A Wortu fu Yehovah de libilibi
Edepenti fu a buku Esra
A BIJBEL buku Esra e go doro nanga a pisi tori di de na a kaba fu Tu Kroniki. A skrifiman fu a buku disi na a priester Esra, èn na a bigin fu a buku a e taki fu a bosroiti di Kownu Sirus fu Persia teki, taki den Dyu di ben de ete na ini katibo na Babilon, kan drai go baka na a mamakondre fu den. Na a kaba fu a buku, Esra e du san de fanowdu fu krin den wan di doti densrefi, fu di den trow nanga den uma fu tra kondre. Ala nanga ala, a buku e taki fu wan pisi ten fu 70 yari, namku fu 537 b.G.T. te go miti 467 b.G.T.
Esra skrifi a buku nanga wan krin marki, namku fu sori fa Yehovah hori ensrefi na a pramisi di A ben meki, taki a ben o puru a pipel fu en na ini katibo na Babilon, èn taki a ben o seti a tru anbegi baka na ini Yerusalem. Fu dati ede, Esra e poti prakseri soso na den sani di abi fu du nanga a marki dati. A buku Esra na wan tori di e sori fa a tempel ben bow baka èn fa na anbegi fu Yehovah ben seti kon bun baka, aladi sma ben e gens a wroko èn aladi a pipel fu Gado ben e meki fowtu. A tori prenspari gi wi trutru, fu di wi e libi tu na ini wan ten pe sani e seti kon bun baka. Furu sma e hari go na „a bergi fu Yehovah”, èn heri esi a heri grontapu o „kon furu nanga a sabi di sma sa sabi a glori fu Yehovah”.—Yesaya 2:2, 3; Habakuk 2:14.
A TEMPEL BOW BAKA
Fu di Sirus teki a bosroiti taki den Dyu musu kon fri, meki sowan 50.000 Dyu di ben de na ini katibo, e drai go baka na Yerusalem ondro a tiri fu Granman Serubabel, noso Sesbasar. Te den Dyu doro na ini Yerusalem, dan wantewante den e bow na altari baka na a presi pe a ben de, èn den e bigin tyari ofrandi gi Yehovah.
A yari baka dati, den Israelsma e poti a fondamenti fu na oso fu Yehovah. Feanti e tan gens a bow-wroko, èn te fu kaba den e kisi a kownu so fara fu gi a komando taki a wroko musu tapu. Ma den profeiti Hagai nanga Sakaria e gi a pipel deki-ati, so taki den e go doro fu bow a tempel, aladi den ben kisi a komando fu tapu nanga a wroko. Ma den feanti no e gens den Dyu moro, fu di den frede fu trangayesi wan komando di Kownu Sirus srefi ben gi, bika den ben sabi taki wan komando fu wan kownu fu Persia no e kenki noiti. Wan ondrosuku e tyari kon na krin taki Sirus ben gi wan komando di „ben abi fu du nanga na oso fu Gado na ini Yerusalem” (Esra 6:3). A wroko e waka moi èn a e kon na wan kaba.
Piki tapu den aksi fu Bijbel:
1:3-6—A de so taki son Israelsma di no ben wani drai go baka na a mamakondre fu den ben abi wan swaki bribi? Kande son sma no ben drai go baka na Yerusalem fu di den ben lobi materia sani, noso fu di den no ben abi warderi gi a tru anbegi. Ma dati no ben de so nanga ala sma. Na a fosi presi, Yerusalem ben de sowan 1600 kilometer fu Babilon, èn a ben e teki fo noso feifi mun fu doro drape. Boiti dati, a ben de so taki 70 yari langa nowan sma ben tan na ini a kondre, èn sma ben o abi fu wroko bun tranga fu bow en baka. Sobun, wi kan frustan taki problema soleki siki, owrudei, nanga frantwortu na ini na osofamiri tapu sonwan fu den Dyu fu drai go baka.
2:43—Suma ben de den Netinim? Den sma disi ben e dini leki tempel srafu noso tempel dinari, ma den no ben de Israelsma. Sonwan fu den ben de bakapikin fu den Gibeonsma fu a ten fu Yosua, èn trawan ben de sma „di David nanga den tiriman ben poti fu dini den Leifisma”.—Esra 8:20.
