Mi wakti nanga pasensi na tapoe Jehovah foe sensi mi jongoe jari

SOLEKI FA RUDOLF GRAICHEN BEN FROETERI

Wantronso rampoe ben miti mi famiri di mi ben abi 12 jari nomo. Fosi, sma ben poti mi papa na ini strafoe-oso. Baka dati, nanga tranga den ben teki mi nanga mi sisa tjari gowe foe oso èn den ben seni wi foe go libi nanga freimdesma. Baka dati, den Gestapo ben aresteri mi nanga mi mama. Mi ben go na strafoe-oso, èn mi mama ben kon de na ini wan strafoeman kampoe te foe kaba.

DEN sani dati di ben feni presi a wan baka a trawan, ben de soso a bigin foe wan pisiten foe serjoesoe froefolgoe di mi ben ondrofeni na ini mi jongoe jari leki wan Jehovah Kotoigi. A Nazi Gestapo di abi wan kefalek takroe nen èn baka dati so srefi a Stasi foe Owstoe Doisrikondre, ben proeberi foe broko mi soifri retifasi na Gado. Now, na baka den 50 jari di mi gi misrefi abra kaba na a diniwroko foe en, mi kan taki soleki fa a psalm singiman ben taki: „Langa ten den abi feantifasi gi mi foe sensi mi jongoe jari; ma tokoe den no wini mi” (Psalm 129:2). Mi de Jehovah tangi troetroe.

Mi ben gebore na tapoe 2 juni 1925, na ini a pikin foto Lucka, krosibei foe Leipzig, Doisrikondre. Srefi bifo mi ben gebore, mi papa nanga mama, Alfred nanga Teresa, ben kon feni a bijbel waarheid na ini den poeblikâsi foe den Bijbelstudenti, soleki fa den ben sabi Jehovah Kotoigi na ini a ten dati. Mi e memre taki ibri dei mi ben e loekoe na den fowtow foe bijbel tori di ben anga na sei den skotoe foe wi oso. Wan fowtow ben sori a wolfoe nanga a pikin skapoe, a pikin bokoboko nanga a penitigri, a pikin kaw nanga a lew — den alamala de na ini vrede, èn wan pikin boi e tiri den (Jesaja 11:6-9). Den sortoe fowtow disi ben tan doe mi wan sani.

Ala leisi te den ben man, mi papa nanga mama ben teki mi go nanga den na den gemeente aktiviteit. Foe eksempre, na ini februari 1933, wan toe dei nomo na baka di Hitler ben teki a makti, den ben sori a „Photo-Drama der Schepping” na ini wi pikin foto — nanga dia pristeri, film, èn a froeteri di wan sma ben froeteri sani na tapoe wan cassette. A ben gi mi foeroe prisiri leki wan boi foe seibi jari nomo, foe rèi na ini foto na bakasei foe wan pickup, leki wan pisi foe a waka di wi ben waka foe meki a „Photo-Drama” bekènti! Na a okasi disi èn so srefi na tra okasi, den brada ben meki mi firi taki mi na wan memre di den kan gebroiki na ini a gemeente, ala di mi ben jongoe. So boen, na ini mi jongoe jari kaba, mi ben kisi leri foe Jehovah èn, en Wortoe ben abi krakti na mi tapoe.

Kisi leri foe froetrow tapoe Jehovah

Bika Jehovah Kotoigi ben tan de neutraal leki kresten, meki den no ben abi noti foe doe nanga den politiek afersi foe den Nazi. Foe dati ede, na ini 1933, den Nazi ben meki wet foe tapoe wi foe preiki, foe kon makandra, èn srefi foe leisi wi eigi bijbel poeblikâsi. Na ini september 1937, a Gestapo ben aresteri ala den brada foe wi gemeente, so srefi mi papa. Dati ben meki mi firi sari srefisrefi. Den ben seni mi papa foe tan feifi jari na ini strafoe-oso.

