Mi ben leri foe froetrow tapoe Jehovah
SOLEKI FA JÁN KORPA-ONDO FROETERI
A ben de 1942, èn Hongaria sroedati ben e hori wakti na mi, krosibei foe Kursk, Rosiakondre. Wi ben de strafoeman foe den dri tirimakti Doisrikondre, Italia nanga Japan di ben wroko makandra èn di ben e feti nanga den Rosiasma na ini a di foe Toe Grontapoefeti. Mi grebi ben diki, èn den ben gi mi tin miniti foe teki a bosroiti efoe mi ben o poti mi nen na tapoe wan papira di ben taki dati mi no ben de wan foe den Kotoigi foe Jehovah moro. Bifo mi froeteri san ben pasa baka dati, meki mi froeteri oenoe fa a doe kon taki mi ben doro drape.
MI BEN gebore na ini 1904 na ini wan pikin dorpoe Zahor, di de now na owstoe Slowâkia. Baka a Fosi Grontapoefeti, Zahor ben tron wan pisi foe a njoen kondre Tjekoslowâkia. A dorpoe foe wi ben abi so wan 200 oso nanga toe kerki, wan Griki Katoliek wan èn a trawan foe den Calvijnsma.
Ala di mi ben go na a Calvijn Kerki, tokoe mi ben e libi wan libi sondro foe hori misrefi na markitiki di abi foe doe nanga boen gwenti nanga wet. No so fara foe mi, wan man ben e libi di ben de heri trafasi. Wan dei a ben bigin wan takimakandra nanga mi èn a ben leni mi wan bijbel. A ben de a fositron di mi ben hori a boekoe dati ini mi anoe. Na a ten disi, na ini 1926, mi ben trow nanga Barbora èn sjatoe baka dati wi ben kisi toe pikin, Barbora nanga Ján.
Mi ben bigin leisi bijbel, ma foeroe sani ben de di mi no ben froestan. Dati meki mi ben go na mi pastoor èn ben aksi en foe jepi mi. „Bijbel na wan boekoe soso gi sma di kisi leri na skoro”, a ben taki, „no meki moeiti srefi foe froestan en.” Ne a ben kari mi foe kon prei karta nanga en.
Baka dati mi ben go na a man di ben leni mi a bijbel. A ben de wan Bijbel Ondrosoekoeman, soleki fa den ben kari Jehovah Kotoigi a ten dati. A ben breiti foe jepi mi, èn baka wan pisi ten mi ai ben kon opo gi waarheid. Mi no ben dringi sopi pasa marki moro èn mi ben bigin libi wan krin libi; mi ben bigin taki srefi nanga tra sma foe Jehovah. Bijbel waarheid ben beri roetoe na Zahor na ini den fosi jari foe 1920 èn no langa baka dati wan faja groepoe Bijbel Ondrosoekoeman ben seti.
Ma tokoe hebi gens ben de foe den tra kerki. A priester foe a presi drape ben meki moro foeroe foe mi famiriman drai baka gi mi, foe di a ben taki dati mi ben kon law. Ma mi libi ben bigin kisi wan marki, èn mi ben teki a fasti bosroiti foe dini a troe Gado, Jehovah. So boen na ini 1930, mi ben teki dopoe leki wan simbôl foe a gi di mi ben gi misrefi abra na Jehovah.
A bigin foe hebi tesi
Na ini 1938, a kontren foe wi ben kon na ondro a tiri foe Hongaria, di ben teki a sei foe Doisrikondre na a ten foe a di foe Toe Grontapoefeti. Na a ten dati so wan 50 Kotoigi ben de na ini a dorpoe foe wi di no ben abi wán doesoen sma ete. Wi ben tan preiki, ala di dati ben tjari wi libi nanga a fri di wi ben abi kon ini kefar.
Na ini 1940, mi ben moesoe go na ini a legre foe Hongaria. San mi ben o doe? We, mi ben leisi den bijbel profeititori taki nâsi ben naki den fetisani foe den kon tron wrokosani foe vrede, èn mi ben sabi taki wan ten ben o kon pe Gado ben sa poeroe ala orlokoe na grontapoe (Psalm 46:9; Jesaja 2:4). So boen mi no ben wani si orlokoe moro na ai èn mi ben teki a bosroiti foe no go na ini a legre, awansi san ben o de den bakapisi.
