Fa wi ben kisi bijbel — Pisi dri
BIRMA, 1824 — Didjonsro den ofsiri foe kownoe ondrosoekoe a zending-oso foe Adoniram nanga Ann Judson finifini, èn den tjari ala sani gowe di den ben denki taki a ben abi waarde. Ma a moro diri goedoe den no feni — wan bijbel manuscript di ben vertaal, èn di Ann ben beri na ondro na oso sondro foe tra sma sabi. Adoniram, a vertaler, di tai nanga keti e didon na ini wan strafoe-oso di lai nanga maskita, foe di sma ben taki dati a ben de wan spion. Now a kefar de, taki watra kan pori a manuscript. Fa den kan sorgoe taki noti no pasa nanga a manuscript? Ann e meki wan tranga koensoe foe a manuscript èn a e tjari en go gi en masra na ini strafoe-oso. No wan sani no e pasa nanga a koensoe, èn san de na ini e tron wan pisi foe a fosi bijbel na ini Birmatongo.
A heri historia foeroe nanga den span sani dati di pasa nanga bijbel. Na ini den tijdschrift na fesi, wi ben loekoe fa bijbel ben vertaal èn ben prati na sma, sensi a ten di den ben kaba skrifi en te leki a fosi pisi foe a di foe tinaseibi jarihondro. Fa sani waka nanga bijbel sensi a ten dati te leki now? Oiti wan ten ben o kon taki ala sma ben sa man kisi bijbel? San a Waktitoren Genootschap ben abi foe doe nanga disi?
Den zendeling nanga den bijbelgenootschap
Na ini wan lo kondre, a di foe tinaseibi nanga a di foe tina-aiti jarihondro ben de wan ten pe wantronso boen foeroe sma ben bigin leisi bijbel baka. Na ini a pisi ten dati, bijbel ben abi boen foeroe krakti na tapoe Ingrisikondre spesroetoe. Foe taki en leti, bijbel tori nanga bijbel leri ben abi krakti na tapoe a prakseri foe pikinmoro ala sma na ini a kondre, foe kownoe te nanga a boeroe. Ma a krakti di bijbel abi na tapoe sma ben go moro fara. Na ini a ten dati, Ingrisikondre ben de wan kondre di ben rèis foeroe na tapoe se, ala di a ben tranga na ini bisnis afersi èn ben abi foeroe koloni, èn son Ingrisiman ben tjari bijbel go nanga den te den ben go rèis. Disi ben poti a fondamenti gi wan moro bigi wroko di ben doe foe prati bijbel.
Na a kaba foe a di foe tina-aiti jarihondro, bijbel ben meki son sma na Ingrisikondre go prakseri foe a jeje nowtoe foe sma di ben gebore èn ben e libi na ini den farawe kondre foe na Ingrisi Tirimakti. Ma a no ben de so kwetikweti taki ala sma ben prakseri na a fasi disi. Foeroe kerkisma ben bribi taki a lot foe sma bepaal na fesi kaba, èn foe dati ede den ben si en leki a wani foe Gado taki son sma no ben sa kisi froeloesoe. Di William Carey, di ben wani tron wan zendeling, ben hori wan fajafaja lezing foe feni sma di ben wani horibaka gi wan zendingwaka di a ben teki foe go na India, dan wan sma ben bari sani foe piri-ai gi en: „Go sidon, jonkoeman; te Gado wani kenki den heidensma, dan A sa doe dati sondro a jepi foe joe!” Ma tokoe Carey ben teki sipi foe go na India na ini 1793. A de wan wondroe, taki te foe kaba a ben vertaal heri bijbel noso pisi foe dati na ini 35 tongo foe India.
Den zendeling ben kon froestan taki a moro prenspari wrokosani foe den ben de bijbel na ini a tongo di den sma foe a presi ben taki. Ma soema ben o sorgoe gi bijbel? A moi foe si, taki na foe Mary Jones ede, wan oemapikin foe Wales di ben abi 16 jari, meki sma ben bigin na wan orga fasi nanga a wroko foe prati bijbel na heri grontapoe, wan sani di ensrefi no ben sabi. Na ini 1800, Mary ben waka nanga sosofoetoe so wan 40 kilometer foe go bai wan Wales bijbel foe wan kerki tiriman. Siksi jari langa, Mary ben poti moni na wan sei, èn di a ben kon jere taki ala den bijbel ben seri kaba, dan a ben bari krei, foe di a ben sari troetroe. Disi ben seki na ati foe a kerki tiriman, èn a ben gi Mary wan bijbel foe ensrefi.