Sani ben kon moeilek srefisrefi gi wi na oso. Ma heri esi wi ben leri foe froetrow tapoe Jehovah. Wan dei di mi ben komoto na skoro go na oso, mi mama ben e leisi A Waktitoren. A ben wani meki pikinso njanjan gi mi, èn foe dati ede a ben poti a tijdschrift na tapoe wan pikin kasi. Na baka di wi ben kaba njan, di wi ben e poeroe den preti, wan sma ben naki tranga na tapoe a doro. A ben de wan skowtoe di ben wani soekoe foe si efoe wi ben abi bijbel poeblikâsi na ini wi kamra. Mi ben frede srefisrefi.

A ben de wan kefalek faja dei. So boen, a fosi sani di a skowtoe ben doe, ben de taki a ben poeroe en helm èn ben poti en na tapoe wan tafra. Baka dati a ben bigin foe soekoe sani. Di a ben e loekoe na ondro a tafra, dan en helm ben bigin grati fadon. Ne mi mama ben graboe a helm esi-esi èn ben poti en na tapoe a pikin kasi, leti na tapoe A Waktitoren! A skowtoe ben ondrosoekoe wi oso finifini, ma a no ben feni no wan poeblikâsi. A no de foe taki, dati noiti a ben prakseri foe loekoe na ondro en helm. Di a ben kaba foe gowe, a ben taki wan pikin pardon na mi mama èn a ben langa en anoe na en baka foe teki en helm. Mi ben firi froelekti srefisrefi!

Den sortoe ondrofenitori dati ben sreka mi gi moro moeilek tesi. Foe eksempre, na skoro den ben poti druk na mi tapoe foe kon na ini na organisâsi foe den Jongoewan foe Hitler, pe den ben leri den pikin den tranga leri foe sroedati èn ben drai den ede nanga den filosofie foe den Nazi. Wan toe onderwijzer ben abi a persoonlijk marki foe meki ala den studenti abi wan prati. Mi skoromeester, Masra Schneider, ben moesoe denki taki a ben misi srefisrefi foe di, no leki den tra onderwijzer na tapoe mi skoro, wán studenti foe en no ben abi wan prati. Mi ben de a studenti dati.

Wan dei, Masra Schneider ben taigi a heri klas: „Oen boi, tamara wi sa go koiri nanga a heri klas.” Ibriwan foe den ben lobi na idea dati. Baka dati, a ben taki moro fara: „Oen alamala moesoe weri na uniform foe den Jongoewan foe Hitler, so taki te wi e waka na ini pas na tapoe den strati, dan ala sma kan si taki oenoe na boen boi foe Hitler.” A tra mamanten, ala den boi ben kon na ini na uniform foe den, boiti mi. A skoromeester ben kari mi kon na fesisei foe a klas èn ben aksi mi: „Loekoe den tra boi na joe lontoe èn dan loekoe joesrefi.” A ben taki moro fara: „Mi sabi taki a papa nanga mama foe joe pôti èn taki den no man bai wan uniform gi joe, ma meki mi sori joe wan sani.” A ben tjari mi go na en kantoro tafra, ben opo wan la, èn ben taki: „Mi wani gi joe a njoenjoen uniform disi. A no moi?”

Moro betre mi dede na presi foe weri wan Nazi uniform. Di mi skoromeester ben si taki mi no ben wani srefisrefi foe weri en, a ben atibron, èn a heri klas ben bigin bari boe gi mi. Ne a ben tjari wi go koiri ma a ben proeberi foe kibri mi foe di a ben meki mi waka na mindrisei foe ala den tra boi di ben weri uniform. Ma foeroe sma na ini a foto ben kan si mi foe di mi ben difrenti foe den skoro kompe foe mi. Ala sma ben sabi taki mi nanga mi papa nanga mama ben de Jehovah Kotoigi. Mi de Jehovah tangi troetroe taki a gi mi a jeje krakti di mi ben abi fanowdoe di mi ben jongoe.