2:55—Suma ben de den manpikin fu den futuboi fu Salomo? Disi ben de sma di ben kisi spesrutu grani na ini a diniwroko fu Yehovah, ma den no ben de Israelsma. A kan taki den ben e dini na ini a tempel leki sekretarsi, noso leki sma di ben e skrifi a wet abra. A kan tu taki den ben e du tra sortu wroko di ben abi fu du nanga a fasi fa sani ben orga na ini a tempel.
2:61-63—A de so taki den Dyu di ben drai go baka, ben kan gebroiki na Urim nanga a Tumim di a granpriester ben e gebroiki te a ben wani wan piki fu Yehovah? Efu wan sma no ben man sori krin taki a de wan bakapikin fu den priester, dan a ben kan gebroiki na Urim nanga a Tumim fu buweisi suma a de trutru. Esra e taki nomo taki disi ben de wan sani di sma ben kan du. Ma Bijbel no e taki efu sma ben gebroiki na Urim nanga a Tumim na a ten dati, noso bakaten. Den fositen tori fu den Dyu e taki dati na Urim nanga a Tumim no ben de moro, baka di a tempel kisi pori na ini 607 b.G.T.
3:12—Fu san ede „den owru man di ben si na fosi oso” fu Yehovah, bari krei? Den man disi ben kan memre o moi a tempel ben de di Salomo ben bow. A fondamenti fu a nyun tempel di ben de na den fesi, ben de „leki noti na ini [den] ai” te den ben teki en gersi nanga a fondamenti fu a fosi tempel (Hagai 2:2, 3). A muiti di den ben du, ben o meki a tempel disi kon moi neleki a fosiwan? A ben musu de so taki den ben e firi brokosaka, èn dati meki den ben e krei.
3:8-10; 4:23, 24; 6:15, 16—Omeni yari a ben teki fu bow a tempel baka? A fondamenti fu a tempel ben poti na ini 536 b.G.T., èn dati ben de „na ini a di fu tu yari baka di den drai kon baka”. Den tapu nanga a bow-wroko na ini 522 b.G.T., na a ten fu Kownu Artakserkses. Èn sani tan so teleki 520 b.G.T., dati na a di fu tu yari di Kownu Darius ben e tiri. Den klari a tempel na ini a di fu siksi yari di a ben e tiri, dati na 515 b.G.T. (Luku a faki di nen „Den kownu di ben e tiri na ini Persia fu 537 b.G.T. te go miti 467 b.G.T.”) Sobun, a ben teki sowan 20 yari fu bow a tempel.
4:8–6:18—Fu san ede a pisi disi fu Bijbel skrifi na ini Arameisitongo? A pisi disi e taki moro furu fu brifi di tiriman nanga kownu ben seni gi makandra. Den brifi di Esra ben skrifi abra, ben skrifi na ini Arameisitongo, fu di dati ben de a tongo di bisnisman nanga politiekman ben e gebroiki na a ten dati. Tra pisi fu Bijbel di skrifi na ini na owruten tongo disi, na Esra 7:12-26, Yeremia 10:11, nanga Danièl 2:4b–7:28.
Sani di wi kan leri:
1:2. Den profeititori di Yesaya ben taki sowan 200 yari na fesi, kon tru (Yesaya 44:28). Profeititori na ini a Wortu fu Yehovah e kon tru ala ten.
1:3-6. Neleki fa sonwan fu den Israelsma no ben man go na Yerusalem, na so furu Yehovah Kotoigi na ini a ten disi no kan go na ini a furuten diniwroko, èn den no man dini pe moro preikiman de fanowdu. Toku den e gi deki-ati na den wan di kan dini na a fasi dati, èn den e gi bijdrage fu horibaka gi a Kownukondre preikiwroko èn gi a wroko di Kotoigi e du fu meki disipel.
3:1-6. Na ini a di fu seibi mun fu a yari 537 b.G.T. (Tishri, noso september/oktober), den getrow Dyu di ben drai kon baka, tyari den fosi ofrandi. Den Babilonsma ben kon na ini Yerusalem na ini a di fu feifi mun (Ab, noso yuli/augustus) fu a yari 607 b.G.T., èn tu mun baka dati a foto ben tron wan brokopresi (2 Kownu 25:8-17, 22-26). Soleki fa a ben taki na fesi kaba, dan sma bigin bow Yerusalem baka, soifri baka 70 yari (Yeremia 25:11; 29:10). Iniwan sani di Yehovah Wortu e taki na fesi, e kon tru ala ten.