Den ben seni mi go sidon 14 moen na doengroe-oso èn mi ben koti mi strafoe na Pécs, Hongaria. Feifi tra Kotoigi ben de na ini a srefi doengroe-oso èn wi ben warderi en taki wi ben kan de makandra. Ma wan pisi ten, den ben sroto mi sondro taki mi ben de nanga trawan, ala di den ben tai mi foetoe nanga keti. Te wi ben weigri foe doe wroko di ben doe foe meki taki na orlokoe ben kan feti, dan den ben fon oenoe. Den ben dwengi wi toe foe tanapoe leki fa sroedati moesoe tanapoe a heri dei langa, boiti foe toe joeroe na a bakadina. A tesi disi ben go doro foeroe moen. Tokoe wi ben de kolokoe foe di wi ben abi wan krin konsensi na fesi wi Gado.
A tori foe meki wi drai baka gi a bribi
Wan dei wan groepoe foe 15 Katolik priester ben kon proeberi foe overtoigi wi taki a ben de prenspari foe horibaka gi a feti di na orlokoe ben feti foe di wi ben moesoe go na ini a legre. Na ini a takimakandra wi ben taki: „Efoe oenoe kan boeweisi wi na ini bijbel taki a sili no man dede èn taki wi o go na hemel efoe wi dede na ini orlokoe, dan wi o go na ini a legre.” A no de foe taki, dati den no ben man boeweisi dati èn den no ben wani go doro nanga a takimakandra.
Na ini 1941 a ten di mi ben moesoe koti strafoe ben kon na wan kaba èn nanga foeroe froewakti mi ben howpoe foe de makandra nanga mi famiri baka. Presi foe dati den ben tjari mi go na wan legre presi na Sárospatak, Hongaria, ala di den ben tai mi nanga keti. Di wi doro drape, dan wan okasi ben opo gi mi foe kon fri. „A wan enkri sani di joe moesoe doe”, den ben taigi mi, „na foe poti joe nen na ondro a pramisi disi taki joe sa pai 200 pengö te joe doro na oso.”
„Fa dati kan?” mi ben aksi. „Foe san ede oenoe wani a moni?”
„Na presi foe a moni”, den ben taigi mi, „joe sa kisi wan boeweisi taki a datra ondrosoekoe ben sori taki joe no boen gi a legre.”
A sani disi poti mi na fesi wan moeilek bosroiti. Moro leki wán jari, mi ben njan pina na wan toemoesi ogri-ati fasi; mi ben e kon weri. Now, efoe mi ben agri foe pai wan moni, mi ben sa kan kon fri. „Mi o denki foe a tori”, na so mi ben taki safri.
Sortoe bosroiti mi ben o teki? Mi ben abi mi wefi nanga pikin foe prakseri. We, na a ten dati mi ben kisi wan brifi foe wan kompe kresten pe a ben taki sani di ben gi mi deki-ati. A ben taki foe Hebrewsma 10:38, pe na apostel Paulus e taki den wortoe foe Jehovah: „ ’A regtfardikiwan foe mi sa libi foe bribi ede’, èn ’efoe a drai baka, dan mi sili no abi prisiri nanga en.’ ” Sjatoe baka dati, toe Hongaria sroedati ofsiri di ben de na den sroedati-oso ben kon taki nanga mi, èn wan foe den ben taki: „Joe no sabi omeni wi e lespeki joe foe di joe hori den bijbel gronprakseri so hei! No lasi ati!”
A tra dei mi ben go na den wan di ben wani fri mi foe 200 pengö èn ben taki: „Foe di Jehovah Gado gi pasi taki mi de na doengroe-oso, a sa sorgoe toe foe den loesoe mi. Mi no sa pai foe mi kon fri.” Na so den seni mi go koti strafoe 10 jari na doengroe-oso. Ma dati no ben de a kaba foe a moeiti di den ben doe foe meki mi drai baka gi a bribi foe mi. Kroetoebangi ben wani poeroe a strafoe na mi tapoe efoe mi ben o agri foe wroko toe moen nomo gi a legre, èn mi no ben o abi foe tjari wan fetisani srefi! Mi no ben wani dati toe èn mi ben bigin koti a strafoe.
A froefolgoe e kon moro hebi
Den ben tjari mi baka go na a doengroe-oso na Pécs. A leisi disi a pina di den ben pina mi ben moro hebi srefi. Den ben tai mi anoe na tapoe mi baka èn den ben anga mi na mi anoe so wan toe joeroe. Disi ben meki taki mi skowroe ben komoto na den presi. Siksi moen langa den ben pina mi na a fasi dati. Tangi foe Jehovah wawan meki mi no lasi-ati.
Na ini 1942 den ben tjari wan groepoe foe wi — politiek strafoeman, djoe nanga 26 Jehovah Kotoigi — go na wan kontren foe a Doisri legre. Den ben gi wi abra na den Doisri èn den sma dati ben poti den strafoeman na wroko foe tjari njanjan, fetisani nanga krosi gi den sroedati di ben de na den fetilin. Wi Kotoigi ben weigri a wroko bika a ben afrontoe a tan di wi moesoe tan neutraal leki kresten. A bakapisi ben de taki den seni wi go baka na den Hongariasma.
