“Fifi la Bonka-ntjana”

NAHANA ka ketsahalo e latelang. Likhukhuni li hasa kokoana-hloko ea sekholopane ka sekhukhu litsing tse tharo tsa mabenkele United States. Bareki ba sa nahaneng letho ba tšoaetsoa kokoana-hloko eo. Ka potlako—matsatsi a se makae ka mor’a beke—lingaka li lemoha lefu lena bathong ba 20. Matsatsing a latelang, kokoana-hloko ena e fetela ho ba bang. Ho tlala tšabo. Ho ba le pherekano e sa laoleheng. Bakuli ba imela lipetlele ka bongata. Ho koaloa maliboho. Moruo oa tsukutleha. Matsatsi a 21 ka mor’a ho hasoa ha kokoana-hloko eo ka lekhetlo la pele, lefu lena le se le nametse literekeng tse 25 le linaheng tse ling tse 10. Ho se ho tšoaelitsoe batho ba 16 000 ’me ba 1 000 ba shoele. Lingaka li hakanya hore libekeng tse tharo tse tlang, batho ba tšoaelitsoeng ba tla phahamela ho 300 000. Karolo ea boraro ea bona e tla shoa.

Ena hase ketsahalo ea filimi e iqapetsoeng e amanang le saense. E ne e le boitlhakiso bo etsoang ka k’homphieutha bo bontšang esale pele hore na ho ne ho ka etsahala’ng haeba seoa se joalo se ka hlaha. Boitlhakiso boo ba sehlopha sa bafuputsi ba tsebisahalang bo entsoe ka June 2001. Bo ile ba rehoa “Fifi la Bonka-ntjana.”

Ho ba bangata, ‘Fifi leo la Bonka-ntjana’ le ile la nka moelelo o mocha ka mor’a pefo e etsahetseng ka la 11 September, 2001. Litlhaselo tsa Setsi sa Lefatše sa Khoebo, New York City, le Pentagon, Washington, D.C., li ile tsa bontša ka ho hlaka hore ho na le batho ba sehlōhō le ba susumetsoang ke lehloeo ba ikemiselitseng ho bolaea batho larita. Ho feta moo, litlhaselo tseo li ile tsa paka hore United States le lichaba tse ling tsohle li pepesehetse litlhaselo tse joalo. Re phela lefatšeng leo ho lona likhukhuni tse ikemiselitseng li ka bolaeang likete tsa batho ka ho panya ha leihlo.

Kapele ka mor’a litlhaselo tsa la 11 September, bo-ralipolotiki le basebeletsi ba mecha ea litaba United States ba ile ba fetoha liphofu tsa mangolo a nang le koatsi, e leng kokoana-hloko e bolaeang. Batho ba ne ba aparetsoe ke tšabo. E phahamisa matšoafo a batho le ho feta, mecha ea litaba le litsebi tse ling e ile ea re ho ka etsahala hore likhukhuni li hlasele ka kokoana-hloko e kotsi ho feta koatsi—ka mohlala, seoa se bolaeang kapa sekholopane. Mohlomong “lihlopha tsa litlokotsebe” li se li ntse li hlahisa ka bongata likokoana-hloko tse joalo lilaboratoring tsa sekhukhu. Nahana ka mohlala oa se ngotsoeng haufinyane tjena:

“Mokhatlo oa Lefatše oa Bongaka o hlokomela hore menyetla ea eketseha ea hore libetsa tsa likokoana-hloko li ka sebelisoa ho baka mafu a seoa a ka namang lefatšeng ka bophara. Linaha tsohle li kotsing ea ho hlaseloa. Ho hasanya likokoana-hloko tse kang tsa sekholopane, lefu la seoa le bolaeang kapa koatsi ho ka ba kotsi ka lebaka la ho kula le lefu tse bakoang ke mafu ana, hammoho le ho tlala tšabo hoo seoa se joalo se ka ho hlahisang.”—American Medical Association.

“Ho fapana le libomo le khase e thethefatsang methapo ea kutlo, libetsa tsa likokoana-hloko li sebetsa ka tsela e poteletseng: boloetse bo kena butle ebile bo sa lemohuoe. Qalong, ho kena batho ba ’maloa sepetlele. Lingaka li ka ’na tsa se lemohe matšoao a bona kapa a bonahala eka ke a mafu a tloaelehileng. Ka nako eo lingaka li lemohang hore na ho etsahala’ng, ho ka etsahala hore ebe motse kaofela o se o tšoaelitsoe.”—Makasine ea Scientific American.

“Ha kokoana-hloko ea sekholopane e ne e ka hasoa kajeno, boholo ba baahi ba lefatše bo ne bo tla sitoa ho itšireletsa, ’me kaha hangata karolo ea 30 lekholong ea ba tšoaelitsoeng kokoana-hloko eo baa shoa, ho ne ho tla shoa batho ba ka bang libilione tse peli [limilione tse likete tse peli].”—Makasine ea Foreign Affairs.

‘Linaha tsohle li kotsing. Metse eohle e ka tšoaetsoa. Batho ba limilione tse likete tse peli ba ka shoa.’ Lipolelo tsena lia tšosa. Empa, ho na le menyetla e mekae ea hore ho ka hlaseloa ka libetsa tsa likokoana-hloko tse bolaeang? Litsebi li nahanisisa ka potso ena. Sehlooho se latelang se tla u thusa ho utloisisa tse ling tsa lintho tse amehang tabeng ena.

[Setšoantšo se leqepheng la 24]

Boitlhakiso ba sesole boemong ba ha ho ka ba le tlhaselo ka likokoana-hloko

[Tlhaloso ea Moo Setšoantšo se Nkiloeng Teng]

DoD photo by Cpl. Branden P. O’Brien, U.S. Marine Corps