Waktitoren LIBRARY TAPU INTERNET
Waktitoren
LIBRARY TAPU INTERNET
Sranantongo
  • BIJBEL
  • BUKU
  • KONMAKANDRA
  • w97 15/9 blz. 25-29
  • Fa wi ben kisi bijbel — Pisi toe

Felem no de na a pisi disi.

Sorry, wan sani no go bun di wi pruberi fu drai a felem.

  • Fa wi ben kisi bijbel — Pisi toe
  • A Waktitoren—A e taki fu Yehovah Kownukondre 1997
  • Edeprakseri
  • A srefi sortu tori
  • Wan pionier e kon
  • A kerki e teki refensi
  • A krakti di drukkerij ben abi
  • William Tyndale nanga na Ingrisi bijbel
  • Ondrosoekoe e meki sma froestan sani moro krin
  • Tyndale e vertaal den Hebrew Boekoe foe bijbel
  • A wet ben tapoe a bijbel èn Tyndale
  • Den ben abi furu warderi gi Bijbel—Wan syatu pisi (William Tyndale)
    Moro tori
  • O furu warderi yu abi gi Gado Wortu?
    Wi Kresten libi nanga a preikiwroko—Studie-buku—2019
  • „Den sani di Gado taki e tan fu ala ten”
    A Waktitoren—A e taki fu Yehovah Kownukondre (Studie-Waktitoren) 2017
A Waktitoren—A e taki fu Yehovah Kownukondre 1997
w97 15/9 blz. 25-29

Fa wi ben kisi bijbel — Pisi toe

Faja ben soetoe go na loktoe di den ben fringi moro nanga moro sani foe bron na tapoe a bigi faja di ben bron nanga foeroe babari na tapoe wan opo presi. Ma disi no ben de wan gewoon faja. A kefalek bigi faja disi ben kon moro bigi ala di den ben poti moro bijbel na en tapoe, èn ala di den priester nanga den kerki tiriman ben e loekoe. Ma a biskopoe foe Londen ben sponser a vertaler, William Tyndale, foe meki moro bijbel sondro taki a ben sabi, foe di a ben bai den bijbel foe pori den!

San ben meki taki ala den toe partèi na ini a feti ben abi so wan tranga overtoigi? Na ini wan uitgave di wi ben tjari kon na doro kaba, wi ben loekoe a historia foe a meki di sma ben meki bijbel na a kabapisi foe den Mindri Jarihondro. Now wi e doro a bigin foe wan njoen pisi ten pe a boskopoe èn a makti foe Gado Wortoe ben o abi wan tranga krakti na tapoe a libimakandra.

Wan pionier e kon

John Wycliffe, wan sabiman foe na Oxford universiteit, di sma ben lespeki, ben preiki èn ben skrifi na wan krakti fasi teige den sani di a Katolik Kerki ben doe di no ben de akroederi bijbel, èn a ben doe dati na tapoe gron foe ’a wet foe Gado’, dati wani taki, bijbel. A ben seni den studenti foe en, den lollarden, go na a heri boitipresi foe Ingrisikondre, foe preiki a bijbel boskopoe na ini Ingrisitongo gi ibri sma di ben sa wani arki. Bifo a dede na ini a jari 1384, a ben bigin vertaal bijbel, foe Latijntongo go na ini na Ingrisitongo foe a ten foe en.

A kerki ben feni foeroe reide foe wisiwasi Wycliffe. Fosi, a ben kroetoe den kerki tiriman foe a doe di den ben doe sani pasa marki èn a tjari di den no ben tjari densrefi akroederi boen gwenti nanga wet. Na tapoe foe dati, foeroe foe den sma di ben boewondroe Wycliffe ben mesbroiki den leri foe en foe man horibaka gi na oproeroe di den ben meki nanga gon. Den kerki tiriman ben gi Wycliffe a fowtoe foe dati, srefi na baka a dede foe en, ala di noiti a ben horibaka gi ogri oproeroe di ben doe nanga tranga.

Na ini wan brifi di a gran-biskopoe, Arundel, ben seni go na paus Johanes XXIII na ini a jari 1412, a ben taki foe „a tegoe èn weri-ede boi John Wycliffe, di sma e memre leki wan takroe sani, a manpikin foe na owroe sneki, èn a sma di e waka na fesi foe na antikrestes”. Leki heimarki foe a kroetoe foe en, Arundel ben skrifi: „Foe meki na ogri-ati foe en kon moro takroe, a ben kon nanga na idea foe meki wan njoen vertaling foe den Boekoe foe bijbel na ini a mamatongo.” Ija, a sani di ben meki den kerki fesiman ben atibron moro foeroe, ben de taki Wycliffe ben wani gi sma a bijbel na ini den eigi tongo.