A froefolgoe e kon moro hebi

Wan dei na ini a bigin foe a jari 1938, den ben teki mi nanga mi sisa poeroe foe skoro èn ben tjari wi gowe na ini wan skowtoe wagi go na wan strafoe-skoro gi jongoe sma, na ini Stadtroda, pikinmoro 80 kilometer moro fara. Foe san ede? Den kroetoebangi ben teki a bosroiti foe poeroe wi na ondro a krakti di wi papa nanga mama ben abi na wi tapoe èn foe meki wi kon tron Nazi pikin. Heri esi den sma di ben abi a frantiwortoe gi a strafoe-skoro ben kon si taki mi nanga mi sisa ben sori lespeki èn ben gi jesi, ala di wi ben tan neutraal leki kresten. A ben naki na ati foe a driktoro so kefalek taki a ben wani miti mi mama persoonlijk. Den ben gi primisi disi leisi, èn mi mama ben kisi primisi foe fisiti wi. Mi sisa, mi mama, nanga mi ben breiti srefisrefi èn ben de Jehovah tangi srefisrefi taki a gi wi na okasi foe de makandra foe gi makandra deki-ati wan heri dei langa. Wi ben abi dati fanowdoe troetroe.

Wi ben tan na ini a strafoe-skoro pikinmoro fo moen. Baka dati den ben seni wi go libi nanga wan famiri na ini Pahna. Den ben kisi a komando foe no meki wi miti nanga wi famiri. Mi mama no ben kisi primisi srefi foe kon fisiti wi. Tokoe, na wan toe okasi, a ben feni wan fasi foe meki kontakti nanga wi. Mi mama ben gebroiki den okasi dati di no ben foeroe, foe doe ala san a man foe meki wi abi a fasti bosroiti foe tan getrow na Jehovah, awansi sortoe tesi noso situwâsi A ben sa gi pasi foe de. — 1 Korentesma 10:13.

Èn den tesi ben kon troetroe. Na tapoe 15 december 1942, di mi ben abi 17 jari nomo, den Gestapo ben kon teki mi èn ben poti mi na ini wan strafoe-oso centrum na ini Gera. Pikinmoro wan wiki na baka, den ben aresteri mi mama toe èn den ben poti en na ini a srefi strafoe-oso. Foe di mi no ben abi 18 jari ete, meki a kroetoebangi no ben man tjari mi na fesi kroetoe. So boen, mi nanga mi mama ben tan siksi moen na ini a strafoe-oso ala di a kroetoebangi ben wakti a dei te mi ben sa tron 18 jari. Na tapoe a srefi dei di mi ben tron 18 jari, den ben tjari mi nanga mi mama na fesi kroetoe.

Bifo mi ben sabi san ben pasa, a ben kaba. Mi no ben sabi srefisrefi taki mi no ben sa si mi mama moro. A lasti sani di mi kan memre foe en, na taki mi ben e si en e sidon na ini a kroetoebangi na tapoe wan blaka oedoe bangi leti na mi sei. Den ben kroetoe wi ala toe. Mi ben kisi fo jari strafoe èn mi mama ben kisi wán nanga afoe jari strafoe.

Na ini den dei dati den ben hori doesoendoesoen Jehovah Kotoigi na ini strafoe-oso èn na ini kampoe. Ma den ben seni mi go na wan strafoe-oso na ini Stollberg, pe mi ben de a wan-enkri Kotoigi. Moro leki wán jari langa den ben sroto mi, mi wawan, ma tokoe Jehovah ben de nanga mi. A lobi di mi ben kweki gi en na ini mi jongoe jari, ben de a prenspari sani di ben meki mi pasa den sani disi libilibi na jejefasi.

Na tapoe 9 mei 1945, na baka di mi ben de toe nanga afoe jari na ini strafoe-oso, wi ben kisi boen njoensoe — na orlokoe ben kaba! Na tapoe a dei dati den ben fri mi. Na baka di mi ben waka 110 kilometer, mi ben doro oso sikisiki troetroe foe di mi ben weri sote èn foe di angri ben kiri mi srefisrefi. Mi ben abi wan toe moen fanowdoe foe kisi mi gosontoe baka.

Wantewante di mi ben doro, mi ben kisi foeroe takroe njoensoe. A fosiwan ben abi foe doe nanga mi mama. Na baka di a ben de wán nanga afoe jari na ini strafoe-oso, den Nazi ben aksi en foe poti en nen na ondro wan papira di e taki dati a gowe libi en bribi na ini Jehovah. A ben weigri. Foe dati ede den Gestapo ben tjari en go na wan strafoeman kampoe gi oemasma, na ini Ravensbrück. Drape a ben dede foe tyfus leti bifo na orlokoe ben kaba. A ben de wan kresten di ben abi foeroe deki-ati — wan sma di ben feti tranga èn di noiti no tapoe. Meki Jehovah memre en na wan boen fasi.