Te foe kaba den ben poti wi na doengroe-oso na Kursk. Foeroe dei den ben fon wi nanga balata tiki. Mi ben kisi wan slag na mi sei fesi-ede èn mi fadon na gron. Di den ben naki mi, mi ben prakseri: ’A no de so moeilek foe dede.’ Mi heri skin ben kon firi leki a dede, so taki mi no ben man firi noti. Dri dei langa den no ben gi wi notinoti foe njan srefi. Baka dati den [Hongariasma] tjari wi go fesi kroetoebangi èn siksi foe wi den ben gi dedestrafoe. Di den ben doe san kroetoebangi ben taki, dan 20 foe wi ben tan abra.
Den tesi di wi ben kisi foe a bribi foe wi ede den dei dati na Kursk na ini oktober 1942 ben de den moro hebi wan di oiti mi ondrofeni. Den firi foe wi e kon boen na fesi nanga den wortoe foe kownoe Josafat foe owroeten di a pipel foe en ben tanapoe na fesi wan boen bigi ipi: „Bika na wi ini, krakti no de na fesi a bigi ipi disi di e kon na wi tapoe; èn wisrefi no sabi san wi moesoe doe, ma den ai foe wi e loekoe go na joe.” — 2 Kroniki 20:12.
Den ben tjari den 20 foe wi go na dorosei foe diki a grebi pe wi alamala ben o go na ini, ala di 18 Hongaria sroedati ben hori wakti na wi. Di wi ben kaba diki, den ben taigi wi taki wi ben abi tin miniti nomo foe poti wi nen na tapoe wan papira, di wan pisi foe en joe ben kan leisi disi: „A leri foe Jehovah Kotoigi no boen. Mi no sa bribi en moro noso no sa horibaka gi en. Mi sa feti gi a kondre Hongaria . . . Foe di mi poti mi nen na tapoe a papira disi, dan mi e sori taki mi e wroko nanga a Lomsoe Kerki.”
Baka den tin miniti a komando gi: „Drai go na leti-anoesei! Waka go na a grebi!” Baka dati a komando gi: „A fosi nanga a di foe dri strafoeman go na ini na olo!” Den ben gi den toe disi ete tin miniti foe teki a bosroiti foe poti den nen na tapoe a papira. Wan foe den sroedati ben begi den: „Libi a bribi foe oenoe èn komoto na a grebi!” No wan sma no ben taki wan wortoe. Ne na ofsiri di ben abi na komando soetoe den ala toe kiri.
„Fa foe den trawan di tan abra?”, na so wan sroedati ben aksi na ofsiri di ben abi a komando.
„Tai den,” a ben piki. „Wi sa pina den pikinso moro èn soetoe den siksi joeroe mamanten.”
Wantronso mi ben kon frede, no taki mi ben o dede, ma taki mi no ben o man horidoro na ondro a pina èn taki mi ben o broko kindi. Dati meki mi waka go na fesi èn mi taki: „Meneer, wi doe a srefi sondoe leki den brada foe wi di joe soetoe didjonsro de. Foe san ede joe no e soetoe wi toe?”
Ma den no ben soetoe wi. Den ben tai wi nanga wi anoe na tapoe wi baka. Baka dati den ben anga wi na wi anoe. Te wi ben flaw dan den ben trowe watra na wi tapoe. A skin-ati ben hebi srefisrefi foe di a hebi foe wi skin ben e poeroe den skowroe foe wi na den presi. A pina disi ben go so doro dri joeroe langa. Ne wantronso, wan komando ben kon taki den no ben moesoe soetoe moro Jehovah Kotoigi.
Froisi go na Owstoesei — Baka dati lowe
Dri wiki baka dati wi ben waka ini pas ini groepoe wan toe dei langa te leki wi ben doro na den sjoro foe a liba Don. Den wan di ben abi a komando ben taigi wi taki den no ben moesoe tjari wi komoto drape libilibi. Na deiten den ben gi wi wroko di no ben abi no wan marki, diki gotro èn tapoe den baka. Te neti wi ben abi wan pikinso fri foe waka lontoe.
A fasi fa mi ben si a situwâsi, dan toe sani ben de foe doe. Wi ben kan dede leti drape, noso wi ben kan lowe komoto na den Doisri èn gi wisrefi abra na den Rosiasma. Dri foe wi nomo ben teki a bosroiti foe proeberi lowe abra a liba Don di ben tapoe nanga ijs. Wi ben begi Jehovah èn wi ben gowe 12 december 1942. Wi ben doro a Rosia fetilin èn wantronwantron den ben poti wi na ini wan strafoeman-kampoe nanga so wan 35.000 strafoeman. Na a ten foe lente soso 2300 strafoeman ben de na libi ete. Den trawan dede foe angri ede.