Ma tokoe, wan toe prenspari sma ben man abi den Boekoe foe bijbel na ini den tongo foe a kondre foe den. Wan foe den ben de Anne foe Bohemen, di ben trow nanga Richard II di ben o tron kownoe foe Ingrisikondre, na ini a jari 1382. A ben abi na Ingrisi vertaling foe den Evangelie, di Wycliffe ben vertaal, èn a ben studeri en doronomo. Di Anne ben tron oema-kownoe, a boen fasi fa a ben denki, ben jepi foe meki sani waka boen gi bijbel — èn no na ini Ingrisikondre wawan. Anne ben gi den studenti foe a Praag Universiteit na ini Bohemen deki-ati foe kon na Oxford. Drape den ben studeri den boekoe foe Wycliffe fajafaja èn ben tjari wan toe foe den go baka na Praag. A lobi di sma ben lobi den leri foe Wycliffe na a Praag Universiteit, ben de wan jepi gi Johanes Hus baka ten, di ben studeri èn ben gi leri na a universiteit te foe kaba. Hus ben meki wan vertaling na ini a Tjekiatongo di ben makriki foe leisi, komoto na a owroe Slafistongo. Den moeiti di a ben doe ben meki taki foeroe sma ben gebroiki bijbel na ini Bohemen èn na ini tra birti kondre.

A kerki e teki refensi

Den kerki tiriman ben atibron toe nanga Wycliffe èn nanga Hus foe di den toe man disi ben leri sma taki a „soifri tekst”, den fosi Boekoe foe bijbel di skrifi nanga jepi foe Gado en santa jeje, sondro taki sma ben poti tra sani na ini, ben abi moro makti leki den „sjatoe froeklari di skrifi na den seilin”, den langa-bere froeklari di skrifi na den seilin foe den bijbel di kerki ben feni boen. A ben de a soifri boskopoe foe a wortoe foe Gado di den preikiman disi ben wani taki a gewoon pipel ben moesoe man kisi.

Foe di den ben doe en a falsi pramisi taki den ben o kibri en gi kefar, den ben kori Hus foe kon na fesi a Katolik Concilie foe Konstanz, na ini Doisrikondre, na ini a jari 1414, foe boeweisi den idea foe en. A concilie ben abi 2933 priester, biskopoe, nanga kardinaal. Hus ben agri foe froeklari na poebliki taki a e hari ensrefi poeroe foe den sani di a e leri sma, efoe a concilie ben kan boeweisi nanga den Boekoe foe bijbel taki den leri foe en no ben boen. Gi a concilie, dati no ben de a tori. A tjalensi di Hus ben tjalensi a tirimakti foe den, ben de nofo reide gi den foe bron en na wan postoe na ini a jari 1415, ala di a ben begi tranga.

A srefi concilie disi ben kroetoe èn ben spotoe John Wycliffe wan lasti leisi, foe di den ben gi a komando taki den bonjo foe en moesoe poeroe foe a grebi èn moesoe bron na ini Ingrisikondre. A komando disi ben de so wan tegoe sani taki den no ben doe en te na ini a jari 1428, di a paus ben gi a komando. Ma soleki fa a de ala ten, sowan krasi gens no ben kowroe a faja foe tra sma di lobi waarheid. Na presi foe dati, a ben tranga a bosroiti foe den foe tjari a Wortoe foe Gado kon na doro.

A krakti di drukkerij ben abi

Na wan sani foe a jari 1450, 35 jari nomo na baka a dede foe Hus, Johanes Gutenberg ben bigin druk nanga drukpers di e wroko nanga letter di loesoe, na ini Doisrikondre. En fosi bigi wroko ben de wan uitgave foe a Vulgaat na ini Latijntongo, di a ben klari pikinmoro na ini a jari 1455. Na wan sani foe a jari 1495, a heri bijbel noso pisi foe en ben druk na ini Doisritongo, Italiatongo, Tjekiatongo, Bakratongo, Hebrewtongo, Catalan, Grikitongo, Spanjorotongo, Slafistongo, Potogisi, nanga Serfiatongo — a wan baka a trawan.