Njoensoe ben de toe foe mi moro owroe brada, Werner, di noiti ben gi en libi abra na Jehovah. A ben go na ini a Doisri legre èn den ben kiri en na ini Rosia. Èn mi papa? En ben kon na oso, ma a de wan sari taki a ben de wan foe den pikinso Kotoigi di ben skrifi den nen na ondro a papira di e taki dati den gowe libi a bribi foe den. Di mi ben si en, a ben swa èn a no ben boen na en froestan. — 2 Petrus 2:20.

Wan sjatoe pisi ten foe fajafaja jeje aktiviteit

Na tapoe 10 maart 1946, mi ben fisiti mi fosi bigi konmakandra na baka na orlokoe, na ini Leipzig. A ben span srefisrefi di den ben meki bekènti taki wan dopoe ben sa feni presi tapoe a srefi dei dati! Ala di mi ben gi mi libi abra kaba na Jehovah foeroe jari bifo, disi ben de a fosi okasi di mi ben kisi foe teki dopoe. Noiti mi sa frigiti a dei dati.

Na tapoe 1 maart 1947, na baka di mi ben pionier wán moen, mi ben kisi wan kari foe go na Bethel na ini Magdeburg. Bom ben broko den kantoro foe a Genootschap srefisrefi. A ben de wan bigi grani foe jepi nanga a reparâsi wroko! Na baka a zomer dati, mi ben kisi wan toewijzing gi a foto Wittenberge, leki wan spesroetoe pionier. Na ini son moen mi ben gebroiki moro leki 200 joeroe foe preiki gi tra sma foe a boen njoensoe foe Gado Kownoekondre. Mi ben breiti srefisrefi foe de fri baka — no wan orlokoe, no wan froefolgoe, no wan strafoe-oso!

A de wan sari, taki a fri dati no ben tan langa. Na baka na orlokoe, Doisrikondre ben prati, èn a kontren pe mi ben libi ben kon na ondro a makti foe den Komunistsma. Na ini september 1950, den sikrit skowtoe foe Owstoe Doisrikondre, di sma sabi leki a Stasi, ben bigin aresteri den brada na wan orga fasi. Den kragi di den ben gebroiki teige mi, ben e gi foe lafoe. Den ben kroetoe mi taki mi ben de wan spion foe na Amerkan tirimakti. Den ben seni mi go na a moro ogri strafoe-oso foe Stasi na ini a kondre, na ini Brandenburg.

Jepi foe den brada foe mi na jejefasi

Drape den Stasi no ben meki mi sribi na deiten. Baka dati, den ben sa poti aksi gi mi a heri neti langa. Na baka te den ben meki mi pina na a fasi disi wan toe dei langa, sani ben kon moro ogri. Wan mamanten, na presi foe tjari mi go baka na mi cel, den ben tjari mi go na wan foe den takroe-nen U-Boot Zellen (di sma sabi leki duikboto cel bika den de boen dipi na ini wan kedre). Den ben opo wan owroe, froestoe isri doro èn ben aksi mi foe waka go na ini. Mi ben moesoe abra wan hei stoepoe. Di mi ben saka mi foetoe, mi ben kon froestan taki a gron ben foeroe krinkrin nanga watra. Den ben naki a doro tapoe tranga nanga wan kefalek takroe srapoe babari. No wan leti no ben de èn no wan fensre. A ben doengroe srefisrefi.

Bika foeroe doi watra ben de na tapoe a gron, mi no ben man sidon, didon, noso sribi. Na baka di mi ben e wakti wan pisi ten di ben sori wan langa ten gi mi, den ben kon teki mi baka foe poti moro aksi gi mi ala di srapoe leti ben skèin na mi tapoe. Mi no sabi san ben moro takroe — foe tanapoe na ini watra heri dei na ini kefalek doengroe noso foe teki a kefalek froeferi srapoe leti di den ben skèin langalanga na mi tapoe a heri neti langa.