Baka dati a kerki tiriman ben prakseri foe den someni tra sma di ben abi bijbel fanowdoe, èn a ben taki nanga mati foe en na Londen foe a problema. A bakapisi ben de, taki na ini 1804, den ben opo a British and Foreign Bible Society. A marki foe den ben de nomo: Foe gi sma bijbel na ini den eigi tongo, di den ben man pai, èn a ben moesoe druk „sondro foe wan tra sani skrifi na den lanki foe den bladzijde”. Den sma di ben opo a Genootschap ben howpoe taki te den ben o poeroe den tra sani di skrifi na den lanki foe den bladzijde, dan den no ben o kisi foe doe nanga kesekese ini a tori foe kerki leri. Ma foeroetron, sma foe a Bijbel Genootschap no ben agri nanga makandra ini sani leki den Apocrief boekoe, a dopoe nanga watra, nanga a leri foe a Dri-wánfasi.
A faja di den ben abi biginbigin ben panja ensrefi esi-esi, èn na ini 1813 tra bijbelgenootschap ben opo na Doisrikondre, Bakrakondre, Deinsikondre, nanga Rosiakondre. Baka wan pisi ten, bijbelgenootschap na ini tra kondre ben kon toe. Di den fositen bijbelgenootschap ben sidon prakseri na sortoe marki den ben o hori densrefi, dan den ben prakseri taki a moro bigi pisi foe grontapoe ben taki soso wan toe prenspari tongo nomo. Noiti den ben prakseri taki doesoendoesoen tongo ben de! Te joe agersi en nanga tra sani, dan wan toe vertaler nomo ben sabi a Hebrewtongo nanga a Grikitongo foe man vertaal langalanga go na ini wan tongo di den sma foe tra kondre ben taki. Foe dati ede, di a British and Foreign Bible Society ben sponser a vertaalwroko, dan nofotron den vertaler ben gebroiki na Ingrisitongo King James Version leki fondamenti gi a wroko foe den.
Den problema foe wán vertaler
A moro bigi pisi foe bijbel abi tori nanga agersitori na ini di abi den gron na tapoe ondrofeni foe na aladei libi. Disi e meki bijbel moro makriki foe vertaal leki te a ben o skrifi na ini den frekti wortoe di filosofia e gebroiki. Ma soleki fa sma ben kan froewakti, dan son leisi a moeiti di den zendeling ben doe biginbigin, ben abi leki bakapisi taki den vertaling ben tjari broeja kon, noso vertaling ben kon di ben gi foe lafoe. Wán vertaling foe eksempre, ben gi sma na ini wán pisi foe India a prakseri taki Gado na wan blaw sma. A wortoe di den ben e gebroiki gi „hemel” na ini „hemel Tata”, ben wani taki „abi a kloroe foe hemel” — a troetroe hemel!
Na ini 1819, Adoniram Judson ben skrifi foe den problema di wan vertaler abi: ’Te wi e leri wan tongo di sma na a tra sei foe grontapoe e taki, èn wi no gwenti a fasi fa den e taki, èn den letter nanga wortoe e difrenti krinkrin foe wan tongo di oiti wi ben kisi foe doe nanga dati; te wi no abi wan wortoeboekoe noso wan tolkoe foe jepi wi èn wi moesoe froestan a tongo pikinso fosi, bifo wi kan aksi wan leriman di gebore na ini a kondre foe jepi wi — dati wani taki wan lo wroko!’ Èn a wroko foe den vertaler leki Judson, troetroe ben abi leki bakapisi taki foeroe sma ben kan kisi bijbel. — Loekoe a tabel na tapoe bladzijde 12.
Ann Judson ben jepi en masra nanga a moeilek vertaalwroko. Ma a famiri Judson ben kisi foe doe nanga moro problema leki den problema wawan di abi foe doe nanga vertaalwroko. Di den ofsiri foe kownoe ben srepi Adoniram go na strafoe-oso, Ann ben moesoe kisi wan beibi. Nanga deki-ati, a ben begi tiriman di ben abi feantifasi, 21 moen langa foe fri en masra. A tesi dati di ben kon makandra nanga siki, ben hebi gi en. No langa baka di Adoniram ben kon fri, korsoe ben kiri en deki-ati oema Ann nanga a jongoe oemapikin foe den. Adoniram ben sari troetroe. Tokoe a ben aksi Gado foe gi en krakti èn a ben go doro nanga a vertaalwroko, so taki na ini 1835 a ben kaba nanga a bijbel na ini Birmatongo. Ma na ini a pisi ten dati tra triki sortoe kesekese ben kon di ben abi foe doe nanga bijbel.
