Ho Metha Lefatše ka Thupa

NA U se u kile ua utloela ka setsebi sa lipalo sa Mogerike ebile e le setsebi sa linaleli, Eratosthenes? Mohlomong lebitso la hae le tsebahala haholo har’a litsebi tsa linaleli. Ke hobane’ng ha li mo nkela holimo hakaale?

Eratosthenes o hlahile ka 276 B.C.E. ’me karolo e ’ngoe ea thuto ea hae a e fumana Athene, Greece. Leha ho le joalo, karolo e khōlō ea bophelo ba hae o e qetile Alexandria, Egepeta, eo ka nako eo e neng e le tlas’a puso ea Bagerike. Hoo e ka bang ka 200 B.C.E., Eratosthenes o ile a metha boholo ba lefatše a itšebelisetsa thupa feela. U ka ’na ua re, ‘seo se ke ke sa etsahala!’ O ile a etsa seo joang?

Motseng oa Syene (oo hona joale o bitsoang Aswân), Eratosthenes o ile a lemoha hore har’a mpa ea motšehare, letsatsing la pele la hlabula, letsatsi le ne le e-ba hantle lihloohong tsa mengala. O ne a tseba sena hobane ho ne ho sa be le moriti ha khanya ea letsatsi e fihla tlaase lilibeng tse tebileng. Leha ho le joalo, hona ka nako eo, ka letsatsi le tšoanang motseng oa Alexandria, o neng o le bohōle ba stadiaa tse 5 000 ka leboea ho Syene, ho ne ho e-ba le moriti. Seo se ile sa fa Eratosthenes khopolo e itseng.

Eratosthenes o ile a qapa gnomon, thupa feela e otlolohileng. Ha letsatsi le le lihloohong tsa mengala, o ile a metha hore na seriti sa thupa se sekame hakae Alexandria. A fumana hore se sekame ka 7,2 degrees ho tloha thupeng e emeng tsoe!

Joale Eratosthenes o ile a lumela hore lefatše le lechitja, ’me o ne a tseba hore selika-likoe se na le li-degree tse 360. Joale o ile a arola 360 ka palo eo a e fumaneng ea 7,2. Phello? Palo eo e ne e le karolo ea bo50 selika-likoeng se feletseng. Ka hona, o ile a etsa qeto ea hore sebaka sa ho tloha Syene ho ea Alexandria, kapa sebaka se bohōle ba stadia tse 5 000, e tlameha ebe se lekana le karolo ea bo50 ea selika-likoe sa lefatše. Ha a atisa 50 ka 5 000, Eratosthenes o ile a fihlela qeto ea hore stadia tse 250 000 ke bolelele ba chilikoe ea lefatše.

Palo eo ea hae e haufi hakae le e boleloang mehleng ea kajeno? Palo ea stadia tse 250 000 e lekana le lik’hilomithara tse pakeng tsa 40 000 le 46 000 ho latela litekanyetso tsa kajeno. Li sebelisa sefofa-sebakeng, litsebi tsa linaleli li ile tsa metha bolelele ba chilikoe ea lefatše e parolang North Pole le South Pole ’me tsa fana ka bolelele ba lik’hilomithara tse 40 008. Ka hona, lilemo tse fetang 2 000 tse fetileng, Eratosthenes o ile a atametsa palong ea kajeno ka tsela e tsotehang. Ke ho nepa ho tsotehang hakaakang, ha ho nahanoa hore monna eo o ne a sebelisa thupa feela le ho beha mabaka ho latela melao ea lipalo! Kajeno litsebi tsa linaleli li sebelisa melao ena ea lipalo e le motheo oa ho metha sebaka se ka ntle sa setsi sa potoloho ea rōna ea lipolanete.

Ba bang ba ka ’na ba fumana e le ntho e tsotehang haholo hore ebe Eratosthenes o ne a tseba hore lefatše le lechitja. Etsoe, le ho fihlela lilemong tse makholo a seng makae a fetileng, ho ne ho ntse ho e-na le banna ba bang ba bohlale ho tsa saense ba neng ba lumela hore lefatše le bataletse. Bagerike ba boholo-holo ba ne ba fihletse qeto ea hore na lefatše le bōpehile joang ba itšetlehile ka seo ba neng ba se fumane ka saense. Leha ho le joalo, hoo e ka bang lilemo tse 500 pele ho Eratosthenes, moprofeta e mong oa Moheberu o ile a bululeloa hore a ngole: “Ho na le [Molimo] Ea lulang ka holim’a selika-likoe sa lefatše.” (Esaia 40:22) Esaia e ne e se rasaense. O tsebile joang hore lefatše le lechitja? E bile ka pululelo ea Molimo a ileng a senoleloa ’nete ena.

[Mongolo o botlaaseng ba leqephe]

[Setšoantšo se Qanollang se leqepheng la 10]

(Ha u batla ho bona boitsebiso bo hlophisitsoeng hantle, sheba sengoliloeng)

Mahlaseli a letsatsi

Syene

7,2°

Alexandria

7,2°