A sabiman Desiderius Erasmus, foe Bakrakondre, ben meki a fosi heri eksemplaar foe a Griki vertaling di ben druk, na ini 1516. Erasmus ben wani srefisrefi taki den Boekoe foe bijbel „ben vertaal na ini ala den tongo foe ala sma”. Ma, a ben degedege foe poti a pôpi foe en kon ini kefar te a ben sa vertaal en ensrefi. Ma tokoe tra sma ben kon de di ben sa abi moro deki-ati. Wan toemoesi apartiwan foe den sma disi ben de William Tyndale.

William Tyndale nanga na Ingrisi bijbel

Tyndale ben kisi skoro na Oxford èn na wan sani foe a jari 1521 a ben kon na a oso foe Sir John Walsh leki wan meester foe gi leri na den pikin foe Walsh. Nofo tron na a ten foe a njan-joeroe na a njanjan tafra foe na osofamiri Walsh di ben foeroe nanga njanjan sani, a jonkoeman Tyndale ben abi haritaki nanga den kerki tiriman foe a kontren. Tyndale ben tjalensi a denki foe den langalanga te a e opo bijbel èn ben sori den tekst. Baka wan pisi ten, masra nanga misi Walsh ben bribi den sani di Tyndale ben taki, èn den no ben kari den kerki tiriman so foeroe moro èn den no ben ontfanga den nanga so wan faja moro. Seiker, disi ben meki den kerki tiriman abi moro bita-ati teige Tyndale nanga den bribi foe en.

Wan leisi na wan foe den kesekese, wán foe den relisi gensman foe Tyndale ben froeklari: „A ben sa moro boen foe no abi den wet foe Gado, na presi foe no abi den wet foe a paus.” Prakseri sortoe overtoigi Tyndale ben abi di a ben piki: „Mi e tjalensi a paus nanga ala den wet foe en. Efoe Gado gi mi na okasi foe tan na libi, dan bifo foeroe jari pasa, mi sa meki wan boi di e tjari wan ploegoe sabi moro foe den Boekoe foe bijbel moro leki oenoe.” Na overtoigi foe Tyndale ben kon moro tranga. A ben skrifi baka ten: „Ondrofeni ben meki mi kon froestan taki a no kan srefisrefi foe boeweisi den gewoon sma den troe leri foe bijbel, boiti te den ben sa man kisi a tekst na ini den eigi mamatongo, so taki den kan si a moro prenspari penti foe a tekst, oten den sani ben pasa, èn san a tekst wani taki.”

Na a ten dati, no wan bijbel ben druk ete na ini Ingrisitongo. Foe dati ede, na ini a jari 1523, Tyndale ben go na Londen foe begi a primisi foe Biskopoe Tunstall foe man doe a vertaal wroko. Na baka di den ben weigri en na wan krasi fasi, a ben gowe libi Ingrisikondre foe doe san a ben abi na prakseri, èn foe no drai noiti moro go na Ingrisikondre. Na ini Keulen, Doisrikondre, sma ben broko kon na ini a fosi kantoro foe en pe a ben abi en drukkerij, èn Tyndale ben abi foe lowe gowe foe man kibri en libi, nanga wan toe foe den warti bladzijde di ben loesoe. Ma na Worms, Doisrikondre, no moro mendri leki 3000 eksemplaar foe en „Njoen Testamenti” na ini Ingrisitongo ben druk kaba. Den ben seni den go na Ingrisikondre èn den ben bigin prati den na a bigin foe a jari 1526. Wan toe foe den disi ben de den bijbel di biskopoe Tunstall ben bai èn ben bron, sondro taki a ben sabi taki a ben e jepi Tyndale foe go doro nanga en wroko!

Ondrosoekoe e meki sma froestan sani moro krin

Soleki fa a de krin foe si, Tyndale ben lobi a wroko foe en. Soleki fa The Cambridge History of the Bible e taki en: „Bijbel ben meki a e prisiri, èn wan sortoe esi-esi fasi èn libilibi fasi de na a fasi fa a e wroko di e sori a prisiri di a e firi.” Tyndale ben abi a marki foe meki den Boekoe foe bijbel taki nanga a gewoon sma na ini tongo di moro soifri èn makriki foe froestan. A studeri di a ben e studeri, ben e sori en san den wortoe na ini bijbel wani taki, di no ben de foe si foe di kerki leri ben tapoe den foeroe jarihondro langa. Sondro taki a ben frede foe dede èn sondro taki a ben skreki foe den ogri-ati sani di en moro makti feanti, Sir Thomas More, ben skrifi, Tyndale ben poti den sani di a ben kon si, na ini en vertaling.