4:1-3. Den getrow Dyu di ben komoto na ini katibo, no ben wani trakondre sma yepi den, fu di na so fasi den ben o seti wan frubontu nanga sma di ben e anbegi falsi gado (Exodus 20:5; 34:12). Na ini a ten disi, a de so tu taki anbegiman fu Yehovah no e moksi nanga nowan enkri tra grupu fu sma di e anbegi falsi gado.
5:1-7; 6:1-12. Yehovah kan meki sani waka na wan fasi di e tyari bun bakapisi kon gi a pipel fu en.
6:14, 22. Te wi e teki prati fayafaya na a wroko fu Yehovah, dan a sa feni wi bun èn a sa blesi wi.
6:21. Na ini a mamakondre fu den Dyu yu ben abi Samariasma nanga Dyu di ben teki den heiden gwenti abra di ben si fa a wroko fu Yehovah ben e go na fesi. A sani disi meki taki den tyari kenki kon na ini den libi. Wi musu de fayafaya tu fu teki prati na a wroko di Gado gi wi fu du, sosrefi na a Kownukondre preikiwroko, a no so?
ESRA E KON NA YERUSALEM
Feifi tenti yari pasa sensi den Dyu gi a nyun tempel abra na Yehovah. A yari na 468 b.G.T. Esra e gowe libi Babilon fu go na Yerusalem, makandra nanga wan grupu sma di ben tan abra fu a pipel fu Gado èn nanga moni di a ben kisi leki bijdrage. San a e feni te a doro drape?
Den tiriman e taigi Esra: „A pipel fu Israel nanga den priester nanga den Leifisma no hori densrefi aparti fu den tegu sani fu den pipel fu a kondre.” Boiti dati, „den tiriman nanga den granman sori fu de den moro prenspariwan di no ben de getrow ini a tori disi” (Esra 9:1, 2). Esra no man bribi. Sma e tranga en fu „abi deki-ati èn fu handri” (Esra 10:4). Esra e du san de fanowdu fu seti sani kon bun baka, èn a pipel e arki en.
Piki tapu den aksi fu Bijbel:
7:1, 7, 11—A de so taki ala den vers disi abi fu du nanga Artakserkses di ben meki sma tapu nanga a bow-wroko? Nôno. Artakserkses na wan nen noso wan titel di sma ben gi tu kownu fu Persia. A kan taki wan fu den ben de Bardiya, noso Gaumata, di ben gi sma a komando na ini 522 b.G.T., fu tapu nanga a tempel bow-wroko. Na Artakserkses fu a ten di Esra kon na Yerusalem, ben de Artakserkses Longimanus.
7:28–8:20—Fu san ede furu fu den Dyu na ini Babilon no ben wani go nanga Esra na Yerusalem? Aladi moro leki 60 yari ben pasa sensi a fosi grupu Dyu ben drai kon baka na a mamakondre fu den, toku na wan tu presi nomo fu Yerusalem sma ben e tan. Efu sma ben o drai go baka na Yerusalem, dan den ben o abi fu seti wan nyun libi na ini muilek situwâsi pe ogri ben kan miti den. Na a ten dati, den Dyu di ben abi wan gudu libi na ini Babilon kande, no ben abi a dyaranti taki den ben o abi en bun na ini Yerusalem. Boiti dati, ogri ben kan miti den te den ben de na pasi fu go drape. Den Dyu di ben drai kon baka, ben musu abi wan tranga bribi na ini Yehovah, den ben musu de fayafaya gi a tru anbegi, èn den ben musu abi a deki-ati fu froisi baka go na Yerusalem. Srefi Esra ben teki deki-ati fu di Yehovah ben e horibaka gi en. Fu di Esra ben gi den Dyu deki-ati, meki 1500 osofamiri, kande sowan 6000 sma, bosroiti fu go nanga en. Baka di Esra du moro sani fu gi sma deki-ati, dan 38 Leifisma nanga 220 Netinim bosroiti fu go nanga en tu.
9:1, 2—Sortu seryusu problema ben kan kon te den Dyu ben o trow nanga den sma fu tra kondre? A nâsi di ben e plisi Yehovah baka, ben abi a frantwortu fu hori na anbegi fu Yehovah krin, teleki a Mesias kon. Efu den Dyu ben o trow nanga sma fu tra kondre, dan dati ben o tyari bigi problema kon na ini a tru anbegi. Fu di son Dyu ben trow nanga sma di ben e anbegi falsi Gado, meki a ben kan pasa taki te fu kaba a heri nâsi ben o go moksi nanga den heiden pipel. A heri tru anbegi ben kan lasi gowe krinkrin. Na suma a Mesias ben o kon dan? Sobun, wi kan frustan fu san ede Esra ben skreki srefisrefi fu si san ben pasa!