Na difrenti okasi den ben taigi mi taki den o soetoe mi. Na baka di den ben poti aksi gi mi wan toe neti, wan hei sroedati ofsiri foe Rosiakondre ben fisiti mi. Mi ben abi na okasi foe froeteri en taki a Doisri Stasi ben doe moro ogri nanga mi srefi moro leki den Nazi Gestapo. Mi ben taigi en taki Jehovah Kotoigi ben de neutraal na ondro a Nazi tirimakti èn taki wi ben de neutraal toe na ondro a Komunist tirimakti èn taki wi no ben boemoei nanga politiek na no wan presi na grontapoe. Kontrari foe dati, mi ben taki dati foeroe foe den sma di ben de Stasi ofsiri now ben de memre foe den Jongoewan foe Hitler organisâsi, pe den ben leri kande fa foe froefolgoe sma di no abi fowtoe na wan ogri-ati fasi. Di mi ben e taki, mi skin ben beifi foe kowroe, angri èn weri.

A ben froewondroe mi taki a Rosia ofsiri no ben atibron na mi tapoe. Kontrari foe dati, a ben poti wan doekoe na mi tapoe èn ben handri mi na wan boen fasi. Sjatoe baka di a ben fisiti mi, mi ben go na wan moro boen cel. Wan toe dei na baka, den ben poti mi na ini na anoe foe den Doisri kroetoebangi. Ala di na afersi foe mi no ben go na fesi kroetoe ete, mi ben njan boen foe a moi grani foe de na ini wán cel nanga feifi tra Kotoigi. Baka di mi ben ondrofeni foeroe ogri-ati fasi fa den ben handri nanga mi, a ben gi mi kowroe-ati srefisrefi foe abi demakandra nanga den brada foe mi na jejefasi! — Psalm 133:1.

Na a kroetoebangi den ben kroetoe mi taki mi ben de wan spion èn mi ben kisi fo jari strafoe na ini wan strafoe-oso. Sma ben si dati leki wan lekti strafoe. Wan toe foe den brada ben kisi moro leki tin jari strafoe. Den ben seni mi go na wan strafoe-oso di ben beveilig srefisrefi. Mi e denki taki srefi no wan moisimoisi ben man kroipi kon na inisei noso go na dorosei foe a strafoe-oso dati — so strak a beveiliging ben de. Tokoe nanga a jepi foe Jehovah, wan toe deki-ati brada ben man smokkel wan heri bijbel kon na inisei. Den ben loesoe en èn ben prati en na ini aparti boekoe èn ben seni den go-kon na mindri den brada di ben de strafoeman.

Fa wi ben doe dati? A ben moeilek srefisrefi. A wan-enkri leisi te wi ben miti nanga makandra na te den ben tjari wi go na den wasikamra ibri toe wiki. Na wán okasi, di mi ben e wasi, wan brada ben taki safri na ini mi jesi taki a ben kibri wan toe bladzijde foe a bijbel na ini en wasidoekoe. Na baka te mi ben kaba wasi, mi ben moesoe graboe en wasidoekoe na presi foe a di foe mi.

Wán foe den waktiman ben si a brada ben e taki safrisafri nanga mi èn a ben fon a brada kefalek ogri nanga wan baleta. Mi ben moesoe graboe a wasidoekoe esi-esi èn go moksi misrefi na mindri den tra strafoeman. Mi ben breiti taki den no ben kisi mi nanga den bladzijde foe a bijbel. Noso a fasi fa wi e teki njanjan na jejefasi ben sa kon na ini kefar. Wi ben ondrofeni foeroe foe den sortoe sani disi. Alaten wi ben leisi wi bijbel kibrikibri èn nanga bigi kefar. Den wortoe foe na apostel Petrus, „hori oensrefi, de na ai”, ben fiti srefisrefi. — 1 Petrus 5:8.

Foe wan sani ede, den tirimakti ben bosroiti foe froisi wan toe foe wi foeroetron foe a wan strafoe-oso go na a trawan. Na ini wan pisiten foe fo jari, mi ben froisi go na pikinmoro tin difrenti strafoe-oso. Tokoe alaten mi ben man foe feni den brada. Mi ben kon lobi ala den brada disi srefisrefi, èn nanga foeroe sari na ini mi ati mi ben gowe foe den ibritron te mi ben froisi.

