foe sani na jejefasi, so taki oenoe kan waka na wan fasi di warti gi Jehovah, foe plisi en dorodoro, ala di oenoe e tan tjari froktoe ini ibri boen wroko èn e tan gro ini a soifri sabi foe Gado.” — Romesma 12:1, 2; Kolosesma 1:9, 10.
[Foetoewortoe]
a Wan toe bijbelvertaling e vertaal a Griki wortoe haʹgi·os nanga „wan sma di santa”, èn trawan e vertaal en nanga „santasma”.
b A Moro Bigi Eleusinis ben hori ibri jari na ini september na Athene nanga Eleusis.
[Faki/Prenki na tapoe bladzijde 28]
Wan freimde fasi fa den e gebroiki a Parthenon
A „kresten” Kèiser Theodosius II di abi ordroe di de foe a foto Athene (438 G.T.), ben poeroe den heiden gwenti nanga den dangra ceremonia, èn ben tapoe den heiden tempel. Èn baka dati, den ben kan kenki den foe kon tron kresten kerki. A wan-enkri sani di ben de fanowdoe foe kenki wan tempel na wan boen fasi, ben de foe soifri en foe di den ben poti wan kroisi na ini en!
Wan foe den fosi tempel di ben moesoe kenki ben de a Parthenon. Foeroe sani ben meki kenki, so taki a Parthenon kan gebroiki boen leki wan „kresten” tempel. Bigin foe 869 G.T., den ben gebroiki en leki a katedraal foe Athene. Na ini a bigin den ben gi en a grani leki a kerki foe “Santa Koni”. Disi ben kan de leki marki foe memre taki a fosi „eiginari” foe a tempel, Athena, ben de na oemagado foe koni. Baka ten a ben poti spesroetoe foe anbegi „Wi Misi, na Athenesma”. Baka aiti jarihondro taki den Orthodox gebroiki en, den ben kenki a tempel kon tron a Katolik kerki foe St. Maria foe Athene. A „kenki” di a Parthenon ben kenki ibri tron baka na ini relisi ben tan go doro, di na ini a di foe 15 jarihondro den Ottomaan Toerkoesma ben kenki en kon tron wan moskee.
Na ini a ten disi doesoendoesoen fisitiman e fisiti a Parthenon, na owroeten Dorisch tempel foe Athena Parthenos („Njoenwenke”), a Griki oemagado foe koni, soso foe den si a kefalek koni Griki bow wroko disi.
[Prenki na tapoe bladzijde 26]
Daphni klooster — Wan tra presi pe den heiden foe owroeten Athene kan anbegi