Fri ma moro rampoe
Mi ben tan na libi pasa a tra pisi foe na orlokoe, so srefi den foeroe moen baka di na orlokoe ben kaba, leki wan strafoeman foe den Rosiasma. Na ini november 1945, te foe kaba, mi ben doro oso na Zahor. A boeroegron foe wi no ben boen kwetikweti, so boen mi ben abi foe bigin baka na a bigin. A wefi foe mi nanga den pikin ben wroko a boeroegron na a ten foe na orlokoe, ma na ini oktober 1944 di den Rosiasma ben kon, den ben froisi den go na owstoesei. Sma ben foefoeroe ala san wi ben abi.
A moro takroe pisi foe a tori de, taki di mi kon na oso a wefi foe mi ben siki hebi. Na ini februari 1946 a dede. A ben abi 38 jari nomo. Pikinso ten wi ben abi nomo foe prisiri nanga a kon di wi ben kon na makandra, baka moro leki feifi hebi jari foe a prati di wi ben prati foe makandra.
Mi ben kisi trowstoe te mi ben de nanga mi brada na jejefasi, noso ben fisiti den konmakandra èn ben teki prati na a oso-foe-oso diniwroko. Na ini 1947 mi ben man leni pikinso moni foe go na Brno, dati na wan rèis foe 400 kilometer, foe fisiti wan kongres. Di mi ben drape nanga mi kresten brada, so srefi Nathan H. Knorr, di na a ten dati ben de a presidenti foe a Waktitoren Bijbel nanga Traktaat Genootschap, mi ben kisi foeroe trowstoe nanga deki-ati.
Wi no ben njan boen toemoesi langa foe a fri di wi ben kisi baka na orlokoe. Na ini 1948 den kommunistsma ben bigin kwinsi wi. Na ini 1952 den ben sroto foeroe brada di ben tiri a wroko foe Jehovah Kotoigi na Tjekoslowâkia, èn mi ben kisi a frantiwortoe foe sorgoe gi den gemeente. Na ini 1954, den ben sroto mi toe èn den ben gi mi a strafoe foe go fo jari na doengroe-oso. Den ben sroto mi manpikin, Ján nanga en manpikin Juraj toe foe di den ben tan neutraal leki kresten. Mi ben tan toe jari na ini a Pankrác lanti doengroe-oso na Prague. Na ini 1956 den ben froeklari taki wi ben kisi pardon foe a strafoe foe wi, èn den ben loesoe mi.
Fri te foe kaba!
Te foe kaba, na ini 1989, dan den kommunistsma no ben abi foeroe krakti moro tapoe Tjekoslowâkia, èn a wroko foe Jehovah Kotoigi ben skrifi na ini lanti boekoe akroederi wet. So boen wi ben fri foe kon makandra èn preiki na poebliki. Na a ten dati pikinso ete dan Zahor ben abi wan hondro Kotoigi, san ben wani taki dati foe ibri tin sma na ini a dorpoe, wán ben de wan Kotoigi. Wan toe jari pasa, wi ben bow wan moi, bigi Kownoekondre zaal ini Zahor nanga so wan 200 sidonpresi.
A gosontoe foe mi no de so boen moro, dati meki den brada e rèi mi go na a Kownoekondre zaal. Mi e prisiri foe kan de drape èn a switi gi mi foe gi piki tapoe a Waktitoren-studie. Mi e breiti troetroe spesroetoe foe si taki sma foe dri geslakti foe mi famiri e dini Jehovah, so srefi difrenti granpikin. Wan foe den disi ben wroko leki wan opziener foe Jehovah Kotoigi di e rèis na Tjekoslowâkia te leki den frantiwortoe ini en osofamiri ben tapoe en foe doe a rèiswroko disi.
Mi de nanga tangi gi Jehovah foe di a tranga mi ini den foeroe tesi di mi ben kisi. A poti di mi tan poti mi prakseri na en tapoe — ’neleki mi ben e si a Wan di wi no kan si’ — na dati gi mi krakti foe tan tanapoe (Hebrewsma 11:27). Ija, mi firi a makti anoe foe en di kan gi froeloesoe. Foe dati ede, te now ete, mi e tan proeberi foe go na den konmakandra èn abi wan prati na a wroko foe meki en nen bekènti na ini a poebliki diniwroko someni leki mi kan.
[Prenki na tapoe bladzijde 25]
A Kownoekondre zaal na Zahor
[Prenki na tapoe bladzijde 26]
Mi e warderi a grani di mi e kisi foe gi piki na a Waktitoren-studie