10:3, 44—Fu san ede den pikin ben musu gowe makandra nanga den mama? Efu den pikin ben tan na baka, dan a no de fu taki dati den wefi di ben musu gowe ben o wani drai kon baka. Boiti dati, a de so nofo tron taki nyofi pikin abi den mama fanowdu fu sorgu gi den.
Sani di wi kan leri:
7:10. Leki wan fayafaya studenti èn wan bun leriman fu Gado Wortu, Esra de wan eksempre gi wi. Esra begi Yehovah èn a sreka en ati fu suku rai na ini a Wet fu En. Di Esra du dati, dan a poti ala en prakseri na san Yehovah ben e taki. Esra ben e du san a leri èn a du ala san a ben man fu gi trawan leri.
7:13. Yehovah wani taki den futuboi fu en musu de klariklari fu dini en.
7:27, 28; 8:21-23. Esra ben prèise Yehovah, èn a ben begi nanga en heri ati, fosi a teki a langa waka go na Yerusalem pe ogri ben kan miti en na pasi. Boiti dati, a no ben frede fu lasi en libi, so taki Gado kan kisi glori. Na so fasi a kon de wan bun eksempre gi wi.
9:2. Wi musu si en leki wan seryusu sani fu trow „soso na ini Masra”.—1 Korentesma 7:39.
9:14, 15. Takru kompe kan meki taki Yehovah no feni wi bun moro.
10:2-12, 44. Den sma di ben teki wefi fu tra kondre, ben sori berow na wan saka fasi, èn den kenki den fowtu fasi fu den. A denki di den ben abi èn a fasi fa den handri, na wan bun eksempre gi wi.
Yehovah e du san a pramisi
A buku Esra warti srefisrefi gi wi! Na a yoisti ten, Yehovah du san a pramisi, fu di a fri en pipel di ben de na ini katibo na Babilon, èn fu di a seti a tru anbegi baka na ini Yerusalem. A sani dati e tranga a bribi di wi abi na ini Yehovah èn na ini den pramisi fu en, a no so?
Prakseri den eksempre na ini a buku Esra. Esra nanga den sma di ben drai kon baka fu yepi seti a tru anbegi baka na ini Yerusalem, na bun eksempre gi wi, fu di den ben e dini Yehovah fayafaya. A buku disi e poti prakseri tu na a bribi fu trakondre sma di abi frede gi Gado, èn na a sakafasi di sma ben abi fu di den ben sori berow. Iya, den wortu di Esra ben skrifi nanga yepi fu a santa yeye e sori krin taki ’a wortu fu Gado de libilibi èn taki a abi krakti’.—Hebrewsma 4:12.
[Karta/Prenki na tapu bladzijde 18]
DEN KOWNU DI BEN E TIRI PERSIA FU 537 b.G.T. TE GO MITI 467 b.G.T.
Sirus a Bigiwan (Esra 1:1) dede na ini 530 b.G.T.
Kambises, noso Ahasferos (Esra 4:6) 530-522 b.G.T.
Artakserkses—Bardiya noso Gaumata (Esra 4:7) 522 b.G.T. (Sma kiri en seibi mun baka di a bigin tiri)
Darius I (Esra 4:24) 522-486 b.G.T.
Serkses, noso Ahasferosa 486-475 b.G.T. (A ben e tiri makandra nanga Darius I fu 496-486 b.G.T.)
Artakserkses Longimanus (Esra 7:1) 475-424 b.G.T.
[Futuwortu]
a Serkses no kari na ini a buku Esra. Na ini a Bijbel buku Ester, a nen Ahasferos.
[Prenki]
Ahasferos
[Prenki na tapu bladzijde 17]
Sirus
[Prenki na tapu bladzijde 17]
A Siruscilinder e taki dati strafuman ben mag drai go baka na a mamakondre fu den
[Sma di abi a reti fu a prenki]
Cylinder: Photograph taken by courtesy of the British Museum
[Prenki na tapu bladzijde 20]
Yu sabi fu san ede Esra ben de wan bun leriman?