Te foe kaba, den ben seni mi go na Leipzig, èn drape den ben loesoe mi foe strafoe-oso. A waktiman di ben fri mi no ben taigi mi odi, ma na presi foe dati, a ben taki: „Wi sa si joe heri-esi baka.” A godelowsoe prakseri foe en ben wani mi na strafoe-oso baka. Nofotron mi e denki foe Psalm 124:2, 3, pe a e taki: „Efoe a no ben de so, taki Jehovah ben sori foe de nanga wi, di sma ben opo teige wi, dan den ben sa swari wi srefi libilibi, di den ben atibron nanga wi.”

Jehovah e froeloesoe den loyaal foetoeboi foe en

Now mi ben de wan fri man baka. Mi twelengi sisa, Ruth, èn wan sisa na jejefasi, Herta Schlensog, ben de na a portoe e wakti na mi tapoe. Na ini ala den jari disi di mi ben de na ini strafoe-oso, Herta ben seni wan pikin paki nanga njanjan gi mi ibri moen. Mi e bribi troetroe taki sondro den pikin paki dati, mi ben sa dede na ini strafoe-oso. Meki a de so, taki Jehovah memre en na wan boen fasi.

Foe sensi a ten di mi ben kon fri, Jehovah blesi mi nanga foeroe grani foe doe diniwroko. Mi ben dini baka leki wan spesroetoe pionier na ini Gronau, na ini Doisrikondre, èn leki wan kring-opziener na den Alpen foe Doisrikondre. Baka ten, mi ben kisi a kari foe go na a di foe 31 klas foe a Waktitoren Bijbelskoro Gilead gi zendeling. A programa foe a klari di wi klari a skoro nanga boen bakapisi, ben feni presi na ini a Yankee Stadion na a ten foe a internationaal kongres foe Jehovah Kotoigi na ini 1958. Mi ben abi a grani foe taki nanga a bigi ipi foe brada nanga sisa drape èn foe froeteri wan toe foe den ondrofeni foe mi.

Na baka a programa foe a skoro, mi ben rèis go na Chili foe dini leki wan zendeling. Drape mi ben dini baka leki wan kring-opziener, na a moro zuidsei foe Chili — den ben seni mi go troetroe na a kaba foe grontapoe. Na ini 1962 mi ben trow nanga Patsy Beutnagel, wan moi zendeling foe San Antonio, Texas, Amerkankondre. Mi ben abi foeroe moi jari foe diniwroko nanga en na mi sei, gi Jehovah.

Na ini den moro leki 70 jari di mi de na libi, mi ondrofeni foeroe prisiri momenti èn foeroe rampoe. A psalm singiman ben taki: „Den rampoe foe a regtfardikiwan foeroe, ma Jehovah e froeloesoe en foe den alamala” (Psalm 34:19). Na ini 1963, ala di wi ben de na ini Chili ete, Patsy nanga mi ben ondrofeni a sari dede foe wi oemapikin di ben de wan beibi ete. Baka dati, Patsy ben kon siki srefisrefi, èn wi ben froisi go na Texas. Di a ben abi 43 jari nomo, a dede, so srefi na ondro sari situwâsi. Nofotron mi e begi Jehovah foe memre mi lobi wefi na wan boen fasi.

Now, ala di mi e sikisiki èn mi owroe, mi e njan boen foe a grani foe dini leki wan gewoon pionier èn leki wan owroeman na ini Brady, Texas. A troe, a libi no ben makriki alaten, èn kande tra tesi de ete di mi moesoe miti. Ma leki a psalm singiman, mi man taki: „O Gado, joe leri mi foe sensi mi jongoe jari, èn te nanga now mi e tan froeteri foe den moi wroko foe joe.” — Psalm 71:17.

[Prenki na tapoe bladzijde 23]

(1) Now mi e dini leki wan owroeman èn pionier, (2) nanga Patsy, leti bifo a trow foe wi, (3) na ini a klas foe Masra Schneider, (4) mi mama, Teresa, di dede na ini Ravensbrück