Foe di a ben wroko nanga a fosi Griki vertaling foe Erasmus, na presi foe wroko nanga a wan na ini Latijntongo, Tyndale ben froekisi foe gebroiki a wortoe „lobi” na presi foe den wortoe „doe boen gi sma”, foe man taki moro finifini san a Griki wortoe a·gaʹpe wani taki. A ben gebroiki so srefi „gemeente” na presi foe „kerki”, „berow” na presi foe „boetoe”, èn „owroeman” na presi foe „priester” (1 Korentesma 13:1-3; Kolosesma 4:15, 16; Lukas 13:3, 5; 1 Timoteus 5:17, Tyndale). Den kenki disi ben broko a makti foe a kerki èn foe den relisi gwenti, soleki a bikti di wan sma moesoe bikti na den priester.

Tyndale ben tan hori so srefi a wortoe „opobaka”, èn a ben trowe a vagevuur èn a bribi taki sma sabi sani ete na baka te den dede, leki sani di no de akroederi bijbel. Foe a dede di sma e dede, a ben skrifi gi More: „Te joe e poti den dedewan na ini hemel, hèl, nanga vagevuur, [joe] e broko den boeweisi di Krestes nanga Paulus ben gebroiki gi na opobaka.” Na ini a tori disi, Tyndale ben sori go na Mateus 22:30-32 nanga 1 Korentesma 15:12-19. A ben bribi boen taki den dede sma no sabi noti moro te leki den o kisi na opobaka na ini a ten di e kon (Psalm 146:4; Preikiman 9:5; Johanes 11:11, 24, 25). Disi ben wani taki dati a heri seti di ben de foe begi Maria nanga den „santawan” ben de foe soso, bika foe di den no sabi noti, den no ben kan jere èn de leki mindriman.

Tyndale e vertaal den Hebrew Boekoe foe bijbel

Na ini a jari 1530 Tyndale ben meki wan eksemplaar foe a Pentateuch, den fosi feifi boekoe foe den Hebrew Boekoe foe bijbel. Na so a ben tron a fosi sma di ben vertaal a bijbel foe a Hebrewtongo langalanga go na ini na Ingrisitongo. Tyndale ben de srefi a fosi Ingrisi vertaler di ben gebroiki a nen Jehovah. Wan sabiman foe Londen, David Daniell, e skrifi: „A ben moesoe naki na ati foe den leisiman foe Tyndale srefisrefi taki a nen foe Gado ben tjari kon na krin baka.”

Na ini a moeiti di Tyndale ben doe foe tjari sani kon na krin, a ben gebroiki difrenti Ingrisi wortoe foe vertaal wán Hebrew wortoe nomo. Ma a ben gebroiki a grammatika foe a Hebrewtongo finifini. A bijbel tan hori a sjatoe èn langalanga fasi foe a Hebrewtongo. Ensrefi ben taki: „Den eigifasi foe a Hebrewtongo ben agri doesoen tron moro nanga na Ingrisitongo moro leki nanga a Latijntongo. A fasi foe taki de a srefi; so taki na foeroe presi joe kan vertaal nomo ibri wortoe go na ini Ingrisitongo.”

A fasi disi fa a ben vertaal foeroetron langalanga, ben gi a vertaling foe Tyndale wan Hebrew fasi foe taki wan sani. Wan toe foe den ben moesoe sori foe de njoen sani te den ben e leisi en a fosi leisi. Tokoe, foe di te foe kaba, sma ben kon sabi bijbel heri boen, meki foeroe foe den sortoe wortoe disi de wan pisi now foe na Ingrisitongo. Eksempre foe den na „wan man na baka en eigi ati” (soleki na 1 Samuèl 13:14), „paska”, nanga „sondoe-bokoboko”. Moro leki dati, den sma di e leisi na Ingrisi bijbel e kon sabi a prakseri na ini Hebrewtongo, èn dati e gi den wan moro boen fasi foe froestan den Boekoe foe bijbel di skrifi na ondro a krakti foe Gado en santa jeje.

A wet ben tapoe a bijbel èn Tyndale

A leisi di wan sma ben kan leisi Gado Wortoe na ini en eigi tongo ben de wan span sani. Den Ingrisi sma ben bai ala den bijbel di den ben kan smòkel kon na ini a kondre, di den ben kibri na ini bondroe krosi noso tra sani. Na a srefi ten, den kerki tiriman ben prakseri foeroe foe a lasi di den ben sa lasi a posisi foe den troetroe, efoe sma ben sa si bijbel leki a moro hei makti di den kan bribi. Foe dati ede, a situwâsi ben kon kefarlek moro nanga moro gi a libi foe a vertaler èn gi den sma di ben horibaka gi en.