Kesekese di abi foe doe nanga bijbel
Na ini a di foe tinaneigi jarihondro, foeroe kesekese na sociaal sei èn na politiek sei ben de, èn son leisi bijbel ben abi foeroe foe doe nanga dati. Foe eksempre, ala di a tsaar nanga a Rosia Ortodòks Kerki ben horibaka gi a Russian Bible Society biginbigin, tokoe baka wan pisi ten den ben broko a Genootschap èn ben tapoe en. (So wán jari na fesi, gensman foe a Genootschap dati, ben bron doesoendoesoen bijbel kaba.) Now den kerki tiriman foe na Ortodòks Kerki ben doe moeiti fajafaja foe tjari wan kaba kon na san den fositen kresten ben bigin nanga someni faja — foe prati bijbel na heri grontapoe. Den fesiman foe na Ortodòks Kerki na ini a di foe tinaneigi jarihondro ben taki nomonomo dati bijbel ben tjari a makti foe kerki nanga lanti kon ini kefar. Ma a e gi foe lafoe te joe e prakseri taki den politiek revo groepoe di ben opo kon no ben si bijbel leki wan kefar gi den tirimakti, ma na presi foe dati, leki wan fetisani di kerki nanga lanti ben gebroiki foe hori a pipel na den ondro. Na ala toe sei sma ben taki ogri foe bijbel!
Na ini den jari di ben kon baka dati, moro nanga moro „sma di ben tja ede” ben taki negatief sani toe foe bijbel. Na ini 1831, Charles Darwin ben teki sipi foe meki wan rèis foe go ondrosoekoe sani, èn dati ben abi na evolutie leri foe en leki bakapisi. Na ini 1848, Marx nanga Engels ben tjari a Communist Manifesto kon na doro, pe den ben prenki krestendom leki wan wrokosani di sma gebroiki foe kwinsi tra sma. Na ini a pisi ten dati so srefi, sma di e soekoe fowtoe na ini bijbel foe kan kroetoe en, ben meki sma tweifri na a getrow èn soifrifasi foe den Boekoe foe bijbel èn efoe den sma di bijbel e taki foe den, troetroe ben libi na ini a historia — ija, den ben meki sma tweifri na Jesus srefi! Ma son sma di ben prakseri boen foe sani, ben kon si a fowtoe foe den leri di e weigri foe teki Gado nanga bijbel, èn nanga jepi foe sabidensi, den ben soekoe fasi foe sori taki sma kan froetrow na ini bijbel. Wan foe den sma disi ben de Konstantin von Tischendorf, wan koni Doisri tongo-sabiman.
Den sani di sma feni, e jepi foe boeweisi taki a tekst foe bijbel troe
Tischendorf ben rèis na ini heri Mindri Owstoesei foe soekoe owroeten bijbel manuscript, foe di a ben howpoe foe boeweisi taki a tekst foe bijbel soleki fa a ben de biginbigin de, troe sondro foe sma ben abi foe tweifri na dati. Na ini 1859, a srefi jari di Darwin ben tjari The Origin of Species kon na doro, Tischendorf ben feni a sani di sma sabi leki a moro owroe eksemplaar foe a heri kresten Griki Boekoe foe bijbel na ini wan klooster na a foetoe foe a bergi Sina-i. Sma sabi en leki a Codex Sinaiticus, èn kande den ben meki en so wan 50 jari bifo Hièronimus ben kaba nanga a Vulgaat na ini Latijntongo. Ala di sma e hari taki te now ete efoe a ben handri na wan joisti fasi di a ben poeroe a codex foe a klooster, tokoe Tischendorf ben tjari en kon na doro, èn na so fasi a ben meki taki sabiman ben kan kisi en.a
Foe di a Sinaiticus ben de wan foe den moro owroe manuscript na ini a tongo di den ben gebroiki biginbigin foe skrifi en, meki no wawan a ben tjari kon na krin, taki a moro bigi pisi foe den Griki Boekoe foe bijbel ben tan sondro foe wan sani ben kenki na en, ma a ben jepi den sabiman toe foe poeroe den fowtoe di ben kon na ini den manuscript di ben skrifi bakaten. Foe eksempre, foe a sani di den e taki foe Jesus na ini 1 Timoteus 3:16, wi e leisi na ini a Sinaiticus: „A ben kon na krin ini a skin.” Na presi foe „a”, moro foeroe foe den manuscript di sma ben sabi na a ten dati ben sori wan sjatoe fasi foe a wortoe „Gado”, foe di den ben kenki a Griki wortoe „a” pikinso. Ma a Sinaiticus ben meki foeroe jari, fosi iniwan Griki manuscript pe joe e leisi „Gado”. So boen, a ben kon na krin taki baka ten sma ben kenki a tekst, èn a sori leki den ben doe disi foe horibaka gi a leri foe a Dri-wánfasi.
Sensi a ten foe Tischendorf, sma feni moro manuscript. Na ini a ten disi a nomroe foe manuscript foe den Hebrew Boekoe foe bijbel di sma sabi, ala nanga ala de so wan 6000 èn foe den Griki Boekoe foe bijbel, moro leki 13.000. Ondrosoekoe ben doe pe den ben agersi den sani disi nanga makandra, èn a bakapisi foe disi de wan tekst na ini wan tongo di den ben gebroiki biginbigin foe skrifi en, wan sani di wi kan froetrow dorodoro. Soleki fa a sabiman F. F. Bruce e taki en: „Den difrenti fasi foe vertaal en . . . no abi foeroe krakti na tapoe prenspari troetori foe historia noso na tapoe a kresten bribi èn den sani di den e doe.” Ala di a wroko foe vertaal bijbel na ini someni tongo moro e go doro, dan fa a sabi disi di sma kon sabi moro, ben sa kan de wan wini gi den?
A Waktitoren Genootschap nanga bijbel
Na ini 1881, wan pikin groepoe fajafaja leriman nanga studenti foe bijbel, bigin nanga san baka ten ben tron a Watch Tower Bible and Tract Society. Na ini a bigin, den ben prati bijbel di tra bijbelgenootschap ben meki, so srefi den Griki Boekoe foe bijbel foe Tischendorf. Ma na ini 1890, den srefi ben bigin tjari bijbel kon na doro, èn den ben sponser na uitgave foe den fosiwan foe den bijbel disi. Na ini 1926, a Genootschap ben bigin druk bijbel na tapoe en eigi drukpers. Ma moro nanga moro a ben kon na krin, taki wan njoen èn moro soifri vertaling foe bijbel ben de fanowdoe. Den ben kan poti a sabi di den ben kisi nanga jepi foe san sma ben kon feni èn nanga jepi foe sabiman foe a di foe tinaneigi jarihondro, na ini wan bijbel di sma ben kan froestan èn ben kan pai? Nanga a marki disi na prakseri, den patna foe a Genootschap ben bigin nanga wan njoen vertaling foe den Boekoe foe bijbel.
Wán vertaling, someni tongo
Den ben orga wan vertaalkomte foe bekwaam salfoe kresten foe meki a New World Translation of the Holy Scriptures na ini Ingrisitongo. Den ben tjari en kon na doro na ini siksi pisi, foe 1950 te nanga 1960, èn den ben bigin nanga den kresten Griki Boekoe foe bijbel. Sensi 1963, den vertaal en na ini ete 27 tongo, èn moro ben de foe kon ete. Den marki di poti gi tra tongo, ben de a srefi leki gi na Ingrisitongo. Na a fosi presi, a vertaling moesoe de soifri, èn someni leki a kan a moesoe kroederi nanga den prakseri di poti ini a tongo di den gebroiki biginbigin foe skrifi en. San a wani taki, no moesoe kenki, foe meki disi kroederi nanga a wán noso tra kerki leri. Na a di foe toe presi, so langa a kontekst e gi okasi foe doe dati, den sani moesoe vertaal na wán sortoe fasi, so boen, wán vertaling moesoe gebroiki gi ibri prenspari wortoe. So wan fasi foe wroko e jepi den leisiman foe si fa bijbel skrifiman ben gebroiki spesroetoe wortoe. Na a di foe dri presi, someni leki a kan, a vertaling moesoe taki sani soleki fa a ben skrifi troetroe, sondro foe tapoe sma foe si krin san a wani taki. Wan vertaling di e taki sani soleki fa a ben skrifi troetroe, e gi a leisiman na okasi foe froestan moro krin fa sani ben taki na ini a tongo di ben gebroiki biginbigin foe skrifi en èn na sortoe fasi sma ben prakseri. Èn na a di foe fo presi, a moesoe de makriki gi a gewoon pipel foe leisi èn foe froestan en.