Ala di doronomo Kerki nanga Lanti ben onti en, tokoe Tyndale ben tan wroko na wan sikrit fasi na ini Antwerpen, Belgia. Tokoe a ben gebroiki toe dei na ini wan wiki na a sani di a ben kari en friten wroko — foe preiki gi tra Ingrisi loweman, den pôtiwan nanga den sikiwan. Moro foeroe foe a moni foe en a ben gebroiki na a fasi disi. Bifo a ben kan vertaal a lasti pisi foe den Hebrew Boekoe foe bijbel, wan Ingrisiman di ben doe neleki a ben de wan mati foe Tyndale, ben tori en gi moni. Di den ben kiri en na Vilvoorde, Belgia, na ini a jari 1536, den lasti fajafaja wortoe foe en ben de: „Masra! opo na ai foe a kownoe foe Ingrisikondre.”

Na wan sani foe a jari 1538, kownoe Henry VIII nanga en eigi reide, ben gi a komando taki bijbel moesoe poti na ini ibri kerki na ini Ingrisikondre. Ala di den no ben gi Tyndale a grani, tokoe a vertaling di den ben froekisi ben de foe en. Na a fasi disi, a bijbel foe Tyndale ben kon de so bekènti èn sma ben kon lobi en so foeroe, taki a „ben seti den fondamenti eigifasi foe moro foeroe foe den vertaling baka dati” na ini Ingrisitongo (The Cambridge History of the Bible). Seiker 90 procent foe a vertaling foe Tyndale ben kopi langalanga go na ini a King James Version foe a jari 1611.

A de di bijbel ben de makriki foe kisi, ben abi leki bakapisi taki foeroe sani ben kenki na ini Ingrisikondre. Den takimakandra di ben abi foe doe nanga a poti di bijbel ben poti na ini den kerki, ben de so fajafaja, taki son tron den ben hendri den kerki dienst! „Owroe sma ben leri foe leisi so taki den ben kan leisi Gado Wortoe langalanga, èn pikin-nengre ben moksi nanga den owroewan foe kan arki” (A Concise History of the English Bible). Na ini a pisi ten disi wan kefalek bigi gro ben de toe na ini a prati di bijbel ben prati na ini tra kondre foe Europa èn na ini tra tongo. Ma a gro di a bijbel wroko ben gro na ini Ingrisikondre, ben sa abi krakti na tapoe heri grontapoe. Fa disi ben doe kon? Èn fa a si di sma ben kon si njoen sani èn na ondrosoekoe di den ben ondrosoekoe sani ben abi krakti na tapoe den bijbel di wi e gebroiki na ini a ten disi? Wi sa tapoe a verslag foe wi nanga a tra artikel na ini a serie disi.

[Prenki na tapoe bladzijde 26]

A „Njoen Testamenti” foe Tyndale foe a jari 1526 — a wan-enkri heri eksemplaar di de bekènti èn di no ben bron

[Sma di abi a reti foe a prenki]

© The British Library Board

[Schema/Prenki na tapoe bladzijde 26, 27 di e tjari sani kon na krin]

(Efoe joe wani si pe den sani disi skrifi, loekoe a tijdschrift)

Prenspari datum na ini a pisi ten di bijbel ben vertaal

Gewoon teri

A bijbel foe Wycliffe ben bigin (bifo a jari 1384)

A jari 1400

Den ben kiri Hus na ini a jari 1415

Gutenberg — A fosi bijbel di ben druk na wan sani foe 1455

A jari 1500

Fosi bijbel di ben druk na ini den tongo foe a kondre

A Griki vertaling foe Erasmus foe a jari 1516

A „Njoen Testamenti” foe Tyndale foe a jari 1526

Den ben kiri Tyndale na ini a jari 1536

Henry VIII e gi komando foe poti bijbel na ini den kerki na ini a jari 1538

A jari 1600

King James Version na ini a jari 1611

[Prenki]

Wycliffe

Hus

Tyndale

Henry VIII

    Sranantongo buku (1978-2025)
    Log Out
    Log In
    • Sranantongo
    • Seni en gi wan sma
    • Settings
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Gebruiksvoorwaarden
    • Privacybeleid
    • Privacyinstellingen
    • JW.ORG
    • Log In
    Seni en gi wan sma