A fasi fa den vertaal a New World Translation na ini Ingrisitongo soleki fa a ben skrifi troetroe, e meki taki den man vertaal en moro makriki na ini tra tongo. Foe dati ede den vertaalgroepoe foe a Genootschap e gebroiki now den moro njoen wrokosani di den abi tapoe computer foe meki a wroko foe den go moro esi èn foe meki a de moro soifri. A sistema disi e jepi den vertaler foe meki lijst foe wortoe na ini a tongo foe a kondre di wani taki a srefi leki ibri prenspari wortoe na ini Ingrisitongo. A e gi den na okasi toe foe ondrosoekoe den Ingrisitongo vertaling foe ibri Hebrew nanga Griki wortoe na ini bijbel.
A e gi foeroe wini te den e vertaal foe na Ingrisitongo, na presi taki den e wroko langalanga nanga a Hebrewtongo nanga Grikitongo. Boiti taki disi e meki dati a ten foe vertaal e kon moro sjatoe, a e meki toe taki moro nanga moro den kan gebroiki den srefi wortoe na ini ala den tongo na wán fasi nomo. Foe san ede? Foe di a de moro makriki foe vertaal soifri foe wán disiten tongo go na ini wan trawan, leki foe vertaal foe wan owroeten tongo go na ini difrenti disiten tongo. Te joe loekoe en boen, dan den sma di e vertaal kan aksi rai na sma di e taki den disiten tongo, ma den no kan aksi rai na sma di ben vertaal na ini den tongo di sma ben taki doesoendoesoen jari pasa kaba.
Boen njoensoe gi ala nâsi
Wi ben kan skrifi moro sani foe den man nanga oema di ben abi wan fasti bosroiti, èn di jepi taki bijbel kon de a boekoe di sma na pikinmoro ala presi foe grontapoe man kisi. Na ini den jarihondro di pasa, den druk kande fo miljard bijbel nanga pisi foe bijbel na ini moro leki toe doesoen tongo, di moro leki 90 procent foe den sma na grontapoe e taki!
Bijbel ben taki na fesi dati a Kownoekondre ben o meki bekènti na heri grontapoe na ini a ten foe wi. Foe meki disi pasa, dan Jehovah Gado srefi ben sorgoe taki bijbel de foe kisi now na pikinmoro heri grontapoe (Mateus 13:47, 48; 24:14). Fositen bijbelvertaler nanga sma di tjari boekoe kon na doro, ben de klariklari foe doe ala sani di den man foe gi wi a Wortoe foe Gado — a wan-enkri fonten foe jeje leti na ini wan grontapoe di kon doengroe na moreel sei. Meki na eksempre foe den boeweigi joe foe leisi a Wortoe dati, foe libi akroederi en, èn foe prati en nanga a srefi overtoigi di den ben sori. Ija, a bijbel di joe abi èn di de foe froetrow, joe moesoe gebroiki en boen, ibri dei. — Jesaja 40:6-8.
[Foetoewortoe]
a Loekoe „De Codex Sinaiticus gered” na ini De Wachttoren foe 15 oktober 1988.
[Karta na tapoe bladzijde 12]
Moro nanga moro bijbelvertaling ben kon
(Efoe joe wani si pe den sani disi skrifi, loekoe a tijdschrift)
A nomroe foe
Den tongo
1 Den djoe e bigin nanga a vertaling foe den Hebrew Boekoe foe
bijbel na ini Grikitongo wan sani foe 280 b.G.T.
12 Hièronimus kaba nanga a Vulgaat na ini Latijntongo na wan sani foe 400 G.T.
35 Gutenberg kaba nanga a fosi bijbel di den druk na wan sani foe 1456
81 A British and Foreign Bible Society di den ben opo 1804
A nomroe di sma bereken foe tongo akroederi den jari
522
1900
600
700
800
900
1049
1950
1100
1200
1300
1471
1970
2123
1996
2200
2300
2400
[Sma di abi a reti foe a prenki]
Fonten: Christianity Today, United Bible Society
[Sma di abi a reti foe a prenki na tapoe bladzijde 9]
Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.
[Prenki na tapoe bladzijde 8]
Den ben tai Judson èn ben srepi en gowe
[Sma di abi a reti foe a prenki]
Den poeroe a tori na ini a boekoe Judson the Hero of Burma, di Jesse Page ben skrifi
[Prenki na tapoe bladzijde 10]
Tischendorf ben man poeroe wan warti manuscript na ini a klooster disi na a foetoe foe bergi Sina-i
[Sma di abi a reti foe a